వికీపీడియా

ఖగోళ శాస్త్రం: కూర్పుల మధ్య తేడాలు

చరిత్రలో దిద్దుబాట్లను ఎంపిక చేసుకుంటూ తేడాలు చూడండి
← మునుపటి తేడాతరువాతి తేడా →
Content deleted Content added
విజువల్వికీటెక్స్ట్
చి Bot: Migrating 186 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q333 (translate me)
చి Wikipedia python library
పంక్తి 11:
 
== చరిత్ర ==
భారతీయ [[జ్యోతిష శాస్త్రము]](astrology)లో ఖగోళశాస్త్రానికి విశేష ప్రాముఖ్యత ఉంది. [[సూర్యసిద్ధాంతము]] అతి ప్రాచీన ఖగోళశాస్త్ర గ్రంథం. దీని రచయిత ఎవరో తెలియదు. [[ఆర్యభట్ట]], [[వరాహమిహిరుడు]] ప్రఖ్యాత భారతీయ ఖగోళ శాస్త్రజ్ఞులు.
 
ప్రాచీన ఖగోళశాస్త్రం మామూలు కంటికి కనిపించే ఖగోళ వస్తువుల గమనాన్ని పరిశీలించడం ద్వారా వేసుకున్న అంచనాలతో ఉండేది. భారతదేశంతో పాటు ప్రాచీన [[బాబిలోనియా]], [[పర్షియా]], [[ఈజిప్టు]], [[గ్రీసు]], [[చైనా]] లలో [[ఖగోళ వేధశాల]](astronomical observatories)లు నిర్మించబడ్డాయి. సూర్య, చంద్ర, నక్షత్రాదుల గమనము ఆధారంగా ఋతువులు, వర్షాలను నిర్ధారించి వాటిని బట్టి పంటలను వేసుకునేవారు. భూమి విశ్వకేంద్రమనీ, భూమి చుట్టూ నక్షత్రాలు గ్రహాలు పరిభ్రమిస్తున్నాయనీ నమ్మే వారు ([[టాలెమీ భూకేంద్ర/జియోసెంట్రిక్ సిద్ధాంతము]])
 
[[టెలిస్కోపు]] కనుగొనక ముందు కూడా రోదసి (space) గురించి చాలా ముఖ్యమైన విషయాలు కనుగొనబడ్డాయి. వాటి లో కొన్ని [http://en.wikipedia.org/wiki/Axial_tilt భూమి సూర్యుని చుట్టూ తిరిగే కక్ష్య యొక్క కోణము], సూర్య, చంద్ర గ్రహణాలు వచ్చే కాలాన్ని ముందే అంచనా వెయ్యడము, చంద్రుని వైశాల్యము, భూమికి చంద్రునికి ఉన్న దూరము. <br /><br />
పరిశీలక ఖగోళశాస్త్రములో 13 వ శతాబ్దపు పర్షియా(పర్షియన్ సామ్రాజ్యము) లో, ఇతర మహ్మదీయ సామ్రాజ్యములలో ఖగోళ శాస్త్రము లో ఎన్నో నూతన విషయాలు కనుగొనబడ్డాయి. ముస్లిం ఖగోళశాస్త్రజ్ఞులు పెట్టిన నక్షత్రముల పేర్లు ఇంకా వాడుకలో ఉన్నాయి<ref name="short history">{{cite book | author=Arthur Berry | title=A Short History of Astronomy From Earliest Times Through the Nineteenth Century | publisher=Dover Publications, Inc. | location=New York | year=1961 }}</ref><ref name="Cambridge history">{{cite book | editor=Michael Hoskin | title=The Cambridge Concise History of Astronomy | publisher=Cambridge University Press | year=1999 | id = ISBN 0-521-57600-8 }}</ref>.
 
== విజ్ఞాన శాస్త్ర విప్లవము ==
[[రెనసాన్స్]] కాలములో, [[నికోలస్ కోపర్నికస్]] సౌరకుటుంబానికి [[సౌరకేంద్ర/హీలియోసెంట్రిక్]] నమూనా ను ప్రతిపాదించెను. కోపర్నికస్ పరిశోధనలను [[గెలీలియో గెలీలి]], [[యోహాన్స్ కెప్లర్]] లు పరిరక్షించి, సవరించి, విస్తరించారు. గెలీలియో మొదటి సారి పరిశోధనల కోసము టెలిస్కోపులు తయారుచేసి వాడెను. కెప్లర్ గ్రహ గతులను వాటి కక్ష్య ల ను మొదటిసారి ఖచ్చితముగా కనుగొనెను. [[కెప్లర్ న్యాయము]] లను ఋజువు చేసే సిద్ధాంతాలను కనుగొనడానికి మటుకు [[ఐజాక్ న్యూటన్]] చేత కనుగొనబడిన [[:en:celestial dynamics|ఆకాశ యంత్రశాస్త్రము]] మరియు [[గురుత్వాకర్షణ శక్తి]] ఉపయోగపడ్డవి. న్యూటన్ రిఫ్లెక్టింగ్ టెలిస్కోపును కనుగొనెను. ఆ తరువాత జరిగిన ఎన్నోపరిశోధనలు టెలిస్కోపు పరిమాణమును, నాణ్యతను పెంచాయి. [[నికోలాస్ లూయీ డి లాకాయె]] విపులమైన నక్షత్ర సూచీ పట్టీ (కేటలాగు) లను తయారు చేసెను. [[విలియమ్ హెర్షెల్]] విస్తారమైన [[నెబ్యులా]] మరియు క్లస్టర్ కేటలాగులను తయారు చేసెను. ఆయన 1781 లో [[యూరెనస్]] గ్రహమును కనుగొనెను. 1838 లో [[ఫ్రెడరిక్ బెస్సెల్]] మొదటిసారి ఒక నక్షత్రము నకు దూరమును కనుగొనెను.<br />
 
పందొమ్మిదవ శతాబ్దంలో [[లియోనార్డ్ ఆయిలర్]], [[అలెక్సిస్ క్లాడ్ క్లైరాట్]], [[జాన్ లె రాండ్ డిఅలెంబర్ట్]] లు గుర్తించిన [[3 బాడీ ప్రాబ్లెమ్]], చంద్రుడు మరియు గ్రహములగతులను ఖచ్చితముగా కనుగొనెను. వీరి పరిశోధనలను [[జోసెఫ్ లూయీ లాగ్రాంజ్]], [[పియర్ సైమన్ లాప్లాస్]]లు క్రోడీకరించి గ్రహముల, ఉపగ్రహముల కంపనము బట్టి వాటి బరువులను కనుగొనే విధమును కనుగొనిరి.<br />
నూతన సాంకేతిక పరిజ్ఞానముతో పాటు ఖగోళ శాస్త్రములో కూడా విశేషమైన అభివృద్ది సంభవించెను. [[స్పెక్ట్రోస్కోపు]], [[ఫోటోగ్రఫి]] లు ఖగోళశాస్త్రానికి బాగా ఉపయోగపడ్డవి. [[జోసెఫ్ వాన్ ఫ్రాన్ హోఫర్]] 1814-15 ల లో సూర్యకాంతి లో 600 పట్టీ (bands) లను కనుగొనెను. ఈ పట్టీలకు కారణము 1859 లో [[గస్టావ్ కిర్కాఫ్]] 'సూర్యుని లో వివిధ మూలకాలు ఉండడము' అని తేల్చెను. ఇతర నక్షత్రములు కూడా సూర్యుని వలే ఉండును కాని వివిధ ఉష్ణోగ్రతలు, బరువులు కలిగి ఉండునని కనుగొన్నారు.<br />
 
భూమి, సౌరకుటుంబము ఉన్న [[పాలపుంత నక్షత్రకూటమి]] (మిల్కీవే గేలెక్సీ)వలే అంతరిక్షము (space)లో ఇతర నక్షత్రకూటములు ఉన్నవని 20వ శతాబ్దములో కనుగొనడము జరిగింది. విశ్వము విస్తరిస్తున్నదని మిగతా గేలెక్సీలు మన గేలక్సీకు దూరంగా జరుగుతున్నాయని కనుగొన్నారు. నూతన ఖగోళ శాస్త్రములో [[క్వాజార్]]లు, [[పల్సార్]]లు, [[బ్లాజర్]]లు, [[రేడియో గేలెక్సీ]]లు వంటి విశేష వస్తువులు కనుగొనబడ్డాయి. ఈ పరిశోధనల నుండి విడుదలైన సిద్ధాంతాల వల్ల [[కాలబిలము(బ్లాక్ హోల్)]] లు, [[న్యూట్రాన్ స్టార్]] లను వివరించడము జరిగింది. [[Physical cosmology]] 20వ శతాబ్దములో సాధించిన అభివృద్ది తో [[మహావిస్ఫోటం|మహావిస్ఫోట(బిగ్ బ్యాంగ్) వాదము]] నకు భౌతిక,ఖగోళ శాస్త్రముల నుండి [[cosmic microwave background radiation]], [[హబుల్ నియమము]], మరియు [[Big Bang nucleosynthesis|cosmological abundances of elements]] మద్దతు వచ్చెను.
 
== రోదసి వస్తువులను గమనించడము ==
[[దస్త్రం:USA.NM.VeryLargeArray.02.jpg|thumb|250px|left|[[రేడియో టెలిస్కోపు]]లు ఖగోళ శాస్త్రజ్ఞులు వాడే పరికరాలలో కొన్ని]]
 
బాబిలోనియా, ప్ర్రాచీన గ్రీసుదేశము లలో ఖగోళశాస్త్రము లో చాలా మటుకు [[ఆస్ట్రోమెట్రీ]] ( ఆకాశంలోనక్ష త్రాలు,గ్రహాల ఉనికి ని కనుక్కోవడము) మాత్రమే ఉండేది. ఆ తరువాత [[యోహాన్స్ కెప్లర్]], [[ఐజాక్ న్యూటన్]] లవల్ల [http://en.wikipedia.org/wiki/Celestial_mechanics రోదసి గతి శాస్త్రము ] (celestial mechanics) అభివృద్ది చెందింది. ఖగోళ శాస్త్రము లో గణితాన్ని ఉపయోగించి రోదసి వస్తువవులకు గురుత్వాకర్షణ బలాలతో గలిగిన గమనాలను అంచనా వేయడము జరిగేది. సౌరమండలము లో గల గ్రహములు, ఉపగ్రహములు, ఆస్టరాయడ్స్ వగైరా మీద దృష్టి కేంద్రీకరించడము జరిగేది. ఈ రోజుల్లో, ఆధునిక సాంకేతిక పరిజ్ఞానము వల్ల రోదసి వస్తువుల స్థితి గతులు కనుక్కోవడము తేలికైంది కనుక, నూతన ఖగోళ శాస్త్రము రోదసి వస్తువుల భౌతిక ధర్మములను అర్థము చేసుకోవడము లో నిమగ్నమై ఉన్నది.
పంక్తి 35:
 
విద్యుదయస్కాంత వర్ణమాల(స్పెక్టృమ్) లో ఉన్న తరంగదైర్ఘ్య (''వేవ్ లెంగ్త్'') విభజనల వలే ఖగోళ శాస్త్రములో కూడా విభజనలు ఉన్నాయి.
* స్పెక్ట్రమ్ లో తక్కువ పౌనఃపున్యాల వద్ద [http://en.wikipedia.org/wiki/Radio_astronomy రేడియో ఖగోళ శాస్త్రము], మిల్లీమీటరు-డెకామీటరు ల మధ్య ఉండే తరంగ దైర్ఘ్యా లను గమనిస్తుంది. ఈ [http://en.wikipedia.org/wiki/Radio_telescope రేడియో టెలీస్కోపు] రిసీవరులు మనము రోజూ వినే రేడియో లో వాడే రిసీవరుల లాగే ఉండును కాని చాలా సున్నితముగా ఉండును.
* [http://en.wikipedia.org/wiki/Microwave మైక్రోవేవు] లు రేడియో లో మిల్లీమీటరు పరిధి లో పని చేయును. మైక్రోవేవు ల వల్ల [[కాస్మిక్ మైక్రోవేవు బ్యాక్ గ్రౌండు రేడియేషన్]] గురించి తెలుస్తున్నది.
* [http://en.wikipedia.org/wiki/Infrared_astronomy పరారుణ ఖగోళ శాస్త్రము] మరియు [http://en.wikipedia.org/wiki/Far_infrared_astronomy అతి పరారుణ ఖగోళ శాస్త్రము] లలో పరారుణ కిరణాల (ఎరుపు రంగు కాంతి కంటే ఎక్కువ తరంగదైర్ఘ్యము కల కాంతి] ను కనుగొనడము అధ్యయనము చెయ్యడము జరుగుతోంది. ఈ పరిశోధనలకు ప్రత్యేక టెలిస్కోపు (పరారుణ కిరణాలను ఖచ్చితంగా గుర్తించేది). పరారుణ కిరణాలు వాతావరణములోని నీటి ఆవిరిని పీల్చుకుంటాయి కనుక, పరారుణ అబ్జర్వేటరీ లను చాలా ఎత్తైన, చాలా పొడిగా ఉన్న (నీటి ఆవిరి లేని) ప్రదేశాలలో కాని, అంతరిక్షము లో (భూమి వాతావరణానికి ఆవతల కాని) ఉంచడము జరుగుతుంది. [http://en.wikipedia.org/wiki/Space_telescope అంతరిక్ష టెలీస్కోపు] ల వల్ల చాలా ప్రయోజనాలు ఉన్నాయి. వాతావరణము లో ఉండే ఉష్ణ ప్రసారాలు,మబ్బులు ఇతర అస్వచ్ఛత, [http://en.wikipedia.org/wiki/Astronomical_seeing వాతావరణ ప్రభావము] లను నిరోధించవచ్చును. పరారుణ కిరణాలు నక్షత్ర కూటముల మధ్య ఉండే ధూళి మరియు ఇతర అణువుల పరిశీలన లో ఉపయోగపడును.
 
[[దస్త్రం:The Keck Subaru and Infrared obervatories.JPG|300px|right|thumb| సముద్రమట్టము నుండి తగినంత ఎత్తు కలిగి కాలుష్యము లేని[http://en.wikipedia.org/wiki/Mauna_Kea_Observatory హువాయి లో కల మౌనా కీ అబ్జ్ ర్వేటరీ] ఈ భూమిమీద అంతరిక్ష పరిశోధనలు చెయ్యడాని కి అత్యంత వీలు ఉన్న ప్రదేశాలలో ఒకటి]]
* ఇప్పటి వరకు, చాలా వరకు సమాచారము [http://en.wikipedia.org/wiki/Optical_astronomy దృశ్య కాంతి/సామాన్య ఖగోళ శాస్త్రము] లో సేకరించడము జరిగింది. దర్పణములు, కటకములు,[http://en.wikipedia.org/wiki/Charge-coupled_device ఛార్జ్-కపుల్డ్ డివైస్] మరియు ఫొటోగ్రాఫిక్ ఫిల్మ్ లు ఉపయోగ పడును. సాధారణ కంటికి కనపడే [http://en.wikipedia.org/wiki/1_E-7_m 1 E-7 m|400 - 700 nm] కాంతి తరంగదైర్ఘ్యము ఉపయోగ పడును. సాధారణ టెలీస్కోపు [http://en.wikipedia.org/wiki/Spectrograph స్పెక్ట్రోగ్రాఫ్]లు, [http://en.wikipedia.org/wiki/Electronic_imager ఎలక్ట్ర్రానిక్ ఇమేజర్]లు కలిగిన టెలీస్కోపు ను సాధారణంగా వాడెదరు;
* [http://en.wikipedia.org/wiki/High-energy_astronomy అధిక శక్తి ఖగోళ శాస్త్రము] లో [http://en.wikipedia.org/wiki/X-ray_astronomy ఎక్స్ రే] ఖగోళ శాస్త్రము, [http://en.wikipedia.org/wiki/Gamma-ray_astronomy గామా రే] ఖగోళ శాస్త్రము, [http://en.wikipedia.org/wiki/UV_astronomy అతి నీలలోహిత] ఖగోళ శాస్త్రము ల ఉపయోగము తో విశ్వము లోని అత్యంత శక్తి కేంద్రాలను అధ్యయనము చెయ్యడము, నూట్రినో లు, [[కాస్మిక్‌ కిరణాలు|కాస్మిక్ కిరణాలను]] అధ్యయనము చెయ్యడము జరుగుతున్నది.
 
రోదసి నౌక (space ship), రోదసి వాహనాల (spacecraft) వల్ల గ్రహాల అధ్యయనము ముందంజ వేసింది. వీటిలో గ్రహాల చుట్టూ పరిభ్రమిస్తూ రీడింగులు తీసుకునే [http://en.wikipedia.org/wiki/Cassini-Huygens కాసినీ హైజెన్స్] వంటి మానవ నిర్మిత ఉపగ్రహాలు, [http://en.wikipedia.org/wiki/Mars_Pathfinder మార్స్ పాత్ ఫైండర్] వంటి ల్యాండింగ్ వెహికిల్ లు(ఇతర గ్రహము మీద కు దిగగలిగే వాహనము) ల వల్ల గ్రహాలు , ఉప గ్రహాల గురించి చాలా సమాచారము గ్రహించబడినది. [http://en.wikipedia.org/wiki/Discovery_%28Space_Shuttle%29 డిస్కవరీ], [http://en.wikipedia.org/wiki/Space_shuttle_Columbia కొలంబియా] వంటి [[అంతరిక్ష వాహనము|అంతరిక్ష వాహనము (స్పేస్ షటిల్)]] (అంతరిక్షము లోకి వెళ్ళి మళ్ళీ ఈ భూమ్మీదకు వెనక్కు రాగలిగే వాహనము) ల వల్ల [[అంతరిక్షము లో పరిశోధనలు]] సాధ్యమవుతున్నాయి
 
=== సంబంధిత విజ్ఞానశాస్త్రములు ===
"https://te.wikipedia.org/wiki/ఖగోళ_శాస్త్రం" నుండి వెలికితీశారు