మధ్య ప్రదేశ్ చరిత్ర

భారత రాష్ట్రం మధ్య ప్రదేశ్ చరిత్రను మూడు కాలాలుగా విభజించారు. పురాతన కాలం; ఈ ప్రాంతంలో గోండ్, నందా, మౌర్య, గుప్తసామ్రాజ్యాలు ఆధిపత్యం వహించాయి.

భారత ఉపఖండంలో ఆరంభకాల మనవ నివాసాలకు సాక్ష్యంగా నిలిచిన భీంబెట్కా రాతి గుహలు.

మధ్యయుగ కాలంలో పరామరాలు, చందేలా వంశాలతో సహా రాజపుత్ర వంశాల పెరుగుదల కనిపించింది. తరువాత ఖజురాహో ఆలయాలను నిర్మించటానికి ఇది ప్రసిద్ధి చెందింది. ఈ కాలంలో మాళ్వా సుల్తానేటు కూడా పాలించింది. మధ్యప్రదేశులో ఆధునిక కాలం మొఘలు, మరాఠా సామ్రాజ్యాలు, తరువాత బ్రిటిషు సామ్రాజ్యం అభివృద్ధి చెందాయి.

బ్రిటిషు రాచరిక రాష్ట్రాలైన గ్వాలియరు, ఇండోరు, భోపాలు ఆధునిక మధ్యప్రదేశులో ఒక భాగం. 1947 లో భారతదేశం స్వాతంత్ర్యం పొందిన 20 వ శతాబ్దం మధ్యకాలం వరకు బ్రిటిషు పాలన కొనసాగింది. 1956 లో మధ్యప్రదేశు రాష్ట్రం ఏర్పడింది. ఛత్తీసుగఢు 2000 నుండి రాష్ట్రంగా రూపొందించబడింది.

పురాతన చరిత్ర

క్రీ.పూ 3 వ శతాబ్దంలో మద్యప్రదేశులో అశోకుడు స్థాపించిన సాంచి స్థూపం

5 వ శతాబ్ధానికి చెందిన ఉదయగిరి గుహలు

భీంబెట్కా గుహలు ప్రస్తుత మధ్య ప్రదేశ్ లోని పాలియోలిథికు స్థావరాలు ఉనికికి ఆధారాలు చూపిస్తున్నాయి. నర్మదా నది లోయ వెంట వివిధ ప్రదేశాలలో రాతియుగ సాధనాలు కనుగొనబడ్డాయి. గుహ చిత్రాలతో రాతి ఆశ్రయాలు వీటిలో మొట్టమొదటిది క్రీ.పూ 30,000 నుండి నాటివి. అనేక ప్రదేశాలలో కూడా కనుగొనబడ్డాయి. ప్రస్తుత మధ్య ప్రదేశ్ లోని మానవుల స్థావరాలు ప్రధానంగా నర్మదా, చంబలు, బెత్వా వంటి నదుల లోయలలో అభివృద్ధి చెందాయి. మాళవ సంస్కృతి చాల్‌కోలిథికు ప్రదేశాలు ఎరాను కాయతా, మహేశ్వరు, నాగ్డా నవదటోలితో సహా అనేక ప్రదేశాలలో కనుగొనబడ్డాయి.

ప్రారంభ వేదకాలంలో వింధ్య పర్వతాలు ఇండో-ఆర్యను భూభాగం దక్షిణ సరిహద్దుగా ఏర్పడ్డాయి. ఋగ్వేదం, మొట్టమొదటి సంస్కృత గ్రంథం, నర్మదా నది గురించి ప్రస్తావించలేదు. క్రీస్తుపూర్వం 4 వ శతాబ్దపు వ్యాకరణవేత్త పినిని మధ్య భారతదేశంలోని అవంతి జనపద గురించి ప్రస్తావించారు. ఇది నర్మదాకు దక్షిణాన ఉన్న ఒక భూభాగాన్ని మాత్రమే ప్రస్తావించింది: అష్మాకా.బౌద్ధ వచనం అంగుత్తర నికాయ పదహారు మహాజనపదాలకు పేరు పెట్టింది. వీటిలో అవంతి చేది, వత్స మధ్య ప్రదేశ్ లోని కొన్ని భాగాలను ఆక్రమించారని పేర్కొనబడింది. మహావాస్తు తూర్పు మాళ్వా ప్రాంతంలో దశార్ణ అనే మరో రాజ్యాన్ని ప్రస్తావించింది. పాలిభాషలో వ్రాయబడిన బౌద్ధరచనలలో మధ్య భారతదేశంలోని అనేక ముఖ్యమైన నగరాలు పేర్కొనబడ్డాయి. వాటిలో ఉజ్జేని (ఉజ్జయిని), వేదిసా (విదిషా), మహిస్సతి (మహిష్మతి) ఉన్నాయి.

పురాతన గ్రంథాల ఆధారంగా అవంతిని హైహయ రాజవంశం, వితిహోత్రా రాజవంశం (హైహయుల శాఖ), ప్రద్యోత రాజవంశం వరుసగా పాలించాయి. ప్రద్యోతాల ఆధ్వర్యంలో అవంతి భారత ఉపఖండానికి ప్రధాన శక్తిగా మారింది. తరువాత దీనిని శిషునాగ మగధ సామ్రాజ్యంలో చేర్చుకున్నారు. శిశునాగ రాజవంశాన్ని నౌందాలను పడగొట్టింది. వారి స్థానంలో మౌర్య ప్రజలు ఉన్నారు. .

మౌర్యులు, వారి వారసులు

ఖజూరహో ఆలయంలోని జవారి ఆలయం. ఈ ఆలయాన్ని 10-11 వ శతాబ్దంలో చందేలా రాజవంశం స్థాపించింది.

క్రీస్తుపూర్వం 6 వ శతాబ్దంలో ఉజ్జయిని నగరం భారత పట్టణీకరణ రెండవ తరంగంలో ఒక ప్రధాన కేంద్రంగా ఉద్భవించింది. మాళ్వా లేదా అవంతి రాజ్యానికి ప్రధాన నగరంగా పనిచేసింది. మరింత తూర్పున, చేది రాజ్యం బుందేలుఖండులో ఉంది. చంద్రగుప్త మౌర్యుడు ఐక్య ఉత్తర భారతదేశాన్ని సమైక్యపరచి సి. క్రీ.పూ 1500 లో మౌర్య సామ్రాజ్యాన్ని స్థాపించింది (క్రీ.పూ 1500 నుండి 185 వరకు). ఇందులో ఆధునిక మధ్యప్రదేశు అంతా ఉంది. అశోకుడి భార్య నేటి భోపాలుకు ఉత్తరాన ఉన్న విధిషా నుండి వచ్చినట్లు చెప్పబడింది. అశోకుడి మరణం తరువాత మౌర్య సామ్రాజ్యం క్షీణించింది. క్రీస్తుపూర్వం 3 నుండి 1 వ శతాబ్దం మధ్య కాలంలో భారతదేశం సాకాలు, కుషానులు, స్థానిక రాజవంశాలతో పోటీ పడింది. క్రీ.పూ. మొదటి శతాబ్దం నుండి ఉజ్జయిని పశ్చిమ భారతదేశంలో ప్రధాన వాణిజ్య కేంద్రంగా అవతరించింది. ఇది గంగా మైదానం, భారతదేశం అరేబియా సముద్ర ఓడరేవుల మధ్య వాణిజ్య మార్గాలలో ఉంది. ఇది ఒక ముఖ్యమైన హిందూ, బౌద్ధ కేంద్రంగా కూడా. సా.శ. 1 – 3 వ శతాబ్దాలలో ఉత్తర దక్కను శాతవాహన రాజవంశంతో పశ్చిమ సాత్రపాల సాకా రాజవంశం మధ్యప్రదేశు నియంత్రణ కోసం పోరాడాయి.

శాతవాహన రాజవంశానికి చెందిన దక్షిణ భారత రాజు గౌతమిపుత్ర శాతకర్ణి సాకా పాలకుల మీద ఘోరంగా పోరాడి ఓడించి సా.శ. 2 వ శతాబ్దంలో మాళ్వా, గుజరాతు ప్రాంతాలను జయించాడు.

4 వ - 5 వ శతాబ్దాలలో ఉత్తర భారతదేశాన్ని గుప్తసామ్రాజ్యం స్వాధీనం చేసుకుంది. ఇది భారతదేశం "క్లాసికలు యుగం" యుగంగా పరిగణించబడింది. పరివ్రాజక, ఉచ్చకల్ప రాజవంశాలు మధ్యప్రదేశులోని గుప్తుల పాలెగాళ్ళుగా పరిపాలించాయి. ఒకతకా రాజవంశాన్ని గుప్తులకు దక్షిణ సరిహద్దులలో ఉన్నారు. ఉత్తర దక్కను పీఠభూమిని అరేబియా సముద్రం నుండి బెంగాలు బే వరకు పరిపాలించారు. ఈ సామ్రాజ్యాలు 5 వ శతాబ్దం చివరిలో కుప్పకూలిపోయాయి.

మద్య రాజ్యాలు, చివరి మద్యయుగ కాలం (సా.శ.పూ. 230 – సా.శ. 1526)

రాణి కమలపతి మహల్, భోపాల్

హెఫ్తలైట్సు (వైటు హన్సు) దాడులు గుప్తసామ్రాజ్యం పతనానికి దారితీశాయి. తరువాత భారతదేశం చిన్న రాజ్యాలుగా విడిపోయింది. మాళ్వారాజు యశోధర్మను 528 లో హంసును ఓడించి వారి విస్తరణను ముగించాడు. థానేసరు రాజు హర్ష 647 లో మరణించడానికి ముందు కొన్ని దశాబ్దాలకాలం ఉత్తర భారతదేశాన్ని తిరిగి సమైక్యంగా ఉంచాడు. మాల్వాను 8 వ శతాబ్దం చివరి నుండి 10 వ శతాబ్దం వరకు దక్షిణ భారత రాష్ట్రకూట రాజవంశం పాలించింది. మధ్యయుగ కాలంలో రాజ వంశాల పెరుగుదల కనిపించింది. వీటిలో గోండ్, మాళ్వా పరమారాలు, బుందేలుఖండులోని చందేలాలు ఉన్నారు.

రాజ వంశాలు

భోజపురిలో భోజరాజు నిర్మించిన భోజపురీశ్వరాలయ

గోండులు

మద్యయుగం, ఆరంభ ఆధునిక యుగంలో పలురాజవంశాలు విస్తరించిన గ్వాలియరు వద్ద ఉన్న గ్వాలియరు కోట

గోండులు మధ్యప్రదేశ్ లోని మహాకోసల ప్రాంతాన్ని, భోపాల్ నూ పరిపాలించారు, 6 వ శతాబ్దంలో భోపాల్ నగారాన్ని స్థాపించిన భూపాల్ షా సల్లం అనే గోండు రాజు వలనే ఆ నగరానికి ఆ పేరు వచ్చింది, దానికి అనుకొని ఉన్న జగదీష్ పూర్ ను కూడా జగదీష్ సింగ్ అనే గోండు రాజు పరిపాలించాడు, 18 వ శతాబ్దంలో భోపాల్ నుండి 50 కి.మి ల దూరంలో ఉన్న గిన్నోర్ ఘర్ ను కేంద్రంగా చేసుకొని నిజాం షా అనే గోండు రాజు పరిపాలించాడు. ఇతని భార్య రాణి కమలపతి అతి సుందరమైనది, ప్రసిద్ధి గాంచింది, నిజాం షా సోదరుడు అలం షా రాణి కమలపతిని తన వశం చేసుకోవాలనే ఉద్దేశంతో నిజాం షాను విందుకు పిలిచి అందులో విషం కలిపి ఇచ్చి అతన్ని చంపేశాడు అలం షా. ఈ విషయం తెలుసుకున్న రాణి కమలపతి తన నాలుగేళ్ల బాలుడు నవల్ షాను పట్టుకొని భోపాల్ లోని తన భర్త నిజాం షా ఆమే కోసం కట్టించిన ఎడు అంతస్తుల రాణి కమలపతి మహల్ దగ్గర తలదాచుకుంది. తర్వాత దోస్త్ మొహమ్మద్ ఖాన్ అనే ముస్లిం వ్యాపారస్తుడిని అలం షాను చంపాడానికి సహాయం కోరి ఆయనకు నూరు హరలు ఇస్తానని ఒప్పుకుంది. ఇచ్చిన మాట ప్రకారం దోస్త్ మొహమ్మద్ ఖాన్ అలం షాను చంపేశాడు. కాని రాణి కమలపతి తాను ఇచ్చిన మాటను నిలబెట్టుకోలేక పోయింది. దాంతో దోస్త్ మొహమ్మద్ ఖాన్ యుద్ధని ప్రకటించాడు రాణి కమలపతి కుమారుడు నవల్ షా యుద్ధ భూమిలో పోరాడుతు అమరుడయ్యడు అతను చేసిన యుధ్ధ భూమిలో రక్తంతో మొత్తం ఎర్రగా మారింది. అప్పటి నుండి దాన్ని లాల్ ఘాటి అని పిలుస్తున్నారు. యుద్ధంలో ఓడిపోయిన రాణి కమలపతి సైన్యం నలుపూ పోగతో ఓడిపోయాం అనే సంకేతాన్ని రాణికి ఇచ్చారు. దీంతో రాణి తనను అపహరించటానికి వస్తున్న దోస్త్ మొహమ్మద్ ఖాన్ చేతిలో తాను లోంగలేనని బడ తాలబ్ అనే చేరువులో దూకి జల సమాధి అయ్యింది.

పరామరాలు

పరామరాలు 9 వ - 14 వ శతాబ్దాల మధ్య పరిపాలించారు. పరామరా రాజు భోజా (మ .1010-1060) ఒక అద్భుతమైన పాలిమతు రచయిత. ఆయన కళల ప్రోత్సాహానికి, ఈ ప్రాంతమంతా కనిపించే శాసనాలు ఆరంభించినందుకు ప్రసిద్ధి చెందాడు. చివరిగా తెలిసిన పరామరా రాజును సా.శ. 1305 లో ఢిల్లీకి చెందిన అలావుద్దీను ఖిల్జీ బలగాలు ఓడించి చంపాయి.

చందేలాలు

సా.శ.15 వ శతాబ్దంలో మండు వద్ద నిర్మించబడిన రూపమతి ద్వారబంధం.

9 వ - 13 వ శతాబ్దాల మధ్య చందేలాలు పరిపాలించారు. వారు ఖజురాహో ఆలయ నగరాన్ని సా.శ. 950 - సి. 1050. ఆలయ సముదాయం వారి శృంగార శిల్పాలకు ప్రసిద్ధి చెందింది. ఖజురాహో దేవాలయాల సమూహం వారి చేత నిర్మించబడింది. కానీ హిందూ మతం, జైన మతం అనే రెండు మతాలకు ఇది అంకితం చేయబడింది. ఇది విభిన్న మతపరమైన అభిప్రాయాలను అంగీకరించి గౌరవించే సంప్రదాయాన్ని సూచిస్తుంది. చాహమన, గురిదు దండయాత్రల తరువాత 13 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో చందేలాల శక్తి ముగిసింది.

13 వ శతాబ్దంలో ఉత్తర మధ్యప్రదేశును తురుక్కుల ఢిల్లీ సుల్తానేటు స్వాధీనం చేసుకుంది. 14 వ శతాబ్దం చివరలో ఢిల్లీ సుల్తానేటు పతనం తరువాత తిరిగి ప్రాంతీయ స్వతంత్ర రాజ్యాలు తిరిగి పుట్టుకొచ్చాయి. వీటిలో తోమారా రాజ్యమైన గ్వాలియరు మాళ్వా సుల్తానేటు (మాండును రాజధాని చేసుకుని పాలించిన) ఉన్నాయి.

మాళ్వా సుల్తానేటు

సా.శ.1897 లో జుబ్బాల్పూరు వద్ద కరువు బాధిత పిల్లలు. బ్రిటిషు కాలంలో మిలియన్లకొద్దీ మరణాలకు కారణమైన సంభవించిన పలు నివారించతగిన కరువులలో ప్రధానమైనది

1392 లో తన స్వాతంత్ర్యాన్ని నొక్కిచెప్పిన ఢిల్లీ సుల్తానేటు కోసం మాళ్వా గవర్నరు దిలావరు ఖాను ఘురి మాళ్వా సుల్తానేటు స్థాపించాడు. కాని వాస్తవానికి 1401 వరకు రాయల్టీ సంకేతాలను ఊహించలేదు. ప్రారంభంలో ధారు కొత్త రాజ్యానికి రాజధానిగా చేసుకుని పాలించినప్పటికీ మాండుకు మార్చబడింది. మాల్వా సుల్తానేటును 1531 లో గుజరాతు సుల్తానేటు స్వాధీనం చేసుకుంది. ఈ కాలంలో మాల్వా చిత్రలేఖనం ఉద్భవించింది.

ఆరంభ ఆధునిక కాలం (కామను ఎరా 1526–1858)

18 వ శతాబ్దంలో ఉజ్జయినిలో నిర్మించిన జంతరు మంతరు అబ్జర్వేటరీ

అక్బరు చక్రవర్తి (1556–1605) పాలనలో మధ్యప్రదేశు చాలా భాగం మొఘలు పాలనలోకి వచ్చింది. గోండ్వానా, మహాకోసల మొఘలు ఆధిపత్యాన్ని అంగీకరించినప్పటికీ స్వయంప్రతిపత్తిని ఆస్వాదించిన గోండు రాజుల నియంత్రణలో ఉన్నారు. మొఘలు కాలంలో గ్వాలియరు సంగీతానికి కేంద్రంగా, ప్రసిద్ధ గ్వాలియరు ఘరానాకు నిలయంగా మారింది.

1707 లో మొఘలు చక్రవర్తి ఔరంగజేబు మరణం తరువాత, మొఘలు నియంత్రణ బలహీనపడటం ప్రారంభమైంది. మరాఠాల మధ్య మహారాష్ట్రలోని తమ స్థావరం నుండి విస్తరించడం ప్రారంభించారు.

18 వ శతాబ్దంలో మరాఠా సామ్రాజ్యం విస్తరించడం ప్రారంభమై పెద్ద మొత్తంలో భూభాగాన్ని పొందింది. 1737 లో భోపాలులో " భోపాలు యుద్ధం " జరిగింది. అక్కడ మరాఠాలు మొఘలు దళాలను ఓడించారు. మాళ్వాలో పెద్ద భూములు మరాఠాలకు ఇవ్వబడ్డాయి.

గ్వాలియరు షిండెసు (సింధియా) గిర్డు ప్రాంతాన్ని చాలావరకు పరిపాలించింది. ఇండోరు హోల్కర్లు మాళ్వాలో ఎక్కువ భాగం పరిపాలించారు. నాగ్పూరు భోనుస్లే మహాకోషాలు, గోండ్వానాతో పాటు మహారాష్ట్రలోని విదర్భ మీద కూడా ఆధిపత్యం వహించారు. ఝాన్సీని మరాఠా జనరలు స్థాపించారు. భోపాలును ఆఫ్ఘను సైనికాధికారి " దోస్తు మహ్మదు ఖాను" ముస్లిం రాజవంశం గోండు రాజవంశం తర్వాత పాలించింది. 1761 లో జరిగిన మూడవ పానిపటు యుద్ధంలో మరాఠా విస్తరణ మొదలైంది.

బ్రిటిషు వలసరాజ్య కాలం (కామను ఎరా 1858–1947)

బ్రిటిషు వారు తమ భారతీయ ఆధిపత్యాన్ని బెంగాలు, బొంబాయి, మద్రాసులలోని స్థావరాల నుండి విస్తరించారు. 1775–1818 మధ్య మూడు ఆంగ్లో-మరాఠా యుద్ధాలు జరిగాయి. మూడవ ఆంగ్లో-మరాఠా యుద్ధం భారతదేశంలో బ్రిటిషు సుప్రీంగా విడిచిపెట్టింది. ఇండోరు, భోపాలు, నాగ్పూరు, రేవా, డజన్ల కొద్దీ చిన్న రాజ్యాలతో సహా మధ్యప్రదేశులో చాలా భాగం బ్రిటిషు ఇండియా రాచరిక రాజ్యాలుగా మారయి. మహాకోసల ప్రాంతం బ్రిటిషు ప్రావింసు, సౌగోరు, నెర్బుడా భూభాగాలుగా మారింది.

1853 లో బ్రిటిషు వారు నాగ్పూరు రాజ్యాన్నిని స్వాధీనం చేసుకున్నారు. ఇందులో ఆగ్నేయ మధ్యప్రదేశు, తూర్పు మహారాష్ట్ర, ఛత్తీసుఘడు ఉన్నాయి. వీటిని సౌగరు, నెర్బుడా భూభాగాలతో కలిపి 1861 లో కేంద్ర ప్రావిన్సులను ఏర్పాటు చేశారు. ఉత్తర మధ్యప్రదేశు, రాచరిక రాజ్యాలను సెంట్రలు ఇండియా ఏజెన్సీ పాలించింది.

ఈ కాలంలో బ్రిటిషు పాలనలో అనేక కరువులు సంభవించాయి. ఈ కాలంలో మొదటి రైల్వే లైన్లు, విమానాశ్రయాలు కూడా నిర్మించబడ్డాయి.

స్వాతంత్రం తరువాత (సా.శ. 1947 – ప్రస్తుతం)

సెంట్రలు ఇండియా ఏజెన్సీ నుండి మధ్య భారతదేశం, వింధ్య ప్రదేశు, భోపాలు కొత్త రాష్ట్రాలుగా ఏర్పడ్డాయి 1956 లో రాష్ట్రాల పునర్వ్యవస్థీకరణ చట్టం ఆధారంగా మధ్య భారతు, వింధ్య ప్రదేశు, భోపాలు రాష్ట్రాలు మధ్యప్రదేశులో విలీనం అయ్యాయి. నాగపూరుతో సహా మరాఠీ మాట్లాడే దక్షిణ ప్రాంతం విదర్భను బొంబాయి రాష్ట్రానికి అప్పగించారు. కొత్త రాష్ట్రానికి భోపాలు రాజధానిగా చేసుకుని రవిశంకరు శుక్లా మొదటి ముఖ్యమంత్రిగా ఎన్నికయ్యారు.

1984 డిసెంబరులో భోపాలు విపత్తులో 3,787 మందికి పైగా మృతి చెందారు. ఇది 5,00,000 మందికి పైగా ప్రజలను ప్రభావితం చేసింది. భోపాలులోని యూనియను కార్బైడు ఇండియా లిమిటెడు పురుగుమందుల ప్లాంటు నుండి సుమారు 32 టన్నుల విష వాయువులు లీకు అయ్యాయి. వీటిలో మిథైలు ఐసోసైనేటు (ఎంఐసి) వాయువు ఉంది. ఇది ఇప్పటివరకు అత్యంత ఘోరమైన పారిశ్రామిక విపత్తుకు దారితీసింది. 2000 నవంబరులో మధ్యప్రదేశు పునర్వ్యవస్థీకరణ చట్టంలో భాగంగా, రాష్ట్రం ఆగ్నేయ భాగం విడిపోయి ఛత్తీసుగఢు కొత్త రాష్ట్రంగా ఏర్పడింది.

మూలాలు

గ్రంధసూచిక

• Pranab Kumar Bhattacharyya (1977). Historical Geography of Madhya Pradesh from Early Records. Motilal Banarsidass. ISBN 978-0-8426-9091-1.