మహారాష్ట్ర: కూర్పుల మధ్య తేడాలు

'''మహారాష్ట్ర''' (Maharashtra), ([[మరాఠీ]]: महाराष्ट्र ) [[భారతదేశం]]లో వైశాల్యపరంగా మూడవ పెద్దరాష్ట్రం, జనాభా పరంగా రెండవ పెద్ద రాష్ట్రం ([[ఉత్తరప్రదేశ్]] తరువాతి స్థానం). మహారాష్ట్రకు [[గుజరాత్]], [[మధ్యప్రదేశ్]], [[ఛత్తీస్‌గఢ్]], [[తెలంగాణ]], [[కర్నాటక]], [[గోవా]] రాష్ట్రాలతోనూ, కేంద్రపాలిత ప్రాంతమైన [[దాద్రా-నగరుహవేలి]] తోనూ సరిహద్దులున్నాయి. పశ్చిమాన [[అరేబియా సముద్రం]] ఉన్నది. [[ముంబయి]] నగరం మహారాష్ట్ర రాజధాని, అతిపెద్ద నగరం.

మహారాష్ట్ర ప్రాంతము [[ఋగ్వేదం]] లో ''రాష్ట్ర''అనీ, [[అశోకుడు|అశోకుని]] శాసనాలలో ''రాష్ట్రీకము'' అనీ, అతరువాత [[హువాన్‌త్సాంగ్]] వంటి యాత్రికుల రచనలలో ''మహారాష్ట్ర'' అనీ ప్రస్తావింపబడినది. ''మహారాష్ట్రి'' అనే [[ప్రాకృత భాష|ప్రాకృత]] పదం నుండి ఈ పేరు రూపాంతరం చెంది ఉండవచ్చునని భావిస్తున్నారు.

మహారాష్ట్ర గురించి క్రీ.పూ. 3వ శతాబ్దం నుండే లిఖితపూర్వకమైన ఆధారాలు లభించాయి. అప్పుడు ''మహారాష్ట్రి'' అనే భాషగురించి ప్రస్తావన జరిగింది. ఒకప్పుడు ఈ ప్రాంతం "దండకారణ్యం" అనబడింది. తరువాత [[అశోకుడు]] పాలించిన [[మగధ సామ్రాజ్యం]]లో మహారాష్ట్ర ఒక భాగమైంది. ఇప్పటి [[ముంబాయి]] నగరానికి ఉత్తరాన ఉన్న [[సోపార]] రేవు పట్టణంనుండి [[కొచ్చి]] ([[భారతదేశం]]) తోను, తూర్పు [[ఆఫ్రికా]], [[ఇరాక్|మెసపొటేమియా]] లతోను వర్తక సంబంధాలుండేవి.

[[మౌర్యసామ్రాజ్యం]] పతనానంతరం క్రీ.పూ. 230 - క్రీ.శ.225 మధ్య మహారాష్ట్ర ప్రాంతం [[శాతవాహనసామ్రాజ్యం]]లో భాగమయ్యింది. ఈ కాలంలో ఇక్కడి సంస్కృతి, [[మరాఠీ భాష]] బాగా వృద్దిచెందాయి. క్రీ.శ. 78 ప్రాంతంలో పాలించిన [[గౌతమీపుత్ర శాతకర్ణి]] పేరు మీద [[శాలివాహన శకం]] ఆరంభమయ్యింది. క్రీ.శ. 3వ శతాబ్ది సమయంలో శాతవాహన సామ్రాజ్యం క్రమంగా క్షీణించింది.

క్రీ.శ. 250-525లో [[వాకాటకులు]] [[విదర్భ]] ప్రాంతాన్ని పాలించారు. వారి కాలంలో కళలు, సాంకేతిక పరిజ్ఞానము, నాగరికత బాగా వృద్ధిచెందాయి. 6వ శతాబ్దానికల్లా మహారాష్ట్ర ప్రాంతమును [[బాదామి చాళుక్యులు]] పాలించారు. 753వ సంవత్సరంలో [[రాష్ట్రకూటులు]] మహారాష్ట్రపాలకులయ్యారు. వారి సామ్రాజ్యం దాదాపు దక్కన్ అంతా విస్తరించింది. మరలా రాష్ట్రకూటులను ఓడించి బాదామి చాళుక్యులు 973-1189మధ్య మహారాష్ట్రలో కొంతభాగాన్ని పాలించారు. 1189 తరువాత [[దేవగిరి యాదవులు]] ఇక్కడి రాజులయ్యారు.

క్రీ.శ.13వ శతాబ్దంలో [[ఢిల్లీ సుల్తానులు]] మహారాష్ట్రలో అధికారం చేజిక్కించుకొన్నారు. మొదట [[అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ]], ఆతరువాత [[ముహమ్మద్ బిన్ తుఘ్లక్]] దక్కన్‌లో తమ అధికారాన్ని నెలకొలిపారు. 1347లో తుఘ్లక్‌ల రాజ్యం పతనమయినాక [[బీజాపూర్]]‌కు చెందిన [[బహమనీ సుల్తానులు]] తరువాత 150 సంవత్సరాలు ఇక్కడ రాజ్యం నెరపారు. 16వ శతాబ్దంనాటికి మహారాష్ట్ర మధ్యప్రాంతం [[ముఘల్ సామ్రాజ్యం|ముఘల్ సామ్రాజ్యానికి]] అధీనులైన చిన్న చిన్న ముస్లిమ్‌రాజుల అధీనంలో ఉండేది. తీరప్రాంతంలో [[పోర్చుగీసు]]వారు అధికారం చేజిక్కించుకొని, [[సుగంధ ద్రవ్యాల వర్తకం]] పై గుత్తాధిపత్యాన్ని సాధించే ప్రయత్నంలో ఉన్నారు.

17వ శతాబ్దారంభంలో స్థానికులైన మరాఠాల నాయకత్వంలో [[మరాఠా సామ్రాజ్యం]] వ్రేళ్ళూనుకొనసాగింది. 1674లో [[ఛత్రపతి శివాజీ|శివాజీ భోన్సలే]] రాజుగా పట్టాభిషిక్తుడయ్యాడు. [[ఛత్రపతి శివాజీ|శివాజీ మహారాజు]]గా ప్రసిద్ధుడైన ఈ నాయకుడు అప్పటి ముఘల్ ‌చక్రవర్తి [[ఔరంగజేబు]] సైన్యంతోను, బిజాపూర్ నవాబు [[ఆదిల్ షా]] సైన్యంతోను పలుయుద్ధాలు సాగించాడు. అప్పుడే మహారాష్ట్రలో తమఅధిపత్యాన్ని విస్తరిస్తున్న బ్రిటిష్‌వారితో కూడా కొన్ని చిన్న యుద్ధాలు చేశాడు. మహారాష్ట్ర చరిత్రలో అత్యంత ప్రసిద్ధుడైన, జనప్రియుడైన, పరిపాలనా దక్షతగల రాజుగా శివాజీని పేర్కొనవచ్చును.

[[బాలాజీ విశ్వనాధ్]], అతని కొడుకు [[బాజీరావు పేష్వా]]‌లు వారిపాలనలో ఉన్న ప్రాంతంలో రెవిన్యూ విధానాన్ని, పరిపాలనా విధానాన్ని క్రమబద్ధీకరించారు. ఇందుకు వారు ముఘల్ చక్రవర్తుల విధానాలను తమ స్వంత విధానాలతో జోడించారు. [[పేష్వా]]ల కాలంలో [[వర్తకం]], [[బ్యాంకింగ్]] వ్యవస్థలు పటిష్టంగా అభివృద్ధిచెందాయి. [[వ్యవసాయం]] మరిన్ని ప్రాంతాలకు విస్తరించింది. పేష్వాలు పశ్చిమతీరంలో నౌకాభద్రతను అభివృద్ధిచేయసాగారు. అందుకై కొలాబాలో నౌకాదళాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. నౌకాబలంమీద, సముద్ర వర్తకంమీద ఆధారపడిన పాశ్చాత్యదేశాల స్థావరాల అధిపత్యానికి ఇది కలవరపాటు కలిగించింది.

అదేసమయంలో మరాఠా ప్రాంతాలుకాని చోట్ల అధిపత్యం సామంతులకు కట్టబెట్టారు. అలా గ్వాలియర్‌లో సింథియాలు, ఇండోర్‌లో హోల్కర్‌లు, బరోడాలో గైక్వాడ్‌లు, ధార్‌లో పవార్‌లు స్థానిక రాజులయ్యారు.

1761లో [[మూడవ పానిపట్టు యుద్ధం]]లో అఫ్ఘన్ సేనాని [[అహ్మద్‌షా అబ్దాలీ]] సైన్యంతో జరిగిన యుద్ధంలో మరాఠాలు దారుణంగా పరాజితులయ్యారు. దీనితో మరాఠా సామ్రాజ్యం చిన్న చిన్న రాజ్యాలుగా ముక్కలయ్యింది. [[పూణె|పూణే]]లో మాత్రం పేష్వాకుటుంబాల రాజ్యం కొనసాగింది. స్థానిక సంస్థానాధీశులు తమ రాజ్యాలను చక్కబెట్టుకొనసాగారు. భోన్సలేలకు దక్కన్‌లో [[సతారా]] కేంద్రమయ్యింది. వారి కుటుంబంలో [[రాజారామ్]] వంశానికి చెందినవారు (1708లో [[షాహు]] అధికారాన్ని ఒప్పనివారు)మాత్రం[[కొల్హాపూర్]]‌లో స్థిరపడ్డారు. 19వ శతాబ్దారంభం వరకు కొల్హాపూర్‌లో వీరి పాలన సాగింది.

భారత రాజకీయాల్లోకి [[బ్రిటిష్ ఈస్టిండియా కంపెనీ]] రావడంతో వారికి, మరాఠాలకు పోరులు మొదలయ్యాయి. 1777-1818 మధ్య మూడు [[ఆంగ్ల-మరాఠా యుద్ధాలు]] జరిగాయి. తత్ఫలితంగా 1819నాటికి మహారాష్ట్రలో పేష్వాల పాలనలో ఉన్న భూభాగం ఆంగ్లేయుల పరమైంది. మరాఠా సామ్రాజ్యం అంతమైంది.

[[నర్మద]], [[తపతి]] నదులు మహారాష్ట్ర ఉత్తరభాగంలో నీటి వనరులు. ఇవి పడమటివైపు ప్రవహించి అరేబియా సముద్రంలో కలుస్తాయి. [[వైన గంగ]] వంటి నదులు దక్షిణదిశగా ప్రవహిస్తున్నాయి. రాష్ట్రంలో అనేక బహుళార్ధ సాధక ప్రాజెక్టులున్నాయి.

* [[నవీగావ్ నేషనల్ పార్కు]] - విదర్భ ప్రాంతంలో నాగపూర్ దగ్గర - పలు జాతుల పక్షులకు, లేళ్ళకు, ఎలుగుబంట్లకు, చిరుతలకు ఆవాసం.

మహారాష్ట్ర స్థూల రాష్ట్రోత్పత్తి వివరాలు (మార్కెట్ ధరల ఆధారంగా, కోట్ల రూపాయలలో) క్రింది పట్టికలో ఇవ్వబడ్డాయి. [http://mospi.nic.in/mospi_nad_main.htm భారత ప్రభుత్వం గణాంకవిభాగం అంచనా].

దేశంలో మొదటి 500 వ్యాపార సంస్థలలో 41% పైగా సంస్థలు (Over 41% of the ''S&P CNX 500'' conglomerates) వాటి ప్రధాన కార్యాలయాలను మహారాష్ట్రలో కలిగి ఉన్నాయి.

దాదాపు అన్ని పెద్ద బ్యాంకులు, ఆర్ధిక సంస్థలు, భీమా సంస్థలు, వాణిజ్య సంస్థల ప్రధాన కార్యాలయాలు ముంబాయ నగరంలో ఉన్నాయి. ముంబాయి స్టాక్ ఎక్స్ఛేంజ్ దేశంలో షేర్ మార్కెట్ లావాదేవీల కేంద్రం. ఇది [[ఆసియా]]లో అత్యంత పురాతనమైనది.

ఇటీవల [[ఇన్ఫర్మేషన్ టెక్నాలజీ]] పరిశ్రమ ఊపందుకొంటున్నది. పూణే, నాగపూర్, ముంబాయి, నాసిక్ లలో సాఫ్ట్‌వేర్ పార్కులు నెలకొలుపబడ్డాయి.

మహారాష్ట్ర స్థానికులను '''మహారాష్ట్రియన్''' అంటారు. 2001 జనాభా లెక్కల ప్రకారం మహారాష్ట్ర జనాభా 96,752,247. ఇందులో [[మరాఠీ]] మాతృభాషగా ఉన్నవారు 62,481,681. రాష్ట్రం జనసాంద్రత చ.కి.మీ.కు 322.5. రాష్ట్రజనాభాలో పురుషులు 5.03 కోట్లు, స్త్రీలు 4.64 కోట్లు. ఆడ, మగ నిష్పత్తి 922/1000. పట్టణ జనాభా 42.4 %. అక్షరాస్యులు 77.27%. స్రీలలో అక్షరాస్యత 67.5%, పురుషులలో 86.2%. 1991-2001 మధ్య జనాభా వృద్ధిరేటు 22.57%.

అధికార భాష మరాఠీ. పెద్ద నగరమైన ముంబాయిలో మరాఠీతో బాటు [[హిందీ]], [[గుజరాతీ]], [[ఇంగ్లీషు]] భాషలు విస్తారంగా మాట్లాడుతారు. రాష్ట్ర వాయువ్యప్రాంతంలో [[అహిరాణి]] అనే మాండలికం కొద్దిమంది మాట్లాడుతారు. దక్షిణ కొంకణ ప్రాంతంలో [[మాల్వాణి]] అని పిలువబడే [[కొంకణి భాష]]మాండలికం మాట్లాడుతారు. దీనిని మరాఠీ భాష మాండలికం అనికూడా అనవచ్చు. దక్కన్ అంతర్భాగంలో [[దేశ భాషి]] అనబడే మరాఠీ మాండలికం మాట్లాడుతారు. విదర్భ ప్రాంతంలో [[వర్హాది]]అనబడే మరాఠీ మాండలికం మాట్లాడుతారు.

మహారాష్ట్ర సంస్కృతి అన్ని మతాల, వర్గాల జీవనశైలికి కలయికగా రూపు దిద్దుకొంది. అత్యధిక సంఖ్యాక జనులు హిందువులైనందున మహారాష్ట్ర సంస్కృతిలో ఆ ప్రభావం కనిపిస్తుంది.

మహారాష్ట్రలో చాలా పురాతనమైన మందిరాలున్నాయి. ఇక్కడి మందిరాలలో ఉత్తర, దక్షిణ భారతాల నిర్మాణశైలుల కలయిక ప్రతిబింబిస్తుంది. ఇంకా హిందూ, బౌద్ధ, జైన సంప్రదాయాల మేళవింపు మందిరాల్లోనూ, ఆచారాల్లోనూ చూడవచ్చును. మహారాష్ట్రలోని మందిరాలలో [[పండరిపూర్]]‌లోని [[విఠలుడు|విఠలుని]] ఆలయం బాగా ప్రసిద్ధి చెందింది. [[అజంతా గుహలు|అజంతా]] చిత్రాలు,[[ఎల్లోరా గుహలు|ఎల్లోరా]]శిల్పాలు, [[ఔరంగాబాదు]] మసీదు ప్రసిద్ధ పర్యాటక స్థలాలు. ఇంకా [[రాయగఢ్]], [[ప్రతాప్‌గఢ్]], [[సింధుదుర్గ్]] వంటి కోటలు కూడా చూడదగినవి.

[[ధ్యానేశ్వరుడు]] రచించిన "భావార్ధ దీపిక" (ధ్యానేశ్వరి) మరాఠీ సాహిత్యంలో మొదటి రచనలలో ఒకటి. ధ్యానేశ్వరుడు, [[తుకారామ్]], [[నామదేవ్]] వంటి భక్తుల భజన, భక్తి గీతాలు జనప్రియమైనవి. ఆధునిక మరాఠీ రచయితలలో కొఒందరు ప్రముఖులు - [[పి.యల్.దేశ్‌పాండే]], [[కుససుమగ్‌రాజ్]], [[ప్రహ్లాద్ కేశవ్ ఆత్రే]], [[వ్యాకంతేష్ మద్‌గుల్కర్]].

* [[గడ్‌కారి]] - నాటక రచయిత

* [[కిర్లోస్కర్]] - నాటక రచయిత

* [[కేశవరావు భోన్సలే]] - రంగస్థల నటుడు

* [[భావురావ్ కొల్హాట్కర్]] - రంగస్థల నటుడు

* [[దీనానాధ్ మంగేష్కర్]] - రంగస్థల నటుడు

* [http://www.maccia.org.in Maharashtra Chamber of Commerce, Industry & Agriculture (MACCIA)]

* [http://www.ideasnext.com/marathimusic/index.htm Listen Maharashtra Music]

* [http://www.saishreeindia.com/maharashtra.html Maharashtra - Society and culture]