మాఘ

మాఘ (కవి) (సు. సా. శ. 7 వ శతాబ్దం) (సంస్కృతం: माघ, Māgha) ఒక సంస్కృత కవి. ఆనాటి గుజరాత్ లోని శ్రీమల రాజధానిగా చేసుకుని పాలిస్తూన్న రాజా వర్మలత ఆస్థానంలో ఉండేవాడీయన. ఇతని తండ్రి దత్తక సర్వాచార్య, తాత సుప్రభదేవ ఇతను వ్రాసిన ఒకే ఒక పద్య కావ్యం 20 సర్గలలో ఉన్న శిశుపాల వధ. ఈ కథా వస్తువు మహాభారతంలో యుధిష్టురుడు రాజసూయ యాగం చేసిన సందర్భంలో శ్రీకృష్ణుడు శిశుపాలుని శిరచ్ఛేదం చేసిన సన్నివేశం. మాఘుడు భారవి చేత ప్రభావితుడయాడని చెబుతారు.

Magha
Poet Magha
జననం	c. 7th century Shrimal (present-day Bhinmal)
వృత్తి	Poet

జీవిత సంగ్రహం

మనకి తెలిసినంతవరకు మూఘుని యశస్సుకి ఏకైక కారణం శిశుపాల వధ. వల్లభదేవుడు, క్షేమేంద్రుడు మాఘుని రచనలు అంటూ కొన్ని శ్లోకాలని ఉదహరించేరు కాని అవి "శిశుపాల వధ"లో కానరావు. కాబట్టి మాఘుడి రచనలు ఇంకా ఉన్నాయని, అవి అలభ్యం అనీ కొందరి నమ్మకం.

కాళిదాస రచనలలోని ఉపమానాలంకారం, భారవి కిరాతార్జునీయంలోని అర్ధ గౌరవం, దండి దశకుమార చరిత్ర, అవంతి సుందరీ కథలలోని పదలాలిత్యమూ ఈ మూడు మాఘుని శిశుపాల వధలో ఉన్నదని పలువురు విమర్శకుల యోగ్యతా పత్రాలు మాఘునికి లభించాయి.వివిధ కవితా ప్రయోగాలు చేయడంతో పాటు పెక్కు శాస్త్రాల రహస్యాలు సందర్భానుసారంగా జోడించాడు.జ్యోతిశాస్త్ర పరిచయం కూడా మాఘునుకి బాగా ఉన్నదని అతని కావ్యం వలన స్పష్టం అవుతున్నది. ఉదాహరణకు: శిశుపాలుని దుండగాలు మితిమీరాయి.వానిని శిక్షించటం అవసరం. ధర్మరాజు రాజసూయయాగం చేయదలచి పార్దునితో సందేశం పంపాడు.రెండు పనులూ ముఖ్యం. కనుక ఉద్దన బలరాములతో ఆలోచిస్తాడు కృష్ణుడు; ఈ ఆలోచనలకోసం ఆలోచన మందిరానికి వాళ్ళవెంట వెళ్ళుతాడు. ఈ కార్యం సఫలం అవుతుందని సూచించడం కవి ఉద్దేశం. కనుక గురు శుక్రులతో కలిసిన చంద్రుడిలాగా ఉన్నాడు కృష్ణుడు అని వర్ణిస్తాడు.మూడు శుభ గ్రహాలు జ్యోతిశ్శాస్త్ర రీత్యం శుభకరం. అలానే మరియోక చోట: కృష్ణుడు ఇంద్రప్రస్థానికి వెళ్ళుతాడు రాజసూయ యాగం కోసం. అర్జునుడు సవినయంగా దారి చూపగా, భీముడు వెంట నడువగా కృష్ణుడు ఇంద్రప్రస్థం చేరునపుడు రెండు గ్రహాల మధ్య ఉన్న చంద్రుడిలాగా దురధరాయోగం కలిగించాడట.మాఘుడు తన కావ్యంలో సూర్యచంద్ర గ్రహాలను గురుంచి చాలాచోట్ల ప్రస్తావించాడు.శిశుపాలుడు ప్రయోగించిన నాగాస్త్రం వలన జనించిన పాముల పూత్కారధూమానికి సూర్యబింబం కాంతి మందగించిన మేడుపండ్ల గుత్తిలాగ వుందట-అంటే రాహుగ్రస్త గ్రహణంలాగా.ఈవిధంగా మాఘకవి జ్యోతిశ్శాస్త్ర ప్రతిభకు చాలా ఉదాహరణలు మాఘుని కావ్యాలలో కనిపిస్తాయి.పంజాబ్ విశ్వవిద్యాలయాచార్యుడు శశిధరశర్మ వాచస్పతి జ్యోతిష్మతి పత్రికలో మాఘుని కొన్ని జ్యోతిశ్శాస్త్ర విషయాలను తెలిపారు.

శిశుపాల వధ

మాఘుడు వ్రాసిన రచనలలో ఇప్పుడు అందుబాటులో ఉన్న ఏకైక రచన శిశుపాలవధ అనే ఇతిహాసం. ఇందులో, మహాభారతంలో, శిశుపాలుని చంపిన కథ వర్ణించబడింది. నారదుడు ధర్మరాజు చేస్తున్న రాజసూయ యగాన్ని శ్రీకృష్ణుడుకి వివరించగా, అప్పుడు అతని తన సైన్యంతో అక్కడికి వెళతాడు. అక్కడ ధర్మరాజు శ్రీకృష్ణుడుని ప్రథమంగా ఆరాధించుట జరుగును. దీనికి వ్యతిరేకంగా లేచిన శిశుపాలుడిని శ్రీకృష్ణుడు చంపేస్తాడు. కవి, తన ప్రతిభను బట్టి, ఈ కథను ఇరవై సర్గలలో విస్తరించి వివరించాడు. ఈ సంక్షిప్త కథ ఆధారంగా కవిత్వ రచన చేయుట సంస్కృత పండితులకు ఎంతో సంతోషాన్ని కలిగించే విషయం. ఉదాహరణకు, కాళిదాసు చాలా వివరణాత్మకమైన కథను తీసుకొని ఒక రత్న కావ్యాన్ని రచించాడు. అదేవిధంగా, కుమారదాసు. ఈయన లానే భారవి ఒక చిన్న కథ ఆధారంగా ఒక పురాణ కావ్యాన్ని రాశాడు. అలానే రత్నాకరుడు కూడా చాలా చిన్న కథ ఆధారంగా యాభై చరణాల పురాణ కావ్యాన్ని రచించాడు. శిశుపాలుని వధకు సంబంధించి అనేక కథనాలు ప్రాచుర్యంలో ఉన్నాయి, వాటిలో మల్లినాథుని సర్వంకాశం, శేషరాజు యొక్క చంద్రకళ, మాఘుడు వ్రాసిన శిశుపాల వధ ప్రసిద్ధ రచనలుగా వ్యవహరిస్తారు.

కథా వస్తువు

శిశుపాలుని వధ కథలోని మొదటి శ్లోకంలో శ్రీకృష్ణుడు నారదుని రాక, అతని పట్ల ఆయనకున్న గౌరవం, శిశుపాలుడిని చంపడానికి నారదుడి ప్రోత్సాహం, ఇంద్రుని సందేశం ఉన్నాయి. రెండవ సర్గలో యుధిష్టరుడి రాజసూయ యాగ నిర్ణయం, మూడవ సర్గలో కృష్ణుని ప్రస్తావము, ద్వారకలో ఆయన సేన యొక్క వర్ణన, నాలుగవ సర్గలో రైవతక పర్వతం యొక్క వర్ణన, అయిదవ సర్గలో అక్కడ జరిగిన సైన్య విన్యాసములు, ఆరవ సర్గలో ఆరు ఋతువుల వర్ణమ, ఏడవ సర్గలో వనవిహారము, ఎనిమిదవ సర్గలో జలక్రీడలు, తొమ్మిదవ సర్గలో సూర్యాస్తమయ వర్ణన ఇతర శృంగార వర్ణనలు, పదవ సర్గలో దానగోష్టీక్రీడా వర్ణన, పదకొండవ సర్గలో సూర్యోదయ వర్ణన, పన్నెండవ సర్గలో యమునా ప్రస్థానము, పదమూడవ సర్గలో కృష్ణపాండవ సమాగమము, పద్నాల్గవది కృష్ణుని నగర ప్రవేశం యొక్క వర్ణన, రాజసూయ యాగం యొక్క క్రమము, కృష్ణుని మొదటి పూజ, భీష్ముని అతని ప్రశంసలు, పదిహేనవది శిశుపాలుని కోపం, రాజుల యుద్ధానికి సంసిద్ధత.

కథా శైలి

माघे सन्ति त्रयो गुणाः- మాఘలో మూడు గుణాలున్నాయి అంటారు.మాఘుని వినూత్న పదవిన్యాసం, రమణీయమైన అలంకారములు, గంభీర శైలి మిక్కిలి శోభనీయంగా ఉంటాయి. ఇందులో వివరించిన అపురూపమైన అలంకారమైన వర్ణనలు, భావ తీవ్రత అంచెలంచెలుగా కవి యొక్క కవితా కళ యొక్క గొప్పతనాన్ని ప్రకటిస్తాయి.ప్రతి సర్గలో, అనేక పద్యాలు వాటి వర్ణన యొక్క అందం, వాగ్ధాటి, ఆలోచన యొక్క లోతులో ఒక ప్రత్యేకమైన అనుభూతిని అందిస్తాయి. స్వభావాన్ని, ప్రకృతిని పరిశీలించడంలో నైపుణ్యం ఉన్నవారి నైపుణ్యాలను లెక్కించే విషయానికి వస్తే, మాఘతో ఎవరూ సాటిలేరు. కవి చెప్పిన వర్ణన పాఠకులందరి హృదయాలను హత్తుకుంటుంది. ఉదాహరణకి:

उदयति विततोर्ध्वरश्मिरज्जावहिमरुचौ हिमधाम्नि याति चास्तम्।
वहति गिरिरयं विलम्बि-घण्टाद्वयपरिवारित-वारणेन्द्रलीलाम्।

ఈ పద్యంలో కవి రైవతక పర్వతానికి రెండు వైపులా సూర్యచంద్రుల రూపంలో ఉన్న రెండు ఆలస్యమైన గంటలు కాలక్షేపాలకోసం చుట్టుముట్టిన ఏనుగులుగా వర్ణించాడు. అందుకే మాఘడుని 'ఘంటా మాఘడు'గా పిలుస్తారు.

మాఘుడు స్వరపరిచిన శిశుపాల వధ అనే పురాణ పద్యం ఇరవై సర్గలతో రూపొందించబడింది. 1650 శ్లోకాలతో చుట్టబడిన ఈ మహాకావ్యం సంస్కృత సాహిత్యంలో దేదీప్యమానంగా ప్రకాశిస్తుంది. కవి పరిణతి ఈ కవితలో కనిపిస్తుంది. ఉదాహరణకి:

अनृतां गिरं न गदसीति जगति पटहैर्विघुष्यसे।
निन्द्यमथ च हरिमर्चयतः तव कर्मणैव विकत्यसत्यता॥

అబద్ధం చెప్పినందుకు ప్రపంచంలో మీరు డప్పులతో కొట్టబడతారు (అనగా గౌరవించబడవచ్చును) కానీ హరిని ఆరాధించే మీ చర్యలు నిందలు, అసత్యమైనవి.

మాఘ కూర్పులోని సరళత, అలంకారాల తాజాదనం, వాక్చాతుర్యం యొక్క సముచితత, చిత్రమైన అలంకరాల విశిష్టత ప్రతిచోటా ఉన్నాయి. రూపకాలు, అతిశయోక్తులు, ఉపమానాలు, దృష్టాంతాల సరైన కలయిక, ప్రతి ప్రదేశంలో వివరించబడినవి. ఇవే ఆయన రచనకు ఏదో ఒక ప్రత్యేకమైన ఛాయను ఇస్తుంది. ఈ విధంగా--

अपशंकमङ्कपरिवर्तनोचिताश्चलिताः पुरः पतिमुपैतुमात्मजाः।
अनुरोदितीव करुणेन पत्रिणां विरुतेन वत्सलतयैव निम्नगाः॥

తడబడకుండా కూతుళ్లు తమ భర్తను చేరుకోవడానికి ముందుకు సాగారు, పక్షుల కరుణామయమైన ఆర్తనాదాలతో దిగువ నదులు ఏడుస్తున్నట్లు అనిపించింది.

మాఘుడు రచించిన పద్యాలలో వివిధ విషయాలను చేర్చడం వలన అతను అనేక విభాగాలలో నైపుణ్యం కలిగిన కవి అని, సంగీతం, నాటకం, వ్యాకరణం, వాక్చాతుర్యం, రాజకీయాలలో నిపుణుడని సూచిస్తుంది. అందుకే భారతీయ విమర్శకులు మాఘపై ప్రశంసల వర్షం కురిపించారు. మాఘ పద్యాలలో కాళిదాసు స్వరూపం, భరవుని భావం యొక్క గౌరవం, దండి పదలాలిత్యం అనే మూడు గుణాలను అపూర్వంగా పొందుపరచడం జరిగిందని చెప్పబడింది.

కొన్ని ఉదాహరణలు

• "మాఘే మేఘే గతః వయః" - మాఘానికీ (అనగా, శిశుపాల వధకీ) మేఘసందేశానికీ వ్యాఖ్యానం చేసేసరికి బడలిపోయాను - మల్లినాథ సూరి
• "భారవీ, మాఘమూ చదివే విద్యార్థికి గురువు చెప్పవలసినవి విశేషార్థాలూ, ధ్వనులూ, శాస్త్రమదర్యాదలూ - ఇత్యాదిగా సమగ్ర బోధ కానీ [...] తెనుగులో ప్రతిపదార్థం చెప్పడం కాదు." - శ్రీపాద సుబ్రహ్మణ్య శాస్త్రి