పాల సామ్రాజ్యం

Pala Empire పాలా సామ్రాజ్యం
Pala Empire పాలా సామ్రాజ్యం;
8th century–12th century
	ఆసియాలో 800 నాటి పాలా సామ్రాజ్యం The Pala Empire in Asia in 800 CE
రాజధాని	జాబితా Bikrampur ; Pataliputra ; Gauda ; Monghyr (Devapala) ; Somapura (Dharampala) ; Mahipal in present-day Murshidabad district (Mahipala I) ; Ramavati in Varendra (Ramapala and successors) ;
సామాన్య భాషలు	Sanskrit, Prakrit (including proto-Bengali)
మతం	Mahayana Buddhism, Tantric Buddhism, Shaivism
ప్రభుత్వం	Monarchy
Emperor
• 8th century	Gopala
• 12th century	Madanapala
చారిత్రిక కాలం	Post-classical history
• స్థాపన	8th century
• పతనం	12th century
Preceded by	Succeeded by
	Gauda Kingdom
Chero dynasty
Sena dynasty
Today part of	Bangladesh; India; Nepal; Pakistan

పాలా సామ్రాజ్యం (సాల్వ్: ంగా on) భారత ఉపఖండంలో చివరి క్లాసికలు కాలానికి చెందిన ఒక సామ్రాజ్య శక్తి,^[4] ఇది బెంగాలు (ఆధునిక బంగ్లాదేశ్, పశ్చిమ బెంగాల్) ప్రాంతంలో ఉద్భవించింది. దీనికి పాలక రాజవంశం పేరు పెట్టబడింది. పాలకులు, పాలా (సంస్కృతంలో "రక్షకుడు") అనే ప్రత్యయంతో ముగుస్తుంది. వారు మహాయాన బౌద్ధమత తాంత్రిక పాఠశాలల అనుచరులు. సా.శ 750 లో గౌడ చక్రవర్తిగా గోపాల ఎన్నికతో ఈ సామ్రాజ్యం స్థాపించబడింది.^[5] పాలా బలమైన కోట బెంగాల్, బీహారులలో ఉంది. ఇందులో విక్రంపూరా, పాటలీపుత్ర, గౌడ, మొంగైరు, సోమపుర, రాంవతి (వారేంద్ర), తామ్రలిప్తా, జగ్గదాల మొదలైన ప్రధాన నగరాలు ఉన్నాయి.

పాలాలు చురుకైన దౌత్యవేత్తలు, సైనిక విజేతలుగా ఉన్నారు. వారి సైన్యం దాని విస్తారమైన గజ దళాలకు ప్రసిద్ధి చెందింది. వారి నావికాదళం బంగాళాఖాతంలో వాణిజ్య, రక్షణ పాత్రలను ప్రదర్శించింది. వారు సోమపురా మహావిహరతో సహా గొప్ప దేవాలయాలు, మఠాలను నిర్మించారు. నలంద, విక్రమాశిల గొప్ప విశ్వవిద్యాలయాలకు పోషకులుగా ఉన్నారు. పాల పాలనలో ప్రోటో-బెంగాలీ భాష అభివృద్ధి చెందింది. ఈ సామ్రాజ్యం శ్రీవిజయ సామ్రాజ్యం, టిబెటన్ సామ్రాజ్యం, అరబు అబ్బాసిదు కాలిఫేట్లతో సంబంధాలను ఆస్వాదించింది. పాలా పురావస్తు ప్రదేశాలలో కనిపించే అబ్బాసిదు నాణేలు, అలాగే అరబు చరిత్రకారుల రికార్డులు అభివృద్ధిచెందిన వాణిజ్య, మేధో సంబంధాలను సూచిస్తున్నాయి. బాగ్దాదులోని " హౌస్ ఆఫ్ విజ్డం " ఈ కాలంలో భారతీయ నాగరికత గణిత, ఖగోళ విజయాలను గ్రహించింది.^[6]

9 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో పాలా సామ్రాజ్యం ఉత్తర భారత ఉపఖండంలో ఆధిపత్య శక్తిగా ఉంది. ఇది ఆధునిక తూర్పు పాకిస్తాన్, ఉత్తర - ఈశాన్య భారతదేశం, నేపాల్ - బంగ్లాదేశ్ ప్రాంతాలలో విస్తరించింది.^[5]^[7] ధర్మపాల, దేవపాల చక్రవర్తుల ఆధ్వర్యంలో ఈ సామ్రాజ్యం శిఖరాగ్ర స్థాయికి చేరుకుంది. అతిసా ఆధ్వర్యంలో పాలాలు టిబెట్, అలాగే ఆగ్నేయాసియాలో బలమైన సాంస్కృతిక ప్రభావాన్ని చూపించారు. కన్నౌజు నియంత్రణ కొరకు గుర్జారా-ప్రతిహారాలు, రాష్ట్రకూటలతో పోరాడి, ఓడిపోయినందున, ఉత్తర భారతదేశం పాల నియంత్రణ చివరికి అస్థిరంగా మారింది. స్వల్పకాలిక క్షీణత తరువాత మొదటి మహీపాల చక్రవర్తి దక్షిణ భారత చోళ దండయాత్రలకు వ్యతిరేకంగా బెంగాలు, బీహారులోని సామ్రాజ్య దుర్గాలను రక్షించాడు. చివరి బలమైన పాల పాలకుడు రామపాల చక్రవర్తి కామరూప, కళింగ మీద నియంత్రణ సాధించాడు. 11 వ శతాబ్దం నాటికి అనేక ప్రాంతాలు తిరుగుబాటులో మునిగిపోవడంతో సామ్రాజ్యం గణనీయంగా బలహీనపడింది.

12 వ శతాబ్దంలో పాల సామ్రాజ్యాన్ని పునరుద్ధరించబడిన హిందూ సేన రాజవంశం నిర్మూలించడంతో భారత ఉపఖండంలో చివరి ప్రధాన బౌద్ధ సామ్రాజ్య శక్తి పాలన ముగింపుకు వచ్చింది. పాలా కాలం బెంగాలీచరిత్రలో స్వర్ణ యుగాలలో ఒకటిగా పరిగణించబడుతుంది.^[8]^[9] కొన్ని శతాబ్దాల అంతర్యుద్ధం తరువాత పాలాలు బెంగాలుకు స్థిరత్వం, శ్రేయస్సు తీసుకుని వచ్చింది. వారు మునుపటి బెంగాలీ నాగరికతల మీద విజయాలు సాధించి అత్యుత్తమమైన కళాకృతులను (ముఖ్యంగా శిల్పం, నిర్మాణ రంగాలలో) సృష్టించారు. వారు " చర్యాపాదం " (బెంగాలీ భాషలో మొదటి సాహిత్య రచన)తో బెంగాలీ భాషా సాహిత్యానికి పునాది వేసారు. టిబెటన్ బౌద్ధమతంలో ఇప్పటికీ పాల వారసత్వం ప్రతిబింబిస్తుంది.

చరిత్ర

ఉత్పన్నం

ఖలీంపూరు రాగిఫలక శాసనం ప్రకారం, మొదటి పాల రాజు గోపాల వాప్యాత అనే యోధుని కుమారుడు. వరేంద్ర (ఉత్తర బెంగాలు) పాలాల మాతృభూమి (జనకభూ) అని రామచరిత ధ్రువీకరించారు. గోపాలా పురాణ సూర్య రాజవంశానికి చెందిన క్షత్రియుడని తరువాతి రికార్డులు పేర్కొన్నప్పటికీ, రాజవంశం జాతి మూలాలు తెలియవు. బల్లాలా-కారిటా పాలాలు క్షత్రియులని పేర్కొంది, తారనాథ తన " భారతదేశ బౌద్ధమత చరిత్ర "లో ఘనారాం చక్రవర్తి తన ధర్మమంగళ ( సా.శ. 16 వ శతాబ్దంలో వ్రాయబడినవి) లో పునరుద్ఘాటించారు. రామచరితం 15 వ పాలా చక్రవర్తి రామపాలాను క్షత్రియుడిగా ధృవీకరిస్తుంది. పురాణ సూర్య రాజవంశానికి చెందిన వాదనలు విశ్వసించతగినవి కాదు. రాజవంశం జాతి కప్పిపుచ్చే ప్రయత్నంగా స్పష్టంగా కనిపిస్తాయి.^[9] పంజా రాజవంశం మంజుశ్రీ-మూలకల్ప వంటి కొన్ని వనరులలో శూద్ర అని ముద్రవేయబడింది; ఇది వారు బౌద్ధం వైపు మొగ్గు చూపడానికి కారణం కావచ్చు. ^[10]^[11]^[12]^[13]^[14]^[15]^[16] అబూల్-ఫజల్ ఇబ్న్ ముబారక్ (ఐన్-ఇ-అక్బరిలో) ఆధారంగా పాలాలు కయాస్థులు. గోపాల బ్రాహ్మణ వంశానికి చెందినవారని చెప్పుకునే కథనాలు కూడా ఉన్నాయి.^[17]^[18]

స్థాపన

శశాంకా రాజ్యం పతనం తరువాత కేంద్ర అధికార రహితంగా బెంగాలు ప్రాంతం అరాచక స్థితిలో ఉంది. ఫలితంగా చిన్న నాయకుల మధ్య నిరంతరం పోరాటం జరిగింది. సమకాలీన రచనలు ఈ పరిస్థితిని మాత్య్స న్యాయ ("చేపల న్యాయం" అనగా పెద్ద చేపలు చిన్న చేపలను తినే పరిస్థితి) గా వర్ణించాయి. ఈ కాలంలో గోపాల మొదటి పాల రాజుగా సింహాసనాన్ని అధిష్టించాడు. ఈ ప్రాంతంలోని ప్రాకృతి (ప్రజలు) ఆయనను రాజుగా చేశారని ఖలీంపూరు రాగి పలక సూచిస్తుంది.^[9]దాదాపు 800 సంవత్సరాల తరువాత వ్రాస్తున్న తారనాథ ఆయన బెంగాలు ప్రజలచే ప్రజాస్వామ్యయుతంగా ఎన్నుకోబడ్డానని కూడా వ్రాశాడు. అయినప్పటికీ ఆయన చరిత్ర ఒక పురాణం రూపంలో ఉంది. ఇది చారిత్రాత్మకంగా విశ్వసించడానికి వీలుకానిదిగా పరిగణించబడుతుంది. పురాణాల ఆధారంగా అరాచక పరిస్థితి కాలం తరువాత ప్రజలు వరుసగా అనేక మంది రాజులను ఎన్నుకున్నారు. వీరందరూ ఎన్నికైన తరువాత రాత్రి మునుపటి రాజునాగ రాణి చేత తినబడ్డారు. అయితే గోపాలు రాణిని చంపి సింహాసనం మీద కొనసాగాడు.^[19] చారిత్రక ఆధారాలు గోపాలాను తన పౌరులు నేరుగా ఎన్నుకోలేదని, కానీ భూస్వామ్య అధిపతుల బృందం ఎన్నుకున్నట్లు సూచిస్తుంది. ఈ ప్రాంతంలోని సమకాలీన సమాజాలలో ఇటువంటి ఎన్నికలు చాలా సాధారణం.^[9]^[19]

అనేక స్వతంత్ర ప్రముఖులు ఎటువంటి పోరాటం లేకుండా ఆయన రాజకీయ అధికారాన్ని గుర్తించినందున గోపాల ఆరోహణ ఒక ముఖ్యమైన రాజకీయ పరిణామంగా గుర్తించబడింది.^[8]

ధర్మపాల - దేవపాలా ఆధ్వర్యంలో విస్తరణ

An illustration of the Kannauj triangle

గోపాల సామ్రాజ్యాన్ని ఆయన కుమారుడు ధర్మపాల, ఆయన మనవడు దేవపాల బాగా విస్తరించారు. ధర్మపాలను ప్రారంభంలో ప్రతిహర పాలకుడు వత్సరాజు ఓడించాడు. తరువాత రాష్ట్రకూట రాజు ధ్రువ ధర్మపాల, వత్సరాజు ఇద్దరినీ ఓడించాడు. ధ్రువ దక్కను ప్రాంతానికి బయలుదేరిన తరువాత ధర్మపాల ఉత్తర భారతదేశంలో ఒక శక్తివంతమైన సామ్రాజ్యాన్ని నిర్మించాడు. ఆయన కన్నౌజు ఇంద్రయూధను ఓడించి కన్నౌజు సింహాసనం మీద చక్రయూధాను తన స్వంత ప్రతినిధిగా స్థాపించాడు. ఉత్తర భారతదేశంలోని అనేక ఇతర చిన్న రాజ్యాలు కూడా ఆయన ఆధిపత్యాన్ని అంగీకరించాయి. త్వరలో వత్సరాజు కుమారుడు రెండవ నాగభట ఆయన విస్తరణను సవాలు చేస్తూ కన్నౌజును జయించి చక్రయూధను తరిమివేసాడు. తరువాత రెండవ నాగభట ముంగేరు వరకు ముందుకు సాగాడు. ధర్మపాలాను యుద్ధంలో ఓడించాడు. ధర్మపాలా లొంగిపోయి, రాష్ట్రకూట చక్రవర్తి మూడవ గోవిందతో పొత్తు కోరాడు. ఆయన ఉత్తర భారతదేశం మీద దాడి చేసి రెండవ నాగభటని ఓడించడంలో జోక్యం చేసుకున్నాడు.^[20]^[21] చక్రాయుధా, ధర్మపాల రెండూ రాష్ట్రకూట సార్వభౌమత్యాన్ని గుర్తించాయని రాష్ట్రకూట రికార్డులు చూపిస్తున్నాయి. ఆచరణలో మూడవ గోవింద దక్కనుకు బయలుదేరిన తరువాత ధర్మపాల ఉత్తర భారతదేశం మీద నియంత్రణ సాధించాడు. ఆయన " పరమేశ్వర పరమభట్టారక మహారాజాధిరాజా " అనే బిరుదును స్వీకరించారు.^[8]

ధర్మపాల తరువాత ఆయన కుమారుడు దేవపాల అత్యంత శక్తివంతమైన పాలా పాలకుడిగా పరిగణించబడ్డాడు.^[8] ఆయన దండయాత్రల ఫలితంగా ప్రాగ్యోతిషా (ప్రస్తుత అస్సాం) మీద దాడి జరిగింది. అక్కడ రాజు ఎదుర్కొని పోరాడకుండా లొంగిపోయాడు. ఉత్కాలా (ప్రస్తుత ఒరిస్సా) రాజు తన రాజధాని నగరం నుండి పారిపోయాడు.^[22] ఆయన వారసుల శాసనాలు ఆయన చేసిన ఇతర ప్రాదేశిక విజయాలను కూడా పేర్కొన్నాయి. అయితే ఇవి చాలా అతిశయోక్తి (క్రింద ఉన్న భౌగోళిక విభాగాన్ని చూడండి)గా భావించబడుతున్నాయి.^[9]^[23]

క్షీణత మొదటి దశ

దేవపాల మరణం తరువాత, పాల సామ్రాజ్యం క్రమంగా విచ్ఛిన్నమైంది. దేవపాల మేనల్లుడు అయిన విగ్రహాపాల కొంతకాలం పాలించిన తరువాత సింహాసనాన్ని వదులుకుని సన్యాసి అయ్యాడు. విగ్రహాపాల కుమారుడు, వారసుడు నారాయణపాల బలహీనమైన పాలకుడని నిరూపించారు. రాష్ట్రకూట రాజు అమోఘవర్ష తన పాలనలో పాలాలను ఓడించాడు. పాలా క్షీణతతో ప్రోత్సహించబడిన, అస్సాం రాజు హర్జారా సామ్రాజ్య బిరుదులను స్వీకరించాడు. సైలోద్భావులు ఒరిస్సాలో తమ శక్తిని స్థాపించారు.^[8]

నర్యనపాల కుమారుడు రాజ్యపాల కనీసం 12 సంవత్సరాలు పరిపాలించాడు. అనేక ప్రజా వినియోగనిర్మాణాలు, ఎత్తైన దేవాలయాలను నిర్మించారు. ఆయన కుమారుడు రెండవ గోపాల కొన్నేళ్ల పాలన తరువాత బెంగాలును కోల్పోయి తరువాత బీహారును మాత్రమే పరిపాలించాడు. తరువాతి రాజు రెండవ విగ్రహాపాల చందేలాలు, కలచురీల దండయాత్రలను భరించాల్సి వచ్చింది. ఆయన పాలనలో పాల సామ్రాజ్యం గౌడ, రాధా, అంగ, వంగా వంటి చిన్న రాజ్యాలుగా విచ్ఛిన్నమైంది. హరికెల (తూర్పు, దక్షిణ బెంగాలు) కాంతిదేవ కూడా మహారాజాధిరాజా అనే బిరుదును పొంది ప్రత్యేక రాజ్యాన్ని స్థాపించాడు, తరువాత దీనిని చంద్రవంశ రాజులు పాలించారు.^[8] గౌడ రాష్ట్రం (పశ్చిమ, ఉత్తర బెంగాలు) కంబోజరాజ్యాలను పాల రాజవంశం పాలించింది. ఈ రాజవంశం పాలకులు -పాలా (ఉదా. రాజపాల, నారాయణపాల, నాయపాల) ప్రత్యయంతో ముగిసే పేర్లను కలిగి ఉన్నారు. ఏదేమైనా వారి మూలం అనిశ్చితం. రాజ్యంలో ప్రధాన భాగాన్ని రాజధానితో పాటు స్వాధీనం చేసుకున్న రాజోద్యోగి గోపాలా నుండి పాలా రాజవంశం ఉద్భవించిందన్న అంశం అందరికీ ఆమోదయోగ్యంగా ఉంది.^[8]^[9]

మొదటి మహీపాల పునరుద్ధరణ

మొదటి మహీపాల సా.శ. 988 లో సింహాసనాన్ని అధిరోహించిన 3 సంవత్సరాలలో ఉత్తర, తూర్పు బెంగాలును తిరిగి పొందారు. ఆయన ప్రస్తుత బుర్ద్వాను డివిజను ఉత్తర భాగాన్ని కూడా స్వాధీనం చేసుకున్నాడు. ఆయన పాలనలో చోళ సామ్రాజ్యానికి చెందిన మొదటి రాజేంద్ర చోళ గంగనది వరకూ భూభాగాన్ని పొందడానికి సా.శ. 1021 - 1023 మధ్యకాలంలో తరచూ బెంగాలు మీద దాడి చేశాడు. ఈ ప్రక్రియలో పాలకులను అణగదొక్కడంలో విజయం సాధించి గణనీయంగా కొల్లగొట్టాడు. రాజేంద్ర చోళుల చేతిలో ఓడిపోయిన బెంగాలు పాలకులు ధర్మపాల, రణసూరు, గోవిందచంద్ర, వారు పాల రాజవంశం మొదటి మహీపాల ఆధీనంలో ఉన్న భూస్వామ్యవాదులు కావచ్చు.^[24]మొదటి రాజేంద్ర చోళ కూడా మహిపాలాను ఓడించి పాల రాజు నుండి "అరుదైన బలం, మహిళలు, నిధి, ఏనుగులు" పొందాడు.^[25] మహిపాలా ఉత్తర, దక్షిణ బీహారు మీద కూడా నియంత్రణ సాధించాడు. బహుశా ఘజ్ని మహమూదు దండయాత్రలకు ఇది సహాయపడింది. ఇది ఉత్తర భారతదేశంలోని ఇతర పాలకుల బలాన్ని అయిపోయింది. అతని సోదరులు స్థిరపాల, వసంతపాల వారణాసి వద్ద అనేక పవిత్ర కట్టడాల నిర్మాణం, మరమ్మతులు చేపట్టినందున ఆయన వారణాసి, పరిసర ప్రాంతాలను కూడా జయించి ఉండవచ్చునని భావిస్తున్నారు. కలాచురి రాజు గంగేయదేవ అంగ పాలకుడిని ఓడించిన తరువాత వారణాసిని స్వాధీనం చేసుకున్నాడు. బహుశా అది మొదటి మహీపాల కావచ్చు. ^[8]

రెండవ క్షీణదశ

మొదటి మహీపాల కుమారుడు నాయపాల సుదీర్ఘ పోరాటం తరువాత కలచురి రాజు కర్ణుడిని (గంగేయదేవ కుమారుడు) ఓడించాడు. బౌద్ధ పండితుడు అతిసా మధ్యవర్తిత్వంతో ఇద్దరూ శాంతి ఒప్పందం మీద సంతకం చేశారు. నాయపాల కుమారుడు మూడవ విగ్రహాపాల పాలనలో కర్ణుడు మరోసారి బెంగాలు మీద దండెత్తినప్పటికీ ఓడిపోయాడు. శాంతి ఒప్పందంతో ఈ వివాదం ముగిసింది. మూడవ విగ్రహాపాల కర్ణుడి కుమార్తె యౌవనశ్రీని వివాహం చేసుకున్నాడు. తరువాత చాళుక్య రాజు ఆరవ విక్రమాదిత్య దాడిలో మూడవ విగ్రహాపాల ఓడిపోయాడు. ఆరవ విక్రమాదిత్య దాడిలో దక్షిణ భారతదేశానికి చెందిన సైనికులు బెంగాలు లోకి ప్రవేశించారు. ఇది సేన రాజవంశం దక్షిణ మూలాన్ని వివరిస్తుంది.^[26] మూడవ విగ్రహాపాల ఒరిస్సాకు చెందిన సోమవంశీ రాజు మహాశివగుప్తా యాయతి నేతృత్వంలోని మరో దండయాత్రను కూడా ఎదుర్కొన్నాడు. తదనంతరం జరిగిన వరుస దండయాత్రలు పాలా శక్తిని గణనీయంగా తగ్గించాయి. ఆయన పాలనలో వర్మన్లు తూర్పు బెంగాలును ఆక్రమించారు.^[8]^[9]

మూడవ విగ్రహాపాల వారసుడైన మూడవ మహిపాల స్వల్పకాలిక సైనిక ప్రాధాన్యతకలిగిన పాలనను తీసుకువచ్చాడు. రామచరితంలో సంధ్యకరు నంది ఆయన పాలనను చక్కగా నమోదు చేశారు. మూడవ మహిపాల తన సోదరులు రామపాల, రెండవ సురపాలను ఆయన మీద కుట్ర చేస్తున్నారనే అనుమానంతో జైలులో పెట్టాడు. వెంటనే ఆయన కైబర్టా (మత్స్యకారులు) నుండి వాస్సలు ప్రతినిధుల తిరుగుబాటును ఎదుర్కొన్నాడు. దివ్య (లేదా దివ్వోకా) అనే ప్రముఖుడు ఆయనను చంపి వారేంద్ర ప్రాంతాన్ని ఆక్రమించాడు. ఈ ప్రాంతం ఆయన వారసులైన రుడాకు, బీమా ఆధీనంలో ఉంది. రెండవ సూరపాల తప్పించుకొని మగధకు పోయి స్వల్ప పాలన తరువాత మరణించాడు. ఆయన తరువాత ఆయన సోదరుడు రామపాల, దివ్య మనవడు భీముడి మీద పెద్ద దాడి చేశాడు. ఆయనకు రాష్ట్రకూట రాజవంశానికి చెందిన ఆయన మామ మాథనా, అలాగే దక్షిణ బీహారు, నైరుతి బెంగాలుకు చెందిన అనేక మంది భూస్వామ్య ప్రముఖులు మద్దతు ఇచ్చారు. రామపాల భీముడిని ఓడించి ఆయనను, ఆయన కుటుంబాన్ని క్రూరంగా చంపాడు.^[8]^[9]

రామపాలా ఆధ్వర్యంలో పునరుద్ధరణ

Maitreya and scenes from the Buddha's life. Folios were probably from the Pala period under Ramapala, considered the last great ruler of the Pala dynasty.

వరేంద్ర మీద నియంత్రణ సాధించిన తరువాత రామపాల పరిమిత విజయంతో పాల సామ్రాజ్యాన్ని పునరుద్ధరించడానికి ప్రయత్నించాడు. ఆయన కొత్త రాజధాని రామావతి కేంద్రంగా పాలించాడు. రాజవంశం ముగిసే వరకు పాల ఇది రాజధానిగా ఉంది. ఆయన పన్నును తగ్గించాడు, సాగును ప్రోత్సహించాడు, ప్రజాప్రయోజన నిర్మాణాలను నిర్మించాడు. ఆయన కామరూప, రారు ప్రాంతాలను తన ఆధీనంలోకి తీసుకువచ్చాడు. తూర్పు బెంగాలు రాజు వర్మను తనకు లొంగిపొమ్మని బలవంతం చేశాడు. ప్రస్తుత ఒరిస్సా నియంత్రణ కొరకు గంగా రాజు రామపాల పోరాడాడు; రామపాల మరణం తరువాత మాత్రమే గంగా ఈ ప్రాంతాన్ని స్వాధీనం చేసుకోగలిగారు. సాధారణ శత్రువులు: గణాలు, చాళుక్యులకు వ్యతిరేకంగా మద్దతు పొందటానికి రమపాల చోళ రాజు కులోత్తుంగతో స్నేహపూర్వక సంబంధాలు కొనసాగించాడు. ఆయన సేనలను అదుపులో ఉంచాడు. కర్ణాటక ప్రముఖుడు నాన్యుదేవ రామపాల నుండి మిథిలను స్వాధీనం చేసుకున్నాడు. ఆయన గహదావాలా పాలకుడు గోవిందచంద్ర వివాగసంబంధాల కూటమి ద్వారా పరస్పర సంబంధాలను పునరుద్ధరించాడు.^[8]^[9]

చివరి క్షీణదశ

రామపాల చివరి బలమైన పాల పాలకుడుగా ఉన్నాడు. ఆయన మరణం తరువాత ఆయన కుమారుడు కుమారపాల పాలనలో కామరూపంలో తిరుగుబాటు జరిగింది. తిరుగుబాటును వైద్యదేవ చూర్ణం చేసినప్పటికీ కుమారపాల మరణం తరువాత, వైద్యదేవ ఆచరణాత్మకంగా ప్రత్యేక రాజ్యాన్ని సృష్టించాడు.^[8] రామచరితం ఆధారంగా కుమారపాల కుమారుడు మూడవ గోపాలను ఆయన మామ మదనాపాల హత్య చేశాడు. మదానపాల పాలనలో తూర్పు బెంగాలులోని వర్మన్లు స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించారు. తూర్పు గంగా ఒరిస్సాలో సంఘర్షణను పునరుద్ధరించాడు. మదానపాల గంగదావాల నుండి ముంగేరును స్వాధీనం చేసుకున్నాడు. కాని విజయసేన మదనపాలను ఓడించి దక్షిణ, తూర్పు బెంగాలు మీద నియంత్రణ సాధించాడు. సా.శ. 1162 లో గయా జిల్లాను పాలించిన గోవిందపాల అనే పాలకునికి పాలా చక్రవర్తులతో ఉన్న సంబంధానికి కచ్చితమైన ఆధారాలు లేవు. పాలా రాజవంశం తరువాత ఆ స్థానంలో సేన రాజవంశం వచ్చింది.^[9]

భౌగోళికం

పాల సామ్రాజ్యం సరిహద్దులు దాని ఉనికి అంతటా హెచ్చుతగ్గులకు లోనవుతున్నాయి. పాలాలు ఒక సమయంలో ఉత్తర భారతదేశంలో విస్తారమైన ప్రాంతాన్ని జయించినప్పటికీ, గుర్జారా-ప్రతిహారాలు, రాష్ట్రకూటులు, ఇతర బలహీనమైన రాజుల నుండి ఎదుర్కొన్న నిరంతర శత్రుత్వం కారణంగా వారు దానిని ఎక్కువ కాలం నిలుపుకోలేకపోయారు.^[27]

గోపాలచే స్థాపించబడిన అసలు రాజ్యం కచ్చితమైన సరిహద్దుల గురించి ఎటువంటి రికార్డులు అందుబాటులో లేవు, కానీ ఇది దాదాపు అన్ని బెంగాలు ప్రాంతాలు ఉండవచ్చు అని భావిస్తున్నారు.^[8] ధర్మపాల పాలనలో పాల సామ్రాజ్యం గణనీయంగా విస్తరించింది. బెంగాలుతో కల్సి బీహారును ఆయన నేరుగా పాలించాడు. కన్నౌజు రాజ్యం (ప్రస్తుత ఉత్తరప్రదేశు) కొన్ని సమయాలలో పాల డిపెండెన్సీ ఆయన ప్రతినిధి చక్రయూధ చేత పాలించబడింది.^[8] కన్నౌజు సింహాసనం మిద తన ప్రతినిధిని ఏర్పాటు చేస్తున్నప్పుడు, ధర్మపాల ఒక రాజసభను ఏర్పాటు చేశాడు. ధర్మపాల జారీ చేసిన ఖలీంపూరు రాగి ఫలకం ఆధారంగా, ఈ సభలో భోజ (బహుశా విదర్భ), మత్స్య (జైపూరు ప్రాంతం), మద్ర (తూర్పు పంజాబు), కురు (ఢిల్లీ ప్రాంతం), యాడు (బహుశా మధుర, ద్వారకా లేదా పంజాబులోని సింహపురా), యవన, అవంతి, గాంధార, కిరా (కాంగ్రా లోయ) పాలకులు హాజరయ్యారు. ^[9]^[28] ఈ రాజులు కన్నౌజు సింహాసనం మీద చక్రయూధ అధిష్టించడాన్ని అంగీకరించారు. అదే సమయంలో "వారి సామంతులు సగౌరవంగా నమస్కరించారు". ^[29] ఇది సార్వభౌమాధికారిగా ఆయన స్థానాన్ని చాలా మంది పాలకులు అంగీకరించారని ఇది సూచిస్తుంది. అయితే ఇది మౌర్య లేదా గుప్తుల సామ్రాజ్యం వలె కాకుండా సరళమైన అమరిక. ఇతర పాలకులు ధర్మపాల సైనిక, రాజకీయ ఆధిపత్యాన్ని అంగీకరించి కానీ వారి స్వంత భూభాగాలను కొనసాగించారు.^[9] గుజరాతు కవి సొద్దల ఉత్తర భారతదేశం మిద తన ఆధిపత్యం కోసం ధర్మపాలను ఉత్తరాపాతస్వామిను ("లార్డ్ ఆఫ్ ది నార్త్") అని పిలుస్తారు. ^[30]

ఎపిగ్రాఫికు రికార్డులు దేవపాలాను హైపర్బోలికు భాషలో విస్తృతమైన విజయాలతో జమ చేశాయి. తన బ్రాహ్మణ మంత్రి దర్భపని తెలివైన సలహా, విధానం ద్వారా దేవపాల వింధ్యాలు, హిమాలయాల సరిహద్దులో ఉన్న ఉత్తర భారతదేశంలోని మొత్తం భూభాగానికి చక్రవర్తి అయ్యాడని బాధలు స్థూపశాసనం ఆధారంగా ఆయన వారసుడు నారాయణ పాల తెలియజేసాడు. ఆయన సామ్రాజ్యం రెండు మహాసముద్రాల వరకు (బహుశా అరేబియా సముద్రం, బంగాళాఖాతం) విస్తరించిందని కూడా ఇది పేర్కొంది. దేవపాలా ఉత్కల (ప్రస్తుత ఒరిస్సా), హునాసు, కంబోజులు, ద్రావిడలు, కామరూప (ప్రస్తుత అస్సాం), గుర్జారాలను ఓడించారని కూడా ఇది పేర్కొంది.^[8]

గుర్జారా విరోధి మిహిరా భోజుడు అయి ఉండవచ్చు. దీని తూర్పు వైపు విస్తరణను దేవపాల అడ్డగించాడు.
హునా రాజు గుర్తింపు అనిశ్చితంగా ఉంది.
కాంబోజా యువరాజు గుర్తింపు కూడా అనిశ్చితంగా ఉంది. కంబోజా అనే పురాతన దేశం ఇప్పుడు ఆఫ్ఘనిస్తానులో ఉన్నప్పటికీ, దేవపాల సామ్రాజ్యం అంతవరకు విస్తరించిందనడానికి ఎటువంటి ఆధారాలు లేవు. కంబోజ శాసనంలో ఉత్తర భారతదేశంలోకి ప్రవేశించిన కంబోజ తెగను సూచించవచ్చు (కంబోజా పాల రాజవంశం చూడండి).
ద్రావిడ రాజును సాధారణంగా రాష్ట్రకూట రాజు అమోఘవర్షగా గుర్తిస్తారు. "ద్రవిడ" సాధారణంగా కృష్ణ నదికి దక్షిణాన ఉన్న భూభాగాన్ని సూచిస్తుంది. ద్రావిడ రాజు పాండ్య పాలకుడు శ్రీ మారా శ్రీ వల్లభా అయి ఉండవచ్చని కొందరు పండితులు భావిస్తున్నారు. ఈ సిద్ధాంతం ప్రకారం దేవపాల తన దక్షిణ యాత్రలో చందేల రాజు విజయ సహాయం చేసి ఉండవచ్చు. ఏది ఏమైనా దక్షిణాదిలో దేవపాల లాభాలు, తాత్కాలికమే.

దేవపాల విజయాల గురించి వాదనలు అతిశయోక్తిగా ఉన్నప్పటికీ పూర్తిగా తోసిపుచ్చలేము: ఆయన ఉత్కాలా, కామరూపాలను జయించడాన్ని అనుమానించడానికి ఎటువంటి కారణం లేదు. అంతేకాకుండా పొరుగున ఉన్న రాజ్యాలు, గుర్జారా-ప్రతిహారాలు ఆ సమయంలో బలహీనంగా ఉన్నాయి. ఇది ఆయన సామ్రాజ్యాన్ని విస్తరించడానికి ఆయనకు సహాయపడి ఉండవచ్చు.^[23] దేవపాల కూడా పంజాబులోని సింధు నది వరకు సైన్యాన్ని నడిపించినట్లు విశ్వసిస్తున్నారు.^[8]

దేవపాల మరణం తరువాత సామ్రాజ్యం విచ్ఛిన్నమైంది. ఆయన వారసుడు నారాయణపాల అస్సాం, ఒరిస్సామీద నియంత్రణ కోల్పోయారు. తరువాత ఆయన కొంతకాలం మగధ, ఉత్తర బెంగాలు మీద నియంత్రణ కోల్పోయాడు. రెండవ గోపాల బెంగాలు మీద నియంత్రణను కోల్పోయి బీహారు కొంత భాగం నుండి మాత్రమే పరిపాలించాడు. పాలా సామ్రాజ్యం రెండవ విగ్రహాపాల పాలనలో చిన్న రాజ్యాలుగా విచ్ఛిన్నమైంది. మహీపాల బెంగాలు, బీహారు ప్రాంతాలను స్వాధీనం చేసుకున్నారు. అతని వారసులు మళ్లీ బెంగాలు కోల్పోయారు. చివరి బలమైన పాలా పాలకుడు, రామపాల, బెంగాలు, బీహారు, అస్సాం, ఒరిస్సాలోని కొన్ని ప్రాంతాల మీద నియంత్రణ సాధించాడు.^[8] మదానపాల మరణించే సమయానికి పాలా రాజ్యం ఉత్తర బెంగాలుతో, మధ్య - తూర్పు బీహారు ప్రాంతాలకు పరిమితం చేయబడింది.^[8]

నిర్వహణ

పాలాల పాలన రాచరికం. రాజు శక్తులన్నింటికీ కేంద్రం. పాల రాజులు పరమేశ్వర, పరమావతారక, మహారాజాధిరాజా వంటి సామ్రాజ్యవాద బిరుదులను స్వీకరించారు. పాలా రాజులు ప్రధానమంత్రులను నియమించారు. గార్గా వంశావళి వ్యక్తులు 100 సంవత్సరాలు పాలాలకు ప్రధానమంత్రులుగా పనిచేశారు.

గర్గా
దర్వపాణి (లేదా దర్భపాణి)
సోమేశ్వరు
కేదార్మిశ్రా
భట్టా గురవ్మిస్రా

పాలా సామ్రాజ్యాన్ని ప్రత్యేక భుక్తులు (భూభాగాలు) గా విభజించారు. భుక్తిలను విశయాలు (విభాగాలు), మండలాలు (జిల్లాలు)గా విభజించారు. చిన్న యూనిట్లు ఖండాలా, భాగ, అవ్రిట్టి, చతురకా, పట్టాకా. పరిపాలన గ్రాసు రూటు స్థాయి నుండి రాజ్యసభ వరకు విస్తృతమైన ప్రాంతంలో విస్తరించింది.^[31] పాలా రాగి పలకలు ఈ క్రింది పరిపాలనా పదవులను పేర్కొన్నాయి:^[32]

రాజా
రాజన్యక
రనక (బహుశా రాజప్రతినిధి సహాయకులు)
సామంత, మహాసామంత (సామత రాజులు)
మహాసంధి-విగ్రహిక (విదేశాంగ మంత్రి)
దుటా (ప్రధాన రాయబారి)
రాజస్థానియా (సహాయకుడు)
అగరాక్ష (అంగరక్షకుడు)
శాస్తాధికృత (పన్ను వసూలు)
చౌరోధారణికా (పోలీసు పన్ను)
షాల్కాకా (వాణిజ్య పన్ను)
దశపారాధిక (జరిమానా వసూలుదారుడు)
తారికా (నదీమార్గ రుసుము వసూలు అధికారి)
మహక్సపతాలిక (గణికుడు)
జ్యస్థాకాయస్థ (దస్తావేజుల నిర్వహణాధికారి)
క్షేత్రపా (భూ వినియోగ విభాగాధిపతి), ప్రమత్ర (భూ కొలతల అధిపతి)
మహాదండనాయక లేదా ధర్మాధికర (ప్రధాన న్యాయమూర్తి)
మహాప్రతిహార
దండిక
దండపాషిక
దండశక్తి (రక్షకభటులు)
ఖోలా(గూఢాచార వ్యవస్థ)
గవాధ్యక్ష్యా(పశుపాలనాధికారి అధికారి)వ్యవసాయాధారిత పదవులు
చాగాధ్యక్ష్యా(ఉద్యానవనాధికారి)
మేషాధ్యక్షక (మేకల పాలనాధికారి)
మహిషాధ్యక్ష(బర్రెల పాలనాధికారి) ఇదేతరహాకు చెందిన ఇతర పదవులు
విషయాపతి
షష్టాధికృత
దౌహ్షషాధనిక
నాకాధ్యక్ష్య

సంస్కృతి

మతం

Nalanda is considered one of the first great universities in recorded history. It reached its height under the Palas.

Atisha was a Buddhist teacher, who helped establish the Sarma lineages of Tibetan Buddhism.

పాలలు మహాయాన బౌద్ధమతం పోషకులు. గోపాల మరణం తరువాత వ్రాసిన కొన్ని వనరులు అతన్ని బౌద్ధునిగా పేర్కొన్నాయి. అయితే ఇందుకు తగిన ఆధారాలు లేవు.^[33] తరువాతి పాలా రాజులు కచ్చితంగా బౌద్ధులు. తారనాథ ఒదంతపురిలో ప్రసిద్ధ మఠాన్ని నిర్మించిన కారణంగా గోపాల ఒక బలమైన బౌద్ధుడు అని పేర్కొన్నాడు.^[34]^{[ఆధారం యివ్వలేదు]} ఆయన విక్రమాశిల ఆశ్రమాన్ని, సోమపుర మహావిహరను స్థాపించాడు. 50 మత సంస్థలను స్థాపించి, బౌద్ధ రచయిత హరిభద్రను పోషించాడాని తారనాథ పేర్కొన్నాడు. దేవపాల సోమపురా మహావిహర వద్ద నిర్మాణాలను పునరుద్ధరించి విస్తరించాడు. ఇందులో రామాయణం, మహాభారతం పురాణాలకు చెందిన అనేక ఇతివృత్తాలు ఉన్నాయి. మొదటి మహీపాల సారనాథ, నలంద, బుద్ధ గయ వద్ద అనేక పవిత్ర నిర్మాణాల నిర్మాణం, మరమ్మతులు చేయమని ఆదేశించారు.^[8] ఆయన గురించి వ్రాయపడిన జానపద పాటల సమితి అయిన మహిపాల గీత్ ("మహిపాల పాటలు") బెంగాలు గ్రామీణ ప్రాంతాలలో ఇప్పటికీ ప్రాచుర్యం పొందాయి.

పాలలు విక్రమాశిల, నలంద విశ్వవిద్యాలయాలు వంటి బౌద్ధవిద్యా కేంద్రాలను అభివృద్ధి చేసారు. పాలాల పోషకత్వంలో నమోదు చేయబడిన చరిత్రలో మొట్టమొదటి గొప్ప విశ్వవిద్యాలయాలలో ఒకటిగా పరిగణించబడుతున్న నలంద శిఖరాగ్రస్థాయికి చేరుకుంది. పాలల కాలంలో బౌద్ధ పండితులు అతిషా, సంతరక్షిత, సారా, తిలోపా, బీమలమిత్ర, దన్షీలు, దన్శ్రీ, జినమిత్ర, జ్ఞానశ్రీమిత్ర, మంజుఘోష్, ముక్తిమిత్ర, పద్మానవ, సంభోగబజ్రా, శాంతరాక్షిత్, శిలాభద్రది ప్రఖ్యాతి చెందారు.

గౌతమ బుద్ధుని భూమికి పాలకులుగా, పాలలు బౌద్ధ ప్రపంచంలో గొప్ప ఖ్యాతిని సంపాదించారు. జావా రాజు సైలేంద్ర బాలపుత్రదేవ పాలాల వద్దకు ఒక రాయబారిని పంపి నలంద వద్ద ఒక మఠం నిర్మాణానికి ఐదు గ్రామాలను మంజూరు చేయాలని కోరాడు.^[35] దేవపాల ఈ అభ్యర్థనను అంగీకరించి వారు కోరినట్లు భూమిని మంజూరు చేశారు. ఆయన బ్రాహ్మణ విరాదేవను నాగరాహర (ప్రస్తుత జలాలాబాదు) నలంద ఆశ్రమానికి అధిపతిగా నియమించాడు. ధర్మపాల ఆస్థానంలో బౌద్ధ కవి వజ్రదత్తా (లోకేశ్వరషాతక రచయిత) ఉన్నాడు.^[8] పాల సామ్రాజ్యం నుండి వచ్చిన బౌద్ధ పండితులు బౌద్ధమతాన్ని ప్రచారం చేయడానికి బెంగాల్ నుండి ఇతర ప్రాంతాలకు వెళ్లారు. ఉదాహరణకు అతిషా టిబెటు, సుమత్రాలలో బోధించాడు. 11 వ శతాబ్దపు మహాయాన బౌద్ధమతం వ్యాప్తిలో ప్రధాన వ్యక్తులలో ఆయన ఒకరు.

పాలాలు శైవ సన్యాలకు మద్దతు ఇచ్చారు. సాధారణంగా గోలగి-మఠంతో సంబంధం కలిగి ఉంటారు.^[36] నారాయణ పాల స్వయంగా శివాలయాన్ని స్థాపించాడు. ఆయన బ్రాహ్మణ మంత్రి ఆరాధించే స్థలంలో ఆయన హాజరయ్యాడు. ^[37] భూమిచిద్రన్యయ సూత్రం ఆధారంగా మదీనపాలదేవ రాణి చిత్రమాతిక అభ్యర్థన మేరకు మహాభారతం జపించినందుకు పారితోషికంగా బతేశ్వర స్వామి అనే బ్రాహ్మణుడికి భూమిని బహుమతిగా ఇచ్చింది.^{[ఆధారం చూపాలి]} పాల రాజవంశం పాలనలో బౌద్ధ దేవతల చిత్రాలతో విష్ణు, శివ, సరస్వతి చిత్రాలు కూడా చిత్రించబడ్డాయి.^[38]

సాహిత్యం

పాలాలు అనేక సంస్కృత పండితులను పోషించారు. వారిలో కొందరు వారి అధికారులుగా ఉన్నారు. పాల పాలనలో గౌడ రితి శైలి కూర్పును అభివృద్ధి చేశారు. పాలాల పాలనలో అనేక బౌద్ధ తాంత్రిక రచనలు రచించించి అనువదించబడ్డాయి. మత విభాగంలో పేర్కొన్న బౌద్ధ పండితులతో పాటు, జిముతవాహన, సంధ్యకరు నంది, మాధవ-కారా, సురేశ్వర, చక్రపాణి దత్తా పాల కాలానికి చెందిన ఇతర ప్రసిద్ధ పండితులు.^[8]

పాల గ్రంథాలలో తత్వశాస్త్రంలో గుర్తించదగిన గౌడపాద రచించిన అగమ శాస్త్రం, శ్రీధరు భట్ట రచించిన నయ కుండలి, భట్టభవదేవుడి కర్మనుష్టాను పద్ధతి ఉన్నాయి. ఔషధం గ్రంథాలు ఉన్నాయి.

చక్రపాణి దత్తా రచించిన చికిత్సా సంగ్రహ, ఆయుర్వేద దీపిక, భానుమతి, శబ్ద చంద్రికా, ద్రవ్య గుణసంగ్రాహ
సురేశ్వర రచించిన శబ్ద-ప్రదీప, వృక్షాయూర్వేద, లోహపద్దతి
వంగసేన రచించిన చికిత్సా సరసంగ్రహా
గదాధర వైద్య రచించిన సుశ్రత
జిముతవాహన చేత దయాభాగా, వ్యావోహర మాత్రిక, కలవివేక

సంధ్యకర్ నంది పాక్షిక-కాల్పనిక ఇతిహాసం రామచరితం (12 వ శతాబ్దం) పాల చరిత్రకు ఒక ముఖ్యమైన మూలం.

పాల పాలనలో స్వరపరచిన చర్యాపాదా రచనలో ప్రోటో-బెంగాలీ భాషలో ఒక రూపం చూడవచ్చు.^[8]

కళ, నిర్మాణకళ

పాలా పాఠశాల శిల్ప కళ భారతీయ కళ ప్రత్యేక దశగా గుర్తించబడింది. బెంగాలు శిల్పుల కళాత్మక మేధకు ప్రసిద్ధి చెందింది. ^[39] అది గుప్తుల కళతో ప్రభావితమైంది.^[40]

లలిత బసాల్టు విగ్రహం గణేశ, కార్తికేయ పరివేష్టితం
చెక్కిన శంఖాలు
నలందలోని ఖాసర్పన లోకేశ్వర శిల్పం
వరాహ అవతారం శిల్పం (విష్ణు)

ముందే గుర్తించినట్లుగా పాలాలు అనేక మఠాలు, ఇతర పవిత్ర నిర్మాణాలను నిర్మించారు. ప్రస్తుత బంగ్లాదేశులోని సోమపురా మహావిహర ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశంగా గుర్తించబడింది. ఇది 21 ఎకరాల (85,000 m²) విస్తీర్ణం కలిగిన నిర్మాణ సమూహం కలిగిన మఠం.ఇందులో 177 గదులు, అనేక స్థూపాలు, దేవాలయాలు, అనేక ఇతర సహాయక భవనాలు ఉన్నాయి. విక్రమాశిల, ఒదంతపురి, జగద్దాలతో సహా ఇతర విహారాల భారీ నిర్మాణాలు వంటిఇతర కళాఖండాలు ఉన్నాయి. బఖ్తియారు ఖల్జీ బలగాలు ఈ మముతు నిర్మాణాలను శక్తివంతమైన కోటలుగా ఊహించబడి కూల్చివేయబడ్డాయి.^{[ఆధారం చూపాలి]} పాలా - సేన రాజవంశాల పాలనలో బీహారు, బెంగాలు కళలు నేపాలు, బర్మా, శ్రీలంక, జావా కళలను ప్రభావితం చేసింది.^[41]

సంపురా మహావీర, ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశం (ధర్మపాల నిర్మితం, సోమపుర విహారం)
సోమపురాలో మద్య మందిర అలంకరణ
విక్రమశిల శిథిలాలు

సైన్యం

పాల సామ్రాజ్యంలో అత్యున్నత సైనిక అధికారి మహాసేనపతి అంటారు. పాలా సైన్యంలో మాళవ, ఖాసా, హూన, కులికా, కన్రాట, లతా, ఓద్ర, మనహాలితో సహా అనేక రాజ్యాల నుండి కిరాయి సైనికులను నియమించుకున్నారు. సమకాలీన వృత్తాంతాల ఆధారంగా రాష్ట్రకూటులలో ఉత్తమ పదాతిదళం, గుర్జారా-ప్రతిహరాలలో అత్యుత్తమ అశ్వికదళం, పాలాల అతిపెద్ద గజబలం ఉన్నాయి. అరబు వ్యాపారి సులైమాను పాలాలలో బల్హారా (బహుశా రాష్ట్రకూటలు), జుర్జి రాజు (బహుశా గుర్జారా-ప్రతిహారాలు) కంటే పెద్ద సైన్యం ఉందని పేర్కొంది. బట్టలు ఉతకడానికి, కట్టెలు సేకరించడానికి పాలా సైన్యం 10,000–15,000 మందిని నియమించిందని ఆయన పేర్కొన్నారు. యుద్ధాల సమయంలో, పాలా రాజు 50,000 యుద్ధ ఏనుగులను నడిపిస్తారని ఆయన పేర్కొన్నాడు. సులైమాను వ్రాతలు అతిశయోక్తిగా ఉన్నట్లు అనిపిస్తుంది; ఇబ్ను ఖల్దును ఏనుగుల సంఖ్యను 5,000 గా పేర్కొన్నాడు. ^[42]

బెంగాలుకు మంచి స్థానిక జాతి గుర్రాలు లేనందున, పాలాలు తమ అశ్వికదళ గుర్రాలను కంబోజ వంటి విదేశీయుల నుండి దిగుమతి చేసుకున్నారు. వారు ఒక నావికాదళాన్ని కూడా కలిగి ఉన్నారు. ఇది వర్తక, రక్షణ ప్రయోజనాల కోసం ఉపయోగించబడింది.^[43]

ఇవి కూడా చూడండి

మూలాలు

↑ Michael C. Howard (2012). Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: The Role of Cross-Border Trade and Travel. McFarland. p. 72. ISBN 978-0-7864-9033-2.
↑ Huntington 1984, p. 56.
↑ The Śaiva Age: The Rise and Dominance of Śaivism during the Early Medieval Period. In: Genesis and Development of Tantrism, edited by Shingo Einoo. Tokyo: Institute of Oriental Culture, University of Tokyo, 2009. Institute of Oriental Culture Special Series, 23, pp. 41–350.
↑ Sailendra Nath Sen (1999). Ancient Indian History and Civilization. New Age International. pp. 280–. ISBN 978-81-224-1198-0.
↑ ^5.0 ^5.1 R. C. Majumdar (1977). Ancient India. Motilal Banarsidass. pp. 268–. ISBN 978-81-208-0436-4.
↑ Raj Kumar (2003). Essays on Ancient India. Discovery Publishing House. p. 199. ISBN 978-81-7141-682-0.
↑ Sailendra Nath Sen (1999). Ancient Indian History and Civilization. New Age International. pp. 280–. ISBN 978-81-224-1198-0.
↑ ^8.00 ^8.01 ^8.02 ^8.03 ^8.04 ^8.05 ^8.06 ^8.07 ^8.08 ^8.09 ^8.10 ^8.11 ^8.12 ^8.13 ^8.14 ^8.15 ^8.16 ^8.17 ^8.18 ^8.19 ^8.20 ^8.21 Sailendra Nath Sen (1999). Ancient Indian History and Civilization. New Age International. pp. 277–287. ISBN 978-81-224-1198-0.
↑ ^9.00 ^9.01 ^9.02 ^9.03 ^9.04 ^9.05 ^9.06 ^9.07 ^9.08 ^9.09 ^9.10 ^9.11 Sengupta 2011, pp. 39–49.
↑ Bagchi 1993, p. 37.
↑ Vasily Vasilyev (డిసెంబరు 1875). "Taranatea's Account of the Magadha Kings". The Indian Antiquary. IV. Translated by E. Lyall: 365–66.
↑ Ramaranjan Mukherji; Sachindra Kumar Maity (1967). Corpus of Bengal Inscriptions Bearing on History and Civilization of Bengal. Calcutta: Firma K.L. Mukhopadhyay. p. 11.
↑ J. C. Ghosh (1939). "Caste and Chronology of the Pala Kings of Bengal". The Indian Historical Quarterly. IX (2): 487–90.
↑ The Caste of the Palas, The Indian Culture, Vol IV, 1939, pp. 113–114, B Chatterji
↑ M. N. Srinivas (1995). Social Change in Modern India. Orient Blackswan. p. 9. ISBN 978-81-250-0422-6.
↑ Metcalf, Thomas R. (1971). Modern India: An Interpretive Anthology. Macmillan. p. 115.
↑ André Wink (1990). Al-Hind, the Making of the Indo-Islamic World. Brill. p. 265. ISBN 90-04-09249-8.
↑ Ishwari Prasad (1940). History of Mediaeval India. p. 20 fn.
↑ ^19.0 ^19.1 Biplab Dasgupta (2005). European Trade and Colonial Conquest. Anthem Press. pp. 341–. ISBN 978-1-84331-029-7.
↑ John Andrew Allan; Sir T. Wolseley Haig (1934). The Cambridge Shorter History of India. Macmillan Company. p. 143.
↑ Bindeshwari Prasad Sinha (1977). Dynastic History of Magadha. Abhinav Publications. p. 179. ISBN 978-81-7017-059-4.
↑ Bhagalpur Charter of Narayanapala, year 17, verse 6, The Indian Antiquary, XV p. 304.
↑ ^23.0 ^23.1 Bindeshwari Prasad Sinha (1977). Dynastic History of Magadha. Abhinav Publications. p. 185. ISBN 978-81-7017-059-4.
↑ Sengupta 2011, p. 45.
↑ John Keay (2000). India: A History. Grove Press. p. 220. ISBN 978-0-8021-3797-5.
↑ John Andrew Allan; Sir T. Wolseley Haig (1934). The Cambridge Shorter History of India. Macmillan Company. p. 10.
↑ Bagchi 1993, p. 4.
↑ Bindeshwari Prasad Sinha (1977). Dynastic History of Magadha. Abhinav Publications. pp. 177–. ISBN 978-81-7017-059-4.
↑ Paul 1939, p. 38.
↑ Bagchi 1993, p. 39–40.
↑ Paul 1939, p. 122–124.
↑ Paul 1939, p. 111–122.
↑ Huntington 1984, p. 39.
↑ Taranatha (1869). Târanâtha's Geschichte des Buddhismus in Indien [History of Buddhism in India] (in జర్మన్). Translated by Anton Schiefner. St. Petersburg: Imperial Academy of Sciences. p. 206. Zur Zeit des Königs Gopâla oder Devapâla wurde auch das Otautapuri-Vihâra errichtet.
↑ P. N. Chopra; B. N. Puri; M. N. Das; A. C. Pradhan, eds. (2003). A Comprehensive History of Ancient India (3 Vol. Set). Sterling. pp. 200–202. ISBN 978-81-207-2503-4.
↑ Bagchi 1993, p. 19.
↑ Bagchi 1993, p. 100.
↑ Krishna Chaitanya (1987). Arts of India. Abhinav Publications. p. 38. ISBN 978-81-7017-209-3.
↑ Chowdhury, AM (2012). "Pala Dynasty". In Islam, Sirajul; Jamal, Ahmed A. (eds.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (Second ed.). Asiatic Society of Bangladesh.
↑ Rustam Jehangir Mehta (1981). Masterpieces of Indian bronzes and metal sculpture. Taraporevala. p. 21.
↑ Stella Kramrisch (1994). Exploring India's Sacred Art Selected Writings of Stella Kramrisch. Motilal Banarsidass Publishe. p. 208. ISBN 978-81-208-1208-6.
↑ Paul 1939, p. 139–143.
↑ Paul 1939, p. 143–144.

[1] Michael C. Howard (2012). Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: The Role of Cross-Border Trade and Travel. McFarland. p. 72. ISBN 978-0-7864-9033-2.

[FOOTNOTEHuntington198456-2] Huntington 1984, p. 56.

[Sanderson-3] The Śaiva Age: The Rise and Dominance of Śaivism during the Early Medieval Period. In: Genesis and Development of Tantrism, edited by Shingo Einoo. Tokyo: Institute of Oriental Culture, University of Tokyo, 2009. Institute of Oriental Culture Special Series, 23, pp. 41–350.

[Sen1999-4] Sailendra Nath Sen (1999). Ancient Indian History and Civilization. New Age International. pp. 280–. ISBN 978-81-224-1198-0.

[Majumdar1977-5] 5.0 ^5.1 R. C. Majumdar (1977). Ancient India. Motilal Banarsidass. pp. 268–. ISBN 978-81-208-0436-4.

[6] Raj Kumar (2003). Essays on Ancient India. Discovery Publishing House. p. 199. ISBN 978-81-7141-682-0.

[7] Sailendra Nath Sen (1999). Ancient Indian History and Civilization. New Age International. pp. 280–. ISBN 978-81-224-1198-0.

[Sailendra1999-8] 8.00 ^8.01 ^8.02 ^8.03 ^8.04 ^8.05 ^8.06 ^8.07 ^8.08 ^8.09 ^8.10 ^8.11 ^8.12 ^8.13 ^8.14 ^8.15 ^8.16 ^8.17 ^8.18 ^8.19 ^8.20 ^8.21 Sailendra Nath Sen (1999). Ancient Indian History and Civilization. New Age International. pp. 277–287. ISBN 978-81-224-1198-0.

[FOOTNOTESengupta201139–49-9] 9.00 ^9.01 ^9.02 ^9.03 ^9.04 ^9.05 ^9.06 ^9.07 ^9.08 ^9.09 ^9.10 ^9.11 Sengupta 2011, pp. 39–49.

[FOOTNOTEBagchi199337-10] Bagchi 1993, p. 37.

[11] Vasily Vasilyev (డిసెంబరు 1875). "Taranatea's Account of the Magadha Kings". The Indian Antiquary. IV. Translated by E. Lyall: 365–66.

[12] Ramaranjan Mukherji; Sachindra Kumar Maity (1967). Corpus of Bengal Inscriptions Bearing on History and Civilization of Bengal. Calcutta: Firma K.L. Mukhopadhyay. p. 11.

[13] J. C. Ghosh (1939). "Caste and Chronology of the Pala Kings of Bengal". The Indian Historical Quarterly. IX (2): 487–90.

[14] The Caste of the Palas, The Indian Culture, Vol IV, 1939, pp. 113–114, B Chatterji

[15] M. N. Srinivas (1995). Social Change in Modern India. Orient Blackswan. p. 9. ISBN 978-81-250-0422-6.

[16] Metcalf, Thomas R. (1971). Modern India: An Interpretive Anthology. Macmillan. p. 115.

[17] André Wink (1990). Al-Hind, the Making of the Indo-Islamic World. Brill. p. 265. ISBN 90-04-09249-8.

[18] Ishwari Prasad (1940). History of Mediaeval India. p. 20 fn.

[Biplab2005-19] 19.0 ^19.1 Biplab Dasgupta (2005). European Trade and Colonial Conquest. Anthem Press. pp. 341–. ISBN 978-1-84331-029-7.

[20] John Andrew Allan; Sir T. Wolseley Haig (1934). The Cambridge Shorter History of India. Macmillan Company. p. 143.

[21] Bindeshwari Prasad Sinha (1977). Dynastic History of Magadha. Abhinav Publications. p. 179. ISBN 978-81-7017-059-4.

[22] Bhagalpur Charter of Narayanapala, year 17, verse 6, The Indian Antiquary, XV p. 304.

[Sinha1977p185-23] 23.0 ^23.1 Bindeshwari Prasad Sinha (1977). Dynastic History of Magadha. Abhinav Publications. p. 185. ISBN 978-81-7017-059-4.

[FOOTNOTESengupta201145-24] Sengupta 2011, p. 45.

[25] John Keay (2000). India: A History. Grove Press. p. 220. ISBN 978-0-8021-3797-5.

[26] John Andrew Allan; Sir T. Wolseley Haig (1934). The Cambridge Shorter History of India. Macmillan Company. p. 10.

[FOOTNOTEBagchi19934-27] Bagchi 1993, p. 4.

[28] Bindeshwari Prasad Sinha (1977). Dynastic History of Magadha. Abhinav Publications. pp. 177–. ISBN 978-81-7017-059-4.

[FOOTNOTEPaul193938-29] Paul 1939, p. 38.

[FOOTNOTEBagchi199339–40-30] Bagchi 1993, p. 39–40.

[FOOTNOTEPaul1939122–124-31] Paul 1939, p. 122–124.

[FOOTNOTEPaul1939111–122-32] Paul 1939, p. 111–122.

[FOOTNOTEHuntington198439-33] Huntington 1984, p. 39.

[34] Taranatha (1869). Târanâtha's Geschichte des Buddhismus in Indien [History of Buddhism in India] (in జర్మన్). Translated by Anton Schiefner. St. Petersburg: Imperial Academy of Sciences. p. 206. Zur Zeit des Königs Gopâla oder Devapâla wurde auch das Otautapuri-Vihâra errichtet.

[PNChopra2003-35] P. N. Chopra; B. N. Puri; M. N. Das; A. C. Pradhan, eds. (2003). A Comprehensive History of Ancient India (3 Vol. Set). Sterling. pp. 200–202. ISBN 978-81-207-2503-4.

[FOOTNOTEBagchi199319-36] Bagchi 1993, p. 19.

[FOOTNOTEBagchi1993100-37] Bagchi 1993, p. 100.

[KC1987-38] Krishna Chaitanya (1987). Arts of India. Abhinav Publications. p. 38. ISBN 978-81-7017-209-3.

[39] Chowdhury, AM (2012). "Pala Dynasty". In Islam, Sirajul; Jamal, Ahmed A. (eds.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (Second ed.). Asiatic Society of Bangladesh.

[Mehta1981-40] Rustam Jehangir Mehta (1981). Masterpieces of Indian bronzes and metal sculpture. Taraporevala. p. 21.

[Stella1994-41] Stella Kramrisch (1994). Exploring India's Sacred Art Selected Writings of Stella Kramrisch. Motilal Banarsidass Publishe. p. 208. ISBN 978-81-208-1208-6.

[FOOTNOTEPaul1939139–143-42] Paul 1939, p. 139–143.

[FOOTNOTEPaul1939143–144-43] Paul 1939, p. 143–144.

[4]

[5]

[1]

[2]

[3]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]