ఐదవ భిల్లమ
ఐదవ భిల్లామ (r. C.సా.శ. 1175-1191) భారతదేశంలోని దక్కను ప్రాంతంలోని సీనా (యాదవ) రాజవంశం మొదటి సార్వభౌమ పాలకుడు. యాదవ రాజు ముల్లగి మనవడు. కొంకణ ప్రాంతంలోని చుట్టుపక్కల కోటలను స్వాధీనం చేసుకోవడం ద్వారా ప్రస్తుత మహారాష్ట్రలో ఒక రాజ్యాన్ని రూపొందించాడు. సా.శ. 1175 లో ఆయన మామ, వారసుల వారసులతో భర్తీ చేస్తూ యాదవ సింహాసనాన్ని పట్టుకున్నాడు. తరువాతి దశాబ్దంలో ఆయన కల్యాణిలోని చాళుక్యుల నామమాత్రపు సామంతుడుగా పరిపాలించాడు, గుజరాతు చాళుక్య, పరమారా భూభాగాల మీద దాడి చేశాడు. చాళుక్య శక్తి పతనం తరువాత ఆయన సా.శ. 1187 లో సార్వభౌమాధికారాన్ని ప్రకటించాడు. ప్రస్తుత కర్ణాటకలోని పూర్వ చాళుక్య భూభాగం నియంత్రణ కోసం హొయసల రాజు రెండవ బల్లాలతో పోరాడాడు. సా.శ. 1189 లో ఆయన సోరటూరు వద్ద జరిగిన యుద్ధంలో బల్లాలాను ఓడించాడు. కాని రెండు సంవత్సరాల తరువాత బల్లాలా ఆయనను ప్రణాళికాబద్ధంగా ఓడించాడు.
| Bhillama V | |
|---|---|
| Chakravartin | |
| Yadava sovereign ruler | |
| పరిపాలన | c. 1187-1191 CE |
| ఉత్తరాధికారి | Jaitugi |
| Yadava king (Chalukya vassal) | |
| పరిపాలన | c. 1175-1187 CE |
| Predecessor | Kaliya-Ballala |
| రాజవంశం | Seuna (Yadava) |
| తండ్రి | Karna |
అధికారం చేపట్టుట
మార్చుభిల్లామ గడగు శాసనం ఆధారంగా ఆయన కర్ణుడి కుమారుడు, యాదవ పాలకుడు మల్లుగి మనవడు. 13 వ శతాబ్దపు యాదవ న్యాయస్థాన కవి హేమద్రి అతనికి భిన్నమైన వంశవృక్షాన్ని ఇస్తాడు. కాని భిల్లామా తరువాత ఒక శతాబ్దం వృద్ధి చెందింది కాబట్టి హేమద్రి వ్రాతలు నమ్మదగనిదిగాలేదని కొట్టివేయబడుతుంది.[1]
యాదవులు మొదట కళ్యాణిలోని చాళుక్యుల స్వాధీనంలో ఉన్నారు. మల్లుగి సమయానికి, చాళుక్య శక్తి బలహీనపడింది. మల్లూగి కాకతీయులు వంటి ఇతర చాళుక్య పాలెగాళ్ళతో పోరాడుతున్నాడు. మల్లుగి తరువాత, ఆయన పెద్ద కుమారుడు, అమరా-గంగేయ తరువాత కుమారుడు అమరా-మల్లుగి త్వరితగతిన పాలించారు. వారి పాలనను కాలియా-బల్లాలా అనుసరించారు. ఆయన బహుశా దోపిడీదారుడు, మల్లుగితో సంబంధం తెలియదు.[1] భిల్లామా తండ్రి కర్ణ, మల్లుగి, చిన్న కుమారుడు, బహుశా సామంతుడు లేదా పాలెగాడుగా ఉండి ఉంటాడు.[2]
మల్లుగి మరణం తరువాత అస్తవ్యస్తమైన కాలంలో కొంకణ, పరిసర ప్రాంతాలలో అనేక కోటలను స్వాధీనం చేసుకోవడం ద్వారా భిల్లామ తనకోసం ఒక రాజ్యాన్ని సృష్టించాడు. మొదట ఆయన శ్రీవర్ధన, ప్రతియంత-గడ (ఆధునిక టోర్నా) పాలకులను ఓడించాడు. తరువాత ఆయన మంగళవేష్ఠక (ఆధునిక మంగళవేదం) పాలకుడిని ఓడించి చంపాడు.[3] సా.శ. 1175 లో భిల్లమ యాదవ రాజధాని సిన్నారు అధికారాన్ని పట్టుకుని సింహాసనాన్ని అధిష్టించాడు.[1]
ఉతారప్రాంత దాడులు
మార్చుభిల్లామ ఆరోహణ సమయంలో దక్షిణ దక్కనులో అనేక ఘర్షణలు జరుగుతున్నాయి. ఆయన నామమాత్రపు అధిపతులు - చాళుక్యులు - హొయసలులు, కలాచురి వంటి వారి పూర్వపు భూస్వామ్య పోరాటాలతో అవిశ్రాంతంగా ఉన్నారు. భిల్లామ తన దృష్టిని ఉత్తర ప్రాంతాలైన లతా (దక్షిణ గుజరాతు), మాళ్వా వైపు కేంద్రీకరించారు. గుజరాతు రాజు చాళుక్యరాజు రెండవ ములరాజా పిన్నవయస్కుడు. మాళ్వా పరమారా రాజు వింధ్యవర్మను ఇటీవలే మాళ్వా నుండి చాళుక్యులను బహిష్కరించడం ద్వారా పరమరా శక్తిని పునరుద్ధరించగలిగాడు.[3]
సా.శ. 1189 లో భిల్లామ ముతుగి శాసనం ఆయన మాళవులకు (పరమరాలకు), గుర్జారాలకు (చాళుక్యులకు) తీవ్ర ఇబ్బందులు కలిగించాడని ప్రగల్భాలు పలుకుతుంది. ఇది లతా, మాల్వా ప్రాంతాలలో ఆయన చేసిన దాడులకు సూచనగా కనిపిస్తుంది. ఆయన సైనికాధికారి జహ్లా శత్రు సైన్యం మధ్యలో ఒక మదపుటేనుగును పరిచయం చేయడం ద్వారా చాళుక్యుల మీద యుద్ధంలో గెలిచినట్లు చెబుతారు. గుజరాతు, మాళ్వాలో భిల్లమ చేసిన దాడులు ఎటువంటి ప్రాదేశిక అనుసంధానాలకు దారితీయలేదు. ఆయన నడ్డుల చాహమాన పాలకుడు కల్హణుడు చేత వెనక్కి మరలించబడ్డాడు.[4]
భుల్లమ అంగ, వంగ, నేపాలా, పంచాల రాజులను ఓడించాడని ముతుగి శాసనం పేర్కొంది. ఏదేమైనా ఈ వాదనకు చారిత్రక ఆధారాలు మద్దతు ఇవ్వవు. అందువలన ఇది ఖాళీ కవితా ప్రగల్భాలుగా మాత్రమే కనిపిస్తుంది.[4][5]
బల్లాలతో సంఘర్షణలు
మార్చుభిల్లామ ఉత్తర దాడుల తరువాత ఆయన చాళుక్య అధిపతి నాలుగవ సోమేశ్వరుడు హొయసల పాలకుడు బల్లాల నుండి దక్షిణ దండయాత్రను ఎదుర్కొన్నాడు. బల్లాల దాడి కారణంగా సోమేశ్వరుడు తన కదంబ పాలెగాడు కామదేవతో కలిసి బనవాసి వద్ద ఆశ్రయం పొందవలసి వచ్చింది. ఈ పోరాటంలో బల్లాల సైన్యం క్షీణించిన సమయంలో భిల్లమ బలల్లాను బలవంతంగా వెనక్కి తరిమాడు. మాజీ చాళుక్య రాజధాని కళ్యాణిని జయించాడు. ఈ విజయం బహుశా సా.శ. 1187 లో జరిగింది భిల్లామ మొట్టమొదట ఒక సామ్రాజ్య హోదాకు తన వాదనను ప్రకటించాడు. తరువాతి యాదవ మంత్రి హేమద్రి అభిప్రాయం ఆధారంగా ఈ యుద్ధంలో హొయసల పాలకుడు చంపబడ్డాడు. ఈ సంఘర్షణలో బల్లాల చంపబడలేదని తెలుసు కాబట్టి హేమద్రి ప్రస్తావించిన వ్యక్తి బహుశా కల్యాణిని రక్షించడానికి వచ్చిన హొయసల యువరాజు కావచ్చు.[6]హేమద్రి అభిప్రాయం ఆధారంగా ఈ విజయవంతమైన పోరాటం తరువాత భిల్లమ దేవగిరి నగరాన్ని స్థాపించాడు. ఇది కొత్త యాదవ రాజధానిగా మారింది.[7]
తన రాజధాని ద్వారసముద్రకు తిరిగి వచ్చిన తరువాత, బల్లాల తన దళాలను పునర్వ్యవస్థీకరించాడు. ఉత్తరప్రాంతం మీద కొత్త సైనికదాడి ప్రారంభించాడు.[8] 1189 జూన్ నాటికి ఆయన శాసనాలు ధ్రువీకరించినట్లు బనవాసి, నోలంబవాడిని జయించాడు.[9] ప్రతిస్పందనగా భిల్లమ 2,00,000 మంది పదాతిదళం, 12,000 మంది అశ్వికదళంతో ఆయన దాడి చేశాడు. రెండు సైన్యాలు సోరటూరులో కలిశాయి. ఈ యుద్ధంలో హొయసలలు భిల్లమ దళాలను ప్రణాళికా బద్ధంగా ఓడించారు.[8] వారి సా.శ. 1192 అనెకెరే శాసనం ఆధారంగా బల్లాల ఈ ప్రాంతాన్ని సోరటూరు నుండి బెల్వోలా వరకు సెయునా సైనికుల మృతదేహాలతో ఎరువుగా మార్చారు.[9] యాదవ సైనికాధికారి జైత్రపాల (జైత్రసింహ) లోకిగుండి (ఆధునిక లక్కుండి) కు పారిపోయాడు. కాని బల్లాల కోటను స్వాధీనం చేసుకుని చంపాడు. బల్లాల ఎరాంబారా (ఆధునిక యెల్లూరు), కురుగోడు, గుట్టి (ఆధునిక గూటీ), హంగలు మొదలైన ముఖ్యమైన కోటలను స్వాధీనం చేసుకున్నాడు. తరువాతి రెండు దశాబ్దాలుగా యాదవ-హొయసల సరిహద్దుగా ఏర్పడిన మలప్రభ, కృష్ణ నదులకు ఉత్తరాన యాదవులు పాలించారు.[8]
మరణం
మార్చుభిల్లామ జీవితపు చివరి సంవత్సరాలలో ఆయన రాజ్యం ఉత్తరాన ఉన్న నర్మదా నది నుండి దక్షిణాన మలప్రభా నది వరకు విస్తరించింది. ప్రస్తుత మహారాష్ట్ర (శిలాహర పాలిత కొంకణ మినహా), కర్ణాటక ఉత్తర భాగాలను కలిగి ఉంది.[5] సా.శ. 1191 లో భిల్లమ బల్లాల చేతిలో ఓడిపోయిన కొద్దికాలానికే ఆయన కుమారుడు జైతుగి ఆయన తరువాత యాదవ సింహాసనాన్ని అధిష్టించాడు. సా.శ.1198 హొయసల శాసనం ఆధారంగా బల్లాల "పాండ్య రాజు రక్తంతో తన కత్తిని తడిపి, భిల్లామ శిల తల మీద మీద తిప్పాడు, జైతుగి తామర నోటితో తాకాడు". భిల్లామా కాకుండా ఇద్దరు వ్యక్తులు బల్లాలా చేత చంపబడ్డారని తెలుస్తుంది: ఉచ్చంగికి చెందిన పాండ్య పాలకుడు కామదేవ హొయసలతో జరిగిన యుద్ధంలో చంపబడ్డాడు. ఇక్కడ జైతుగి భిల్లామ సైన్యాధ్యక్షుడు జైత్రపాలాను సూచిస్తుంది. ఆయన హొయసలతో పోరాడుతూ మరణించాడు. ఇది బల్లాలాతో జరిగిన యుద్ధంలో భిల్లామ కూడా మరణించాడని ఊహాగానాలకు తావిస్తుంది.[8]
ఏది ఏమయినప్పటికీ అంతకుముందు సా.శ. 1192 లో బల్లాల గడగు శాసనాలు బల్లాలా భిల్లామను చంపినట్లు పేర్కొనలేదు. అయినప్పటికీ ఆయన భిల్లమ కుడి చేయివంటి జైత్రాసింహను చంపాడని ప్రగల్భాలు పలుకుతారు. యాదవ పాలకుడు ఒక యుద్ధంలో మరణించినట్లయితే భిల్లామను చంపడం గురించి ప్రగల్భాలు పలకడంలో బల్లాలా విఫలమయ్యే అవకాశం లేదు. భల్లమ బల్లాలకు ఓటమిని చవిచూసి సహజ మరణం పొందాడు. బల్లాల వాదన "భీముడి తల మీద కత్తిని కొట్టడం" అనే వాదన తరువాత హొయసల కవుల కవితా వర్ణనలో కనిపిస్తుంది.[10]
సాంస్కృతిక కార్యక్రమాలు
మార్చుభిల్లమ నాగార్జున గురువు (యోగరత్నమాల రచయిత) భాస్కర భక్తుడు.[11] సా.శ.1189-90 (1111 షాకా యుగం) శాసనం భిల్లమ, ఇతరులు పంధర్పూరు లోని విఠలు ఆలయానికి విరాళం ఇచ్చినట్లు నమోదు చేసింది. ఈ శాసనంలో భిల్లమను "చక్రవర్తిను యాదవ" అని పేర్కొనబడ్డాడు.[12]
సా.శ.1191 శాసనం గడగులోని త్రికూటేశ్వర శివాలయానికి భిల్లమ చేసిన విరాళాలను నమోదు చేసింది. సా.శ.1192 శాసనం అదే ఆలయానికి బల్లాల ఇచ్చిన మంజూరును నమోదు చేస్తుంది. ఇది భిల్లమను బల్లాల ఓడించాడని నిర్ధారిస్తుంది.[13]
మూలాలు
మార్చు- ↑ 1.0 1.1 1.2 A. S. Altekar 1960, p. 519.
- ↑ A. S. Altekar 1960, p. 521.
- ↑ 3.0 3.1 A. S. Altekar 1960, p. 522.
- ↑ 4.0 4.1 A. S. Altekar 1960, p. 523.
- ↑ 5.0 5.1 T. V. Mahalingam 1957, p. 142.
- ↑ A. S. Altekar 1960, p. 524.
- ↑ T. V. Mahalingam 1957, p. 140.
- ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 A. S. Altekar 1960, p. 525.
- ↑ 9.0 9.1 T. V. Mahalingam 1957, p. 141.
- ↑ A. S. Altekar 1960, p. 526.
- ↑ David Gordon White 2012, p. 112.
- ↑ Christian Lee Novetzke 2016, pp. 93–94.
- ↑ David N. Lorenzen 1972, p. 119.
గ్రంధసూచిక
మార్చు- A. S. Altekar (1960). Ghulam Yazdani (ed.). The Early History of the Deccan. Vol. VIII: Yādavas of Seuṇadeśa. Oxford University Press. OCLC 59001459. Retrieved 2020-07-10.
- Christian Lee Novetzke (2016). The Quotidian Revolution. Columbia University Press. ISBN 9780231542418.
- David Gordon White (2012). The Alchemical Body: Siddha Traditions in Medieval India. University of Chicago Press. ISBN 9780226149349.
- David N. Lorenzen (1972). The Kāpālikas and Kālāmukhas: Two Lost Śaivite Sects. University of California Press. ISBN 978-0-520-01842-6.
- T. V. Mahalingam (1957). "The Seunas of Devagiri". In R. S. Sharma (ed.). A Comprehensive history of India: A.D. 985-1206. Vol. 4 (Part 1). Indian History Congress / People's Publishing House. ISBN 978-81-7007-121-1.