భామహ
ఆచార్య భామః లేదా భామహడు ప్రసిద్ధ సంస్కృత గురువు. ఆయనను అలంకారం శాస్త్ర పితామహుడు అంటారు. "శబ్ధార్థ సహితౌ కావ్యం" అనేది అతని అత్యంత ప్రసిద్ధ కవితా నిర్వచనం. ఆయన జీవించిన కాల నిర్ణయం మునుపటి ఆచార్యుల మాదిరిగానే వివాదాస్పదమైంది. కానీ భామ క్రీ.శ. 300 నుండి క్రీ.శ. 600 మధ్య జీవించినట్లు అనేక ఆధారాలు రుజువు చేస్తున్నాయి.తన కావ్యాలంకారము పుస్తకం చివరలో, అతను తన తండ్రి పేరును రకృతగోవిన్ అని పేర్కొన్నాడు. కావ్యాలంకారము ఇది ఒక అలంకార శాస్త్రానికి స్మబంధించిన రచనలలో లభించిన గ్రంధాలలో ప్రథమ గ్రంధము. ఇది 20వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో ప్రచురించబడింది.సంస్కృత సాహిత్యానికి మార్గదర్శకులలో ఆచార్య భామ స్థానం చాలా ముఖ్యమైనది. ఇంతకు ముందు భరతముని రచించిన నాట్యశాస్త్రం తొమ్మిదవ అధ్యాయంలో కావ్యములోని యోగ్యతలు, దోషాలు, అలంకారాలు మొదలైనవన్నీ ద్వితీయ రూపంలో పేర్కొనబడినప్పటికీ, అవన్నీ నాట్యశాస్త్ర రూపంలో మాత్రమే ఉన్నాయి. ఆచార్య భామ అలంకార శాస్త్ర గ్రంథము స్వతంత్ర అలంకార రూపానికి విశిష్టమైన సాహిత్య రూపాన్ని ఇచ్చింది. ఈ గొప్ప సాహిత్య సంప్రదాయంలో, భరతముని తర్వాత భామ పేరు చెప్పుకో దగ్గది. ఈమధ్య కాలంలోనే ఆచార్య భామ రచనలు కనుగొనబడినవి.
ఆచార్య భామ తండ్రి పేరు 'రక్రిల్‌గోమి' అని, కాశ్మీరీ పండితుడు అని ఆయన రచన 'కావ్యాలంకారం' చివరి పద్యాన్ని బట్టి తెలుస్తుంది. కొందరు వారిని బౌద్ధమత అనుచరులుగా భావించారు. కొందరు వారిని బ్రాహ్మణులుగా భావించారు. ఆచార్య భామ యొక్క రచనలలో, వ్యాకరణ పాణిని, భరత ముని, మహర్షి పతంజలి, మహాకవి గుణాఢ్య, భాస, కాళిదాసు వారి పేర్లు ప్రస్తావించాడు. ఇంకా ఆచార్య ఉద్భటుడు, వామనుడు, బాణభట్ట రచనలలో ఈతని ప్రస్తావన వీరు ఉదహించుట వలన ఈతను ఆరవ 6వ శతాబ్దానికి ఇంచుమించు దగ్గరవాడని తెలియుచున్నది.
రచనలు
మార్చునాట్య శాస్త్రం, అగ్ని పురాణం తరువాత మొట్టమొదటి అలంకారాలు ఆచార్య భామ యొక్క కావ్యాలంకారములో ఎక్కువగా వివరించబడ్డాయి, కానీ ఆయన రచించిన అలంకారాలు తరచుగా వివిధ మూలాల నుండి సేకరించబడ్డాయి. కవియలంకర్లో ఆచార్య స్వయంగా తనను తాను అలంకార శాస్త్ర ప్రోత్సాహకుడిగా కాకుండా పోషకుడిగా, విస్తారకుడిగా అభివర్ణించుకున్నాడు. అయితే, ఆచార్య భామ యొక్క మునుపటి ఆచార్యుల గ్రంథాలు అన్నీఅందుబాటులో లేనందున, ఇప్పుడు అందుబాటులో ఉన్న గ్రంథాల ఆధారంగా, ఆచార్య భామ అలంకార శాఖకు ప్రధాన ప్రతినిధిగా పరిగణించవబడినాడు. అయితే, సాహిత్య శాస్త్ర గ్రంథాల పరిశీలనలో ఆయనఅలంకారశాస్త్రం తోపాటు పద్యశాస్త్రం, వంటి విషయాలపై కొన్ని గ్రంథాలను రచించినట్లు తెలుస్తోంది, అయితే దురదృష్టవశాత్తు అవి ఇంకా అందుబాటులో లేవు. ఆ గ్రంథాల నుండి ఉల్లేఖనాలు వివిధ గ్రంథాలలో భామ అనే పేరుతో కనిపిస్తాయి. 'భామా భట్ట' అనే పేరుతో ఒక గ్రంథం ఉంది, అది వరరుచి యొక్క 'ప్రాకృత-ప్రకాశం' అనే ప్రాకృత వ్యాకరణ గ్రంథం యొక్క 'ప్రాకృత మనోరమా' అనే వ్యాఖ్యానం. ప్రాకృత వ్యాకరణంలో ఈ టీకా చాలా ముఖ్యమైనది. పిషాలా మొదలైన ప్రాకృత వ్యాకరణ పండితులు కావ్యాలంకారము, ప్రాకృతమానోరమ రెండింటి రచయిత ఒకే భామా అని భావిస్తారు. అందువల్ల ఆచార్య భామా యొక్క రెండు గ్రంథాలు ప్రస్తుతం అందుబాటులో ఉన్నాయి-కావ్యాలంకరము, ప్రాకృతమానోరమా.
ఆచార్య భామ యొక్క కీర్తిని ప్రదర్శించే కావ్యాలంకారములో మొత్తం 6 భాగాలుగా 400 శ్లోకాలు ఉన్నాయి, ఇందులో ఆయన ప్రధానంగా 5 ఇతివృత్తాలను ప్రదర్శించారు-కావ్య శరీరం, అలంకారం, దోష, న్యాయము, ఇంకా శబ్ద శుద్ధి యొక్క గుణ గణాలు వివరించాడు. మొదటి అధ్యాయములో ఆయన 60 శ్లోకాలతో కావ్య శరీర అంతర్గత కావ్య ప్రకాశము, కావ్య సాధన, కావ్య లక్షణములు, కావ్య బేధములు వాటి నిరూపణ వివరించాడు. 2వ, 3వ అధ్యాయాలలో 160 శ్లోకాల ద్వారా 2 శబ్దాలంకారాలు, 36 అర్ధాలంకారాలను వివరించాడు. లాటానుప్రాస, ప్రతివస్తూపమా వాటికి మధ్య కల వైవిధ్యాలలో వివరించాడు.
ఈ కావ్యాలంకార గ్రంథంపై తొమ్మిదవ శతాబ్దంలోఉద్భటుడు 'భామహవివరణ' అనే టీకా రాశారు. కానీ దురదృష్టవశాత్తు, ఈ రోజు అది అందుబాటులో లేదు. ఆ తరువాత వచ్చిన అనేక మంది ఆచార్యులలో, తమ తమ గ్రంథాలలో భామగ రచించిన ఈ గ్రంథాన్ని ప్రస్తావించారు.