నందాదేవి
నందాదేవి, కాంచన్‌జంగా తర్వాత భారతదేశంలో రెండవ ఎత్తైన పర్వతం. పూర్తిగా భారతదేశంలోనే ఉన్న శిఖరాల్లో అత్యంత ఎత్తైనది (కాంచన్‌జంగా భారతదేశం, నేపాల్ సరిహద్దులో ఉంది.[5]) నందాదేవి ప్రపంచంలోని 23వ ఎత్తైన శిఖరం.
| నందాదేవి | |
|---|---|
 | |
| అత్యంత ఎత్తైన బిందువు | |
| ఎత్తు | 7,816 మీ. (25,643 అ.)[1] Ranked 23rd |
| టోపోగ్రాఫిక్ ప్రామినెన్స్ | 3,139 మీ. (10,299 అ.)[1] 74 వ స్థానం |
| టోపోగ్రాఫిక్ ఐసొలేషన్ | 389 కి.మీ. (242 మై.)  |
| జాబితా | Ultra List of Indian states and territories by highest point |
| నిర్దేశాంకాలు | 30°22′33″N 79°58′15″E / 30.37583°N 79.97083°E[1][2] |
| భౌగోళికం | |
  నందాదేవి భారత పటంలో నందాదేవి స్థానం  నందాదేవి నందాదేవి (India) | |
| స్థానం | చమోలి, ఉత్తరాఖండ్ |
| పర్వత శ్రేణి | గఢ్వాల్ హిమాలయాలు |
| అధిరోహణం | |
| మొదటి అధిరోహణ | 1936 ఆగస్టు 29 న నోయెల్ ఓడెల్, బిల్ టిల్మన్[3][4] |
| సులువుగా ఎక్కే మార్గం | దక్షిణ శిఖారాలు: రాతి/మంచు/ఐదు ఆరోహణ |
1808 లో కొలత వేసినపుడు ధవళగిరి ప్రపంచం లోనే ఎత్తైన శిఖరమని తేలింది. దానికి ముందు నందాదేవినే ప్రపంచంలోనే ఎత్తైన పర్వతంగా పరిగణించేవారు. 1975 లో సిక్కిం భారతదేశంలో విలీనమయ్యేంత వరకూ ఇదే భారతదేశంలో ఎత్తైన పర్వతం. 1948 వరకు సిక్కిం స్వతంత్ర రాజ్యంగాను, ఆ తర్వాత భారతదేశపు రక్షిత ప్రాంతంగానూ ఉండేది. ఇది ఉత్తరాఖండ్‌లోని చమోలి జిల్లాలో, పశ్చిమాన రిషిగంగా లోయ, తూర్పున గోరీగంగా లోయకూ మధ్య ఉంది.
ఈ శిఖరం పేరుకు "ఆనందాన్ని ఇచ్చే దేవత" అని అర్ధం. గఢ్వాల్, కుమాన్ హిమాలయాలలు పోషక దేవతగా దీన్ని పరిగణిస్తారు. దాని మతపరమైన ప్రాముఖ్యతను బట్టి, దాని పెళుసుగా ఉండే పర్యావరణ వ్యవస్థ యొక్క రక్షణ కోసమూ, భారత ప్రభుత్వం 1983 లో ఈ శిఖరాన్నీ అలాగే దాని చుట్టూ ఉన్న ఎత్తైన పర్వతాల వృత్తాన్నీ నందాదేవి జాతీయ అభయారణ్యంగా గుర్తించి స్ధానికులు అధిరోహకులూ ఎక్కకుండా పరిమితులు విధించింది. నందాదేవి జాతీయ అభయారణ్యంగా చుట్టుపక్కల ప్రాంతాలను 1988లో యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశంగా ప్రకటించారు.
వివరణ, గుర్తించదగిన లక్షణాలు
మార్చునందాదేవి రెండు-శిఖరాలతో కూడుకున్న 2 కిలోమీటర్ల పొడవైన తూర్పు-పశ్చిమాలుగా ఉండే శిఖరాల వరుస. పశ్చిమ శిఖరం తూర్పు శిఖరం కంటే ఎత్తుగా ఉంది, దీనికి తూర్పు నందాదేవి అని పేరు. స్థానికంగా దీన్ని సునందాదేవి అని అంటారు. ప్రధాన శిఖరం చుట్టూ భారతీయ హిమాలయాలలోని కొన్ని ఎత్తైన పర్వతాలు ఉండి, ఒక అవరోధ వలయంగా నిలిచాయి. వీటిలో పన్నెండు శిఖరాలు 6,400 మీటర్లు (21,000 అ.) మించిన ఎత్తులో ఉంటాయి. భారతీయ జానపద కథలలో హిమాలయాల కుమార్తెగా ఉన్న దాని పవిత్ర స్థానం ఈ శిఖరాల వలయం కారణంగా మరింత పెరిగింది. దాదాపు అధిగమించలేని ఈ వలయం లోపలి భాగాన్ని నందాదేవి అభయారణ్యం అని పిలుస్తారు. తూర్పు నందాదేవి ఉత్తరాఖండ్ రాష్ట్రంలోని చమోలి, పితోరాగఢ్, బాగేశ్వర్ జిల్లాల సరిహద్దులో ఈ వలయపు సరిహద్దుకు తూర్పు అంచున ఉంది.
ప్రపంచంలోని 23వ ఎత్తైన స్వతంత్ర శిఖరం అవడంతో పాటు, నందాదేవి స్థానిక భూభాగాల కంటే పెద్దగా, నిటారుగా ఉన్నందుకు కూడా ప్రసిద్ది చెందింది. ఇది దక్షిణ నందాదేవి హిమానీనదంపై 3,300 మీటర్లు (10,800 అ.) ఎత్తున, సుమారు 4.2 కిలోమీటర్లు (2.6 మై.) దూరాన ఉంటుంది. ఉత్తరాన ఉన్న హిమానీనదాల పైన కూడా దాని ఎత్తు అలాగే ఉంటుంది. ఇది, ఈ స్థాయిలో ఉంఖ్డే శిఖరాల్లో ప్రపంచంలోనే అత్యంత ఎత్తైన శిఖరాలలో ఒకటి. పాకిస్తాన్‌లోని K2 ప్రొఫైల్‌తో ఇది పోల్చదగినది. శిఖరం చుట్టూ లోతైన లోయలతో ఉన్నందున, భూభాగం శిఖరం నుండి దూరంగా ఉండి నందాదేవి మరింత ఆకట్టుకుంటుంది. ఉదాహరణకు, గోరిగంగ లోయ నుండి 50 కి.మీ. (30 మై.) దూరం లోనే ఇది ఇది 6,500 మీటర్లు (21,300 అ.) ఎత్తున నిలబడి ఉంటుంది.[6]
మాసిఫ్‌కు ఉత్తరం వైపున ఉత్తరి నందాదేవి గ్లేసియర్ ఉంది. ఇది ఉత్తరి రిషి గ్లేసియర్‌లోకి ప్రవహిస్తుంది. నైరుతి దిశలో, రిషి గ్లేసియర్‌లోకి ప్రవహించే దక్షిణ నందాదేవి గ్లేసియర్ కనిపిస్తుంది. అభయారణ్యంలో ఉన్న ఈ హిమానీనదాలన్నీ పశ్చిమాన రిషిగంగాలోకి ప్రవహిస్తాయి. తూర్పున పచు హిమానీనదం, ఆగ్నేయంలో నందఘుంటి, లావన్ గ్లేసియర్‌లు ఉన్నాయి. వీటి నుండి నీరు లావన్ గడ్‌ లోకి ప్రవహిస్తుంది. చివరికి ఇవన్నీ మిలామ్ లోయలోకి పోతాయి. దక్షిణాన పిండారీ గ్లేసియర్ ఉంది, ఇది పిండార్ నదిలోకి ప్రవహిస్తుంది. సునందాదేవికి దక్షిణంగా, దక్షిణ నందాదేవి గ్లేసియర్ నుండి లావన్ గాడ్ డ్రైనేజీని విభజించే లాంగ్‌స్టాఫ్ కల్ (5,910 మీ) ఉంది. నందాదేవి అభయారణ్యంలోకి ప్రవేశమార్గమైన కనుమ ఇది. [7]
అన్వేషణ, అధిరోహణ చరిత్ర
మార్చు
నందాదేవి అధిరోహణకు అభయారణ్యంలోకి మార్గాన్ని వెతకడానికి యాభై సంవత్సరాల పాటు కష్టతరమైన అన్వేషణ జరిగింది. ఔట్‌లెట్ రిషి గార్జ్, ఇది ఒక లోతైన, ఇరుకైన లోయ, ఇది సురక్షితంగా ప్రయాణించడం చాలా కష్టం అభయారణ్యంలోకి ప్రవేశించడానికి అతిపెద్ద అవరోధంగా ఉంది; ఇతర మార్గాలన్నీ కష్టతరమైన కనుమలతోకూడుకుని ఉంటాయి. వీటిలో అత్యంత తక్కువ ఎత్తిన ఉన్న మార్గం ఎత్తు 5,180 మీ. (16,990 అ.). 1930 లలో హ్యూ రూట్లేడ్జ్ మూడుసార్లు శిఖరాన్ని చేరుకోవడానికి ప్రయత్నించి, మూడుసార్లూ విఫలమయ్యాడు. టైమ్స్‌కి రాసిన లేఖలో, 'నందాదేవి తన భక్తుల నైపుణ్యం, ఓర్పులను మించిన పరీక్షను విధించింది' అని రాశాడు. నందాదేవి అభయారణ్యంలోకి ప్రవేశించడమే ఉత్తర ధ్రువాన్ని చేరుకోవడం కంటే చాలా కష్టమని అతను పేర్కొన్నాడు. [1] 1934లో, బ్రిటిషు అన్వేషకులు ఎరిక్ షిప్టన్, హెచ్‌డబ్ల్యు టిల్మాన్, ముగ్గురు షెర్పా సహచరులు, అంగ్తార్కే, పసాంగ్, కుసాంగ్‌లతో కలిసి చివరకు రిషి గార్జ్ గుండా అభయారణ్యంలోకి మార్గాన్ని కనుగొన్నారు.
1936 లో బ్రిటీష్-అమెరికన్ యాత్ర ద్వారా పర్వతాన్ని అధిరోహించారు. అప్పటికీ అదే మనిషి అధిరోహించిన ఎత్తైన శిఖరం. 1950 లో అన్నపూర్ణ 8,091 మీటర్లు (26,545 అ.) శిఖరాన్ని అధిరోహించే వరకు అదే రికార్డు. (అయితే, 1920 లలో ఎవరెస్ట్ శిఖరంపై బ్రిటీష్ వారు ఎత్తైన శిఖరాలను చేరుకున్నారు, జార్జ్ మల్లోరీ 1924లో ఎవరెస్ట్ శిఖరాన్ని చేరుకున్నట్టు తెలుస్తోంది.) ఇది గతంలో ప్రయత్నించిన దానికంటే ఏటవాలుగా మరింత స్థిరమైన భూభాగాన్ని కలిగి ఉంది. ఈ యాత్ర దక్షిణ శిఖరాన్ని అధిరోహించింది, దీనిని కాక్స్‌కాంబ్ రిడ్జ్ అని కూడా పిలుస్తారు. ఇది నేరుగా ప్రధాన శిఖరానికి దారి తీస్తుంది. శిఖరాగ్రానికి చేరిన జంట HW టిల్మాన్, నోయెల్ ఓడెల్. టిల్మాన్ స్థానంలో చార్లెస్ హ్యూస్టన్ ఉండాల్సి ఉంది, కానీ అతను తీవ్రమైన ఫుడ్ పాయిజనింగ్‌కు గురయ్యాడు. ప్రఖ్యాత పర్వతారోహకుడు, పర్వత రచయిత హెచ్. ఆడమ్స్ కార్టర్ కూడా ఈ యాత్రలో ఉన్నాడు. మొత్తం ఏడుగురు అధిరోహకులు మాత్రమే ఉన్నారు. స్థిరమైన తాళ్లు గానీ, 6,200 మీ. (20,300 అ.) కంటే పైనషేర్పాల సహాయ్ం కూడా తీసుకోలేదు. ఆరోహణలో పాలుపంచుకోని ఎరిక్ షిప్టన్ దీనిని "హిమాలయాలలో ఇప్పటివరకు ప్రదర్శించిన అత్యుత్తమ పర్వతారోహణ" అని పేర్కొన్నాడు.
1957, 1961లో భారతీయ యాత్రా ప్రయత్నాలు విఫలమయ్యాయి. తర్వాత, 1964 లో N. కుమార్ నేతృత్వంలోని భారతీయ బృందం కాక్స్‌కాంబ్ మార్గం గుండా నందాదేవి రెండవ ఆరోహణను సాధించింది.
CIA మిషన్
మార్చు1965 నుండి 1968 వరకు, సెంట్రల్ ఇంటెలిజెన్స్ ఏజెన్సీ (CIA), ఇంటెలిజెన్స్ బ్యూరో (IB) సహకారంతో నందాదేవి శిఖరంపై అణుశక్తితో నడిచే టెలిమెట్రీ రిలే రిలే లిజనింగ్ పరికరాన్ని ఉంచడానికి ప్రయత్నించింది. [8] చైనా క్షిపణి కార్యక్రమం శైశవదశలో ఉన్న సమయంలో, జిన్‌జియాంగ్ ప్రావిన్స్‌లో నిర్వహించిన క్షిపణి పరీక్ష ప్రయోగాల నుండి టెలిమెట్రీ సంకేతాలను సేకరించేందుకు ఈ పరికరాన్ని రూపొందించారు.[9] ప్రమాదకరమైన వాతావరణ పరిస్థితుల కారణంగా యాత్ర వెనక్కి తగ్గింది, పరికరాన్ని నందాదేవి శిఖరం దగ్గర పోగుట్టుకున్నారు. పరికరం కోసం వెతకడానికి మరుసటి వసంతకాలంలో తిరిగి వెళ్ళారు గానీ, అది దొరకలేదు. [8] CIA చేసిన ఈ చర్య ఫలితంగా, 1960 లలో చాలా వరకు అభయారణ్యాన్ని మూసివేసారు. 1974లో అభయారణ్యాన్ని తిరిగి తెరిచారు.
తదుపరి అధిరోహణలు
మార్చువాయవ్యంలో ఉన్న కష్టతరమైన కొత్త మార్గం ద్వారా 1976 లో 13 మంది బృందం అధిరోహించింది. జాన్ రోస్కెల్లీ, జిమ్ స్టేట్స్ లూయిస్ రీచార్డ్ అనే ముగ్గురు అమెరికన్లు, సెప్టెంబర్ 1 న సమావేశమయ్యారు. ఈ యాత్రకు రీచార్డ్, హెచ్. ఆడమ్స్ కార్టర్ (1936 అధిరోహణలో ఉన్నారు), 1963 లో ఎవరెస్ట్ ను అధిరోహించిన విల్లీ అన్‌సోల్డ్ లు సహ-నాయకత్వం వహించారు. అన్‌సోల్డ్ కుమార్తె, నందాదేవి అన్‌సోల్డ్ (ఆమెకు ఈ శిఖరం పేరే పెట్టారు) ఈ యాత్రలో మరణించింది.[10][11]
1980 లో ఇండియన్ ఆర్మీ కార్ప్స్ ఆఫ్ ఇంజనీర్స్ ఒక విఫల ప్రయత్నం చేసింది.
దీని తర్వాత 1981 లో భారతీయ సైన్యపు పారాచూట్ రెజిమెంట్ మరొక సాహసయాత్ర జరిపింది. ఇది ప్రధాన, తూర్పు శిఖరాలను ఏకకాలంలో ఎక్కేందుకు ప్రయత్నించింది. ఈ యాత్ర ప్రయత్నానికి ముందు సర్సన్ పాతాల్ లోని ఎత్తైన గడ్డి మైదానంలో నందాదేవి అన్‌సోల్డ్ స్మారక చిహ్నాన్ని ఉంచింది. వారి ప్రయత్నం విజయవంతమైంది గానీ, శిఖరాన్ని అధిరోహించిన సభ్యులందరూ అక్కడే మరణించారు.
1993 లో కార్ప్స్ ఆఫ్ ఇంజనీర్స్ నుండి 40 మంది సభ్యులతో కూడిన భారత సైన్యపు బృందం మరొక యాత్ర చేపట్టింది. యాత్ర లక్ష్యాలు చాలా ఉన్నాయి: పర్యావరణ సర్వే నిర్వహించడం, మునుపటి సాహసయాత్రల ద్వారా మిగిలిపోయిన చెత్తను శుభ్రం చేయడం, శిఖరాన్ని ఎక్కడం. లెఫ్టినెంట్ కల్నల్ VK భట్ నేతృత్వంలోని ఆ బృందంలో వైల్డ్‌లైఫ్ ఇన్‌స్టిట్యూట్ ఆఫ్ ఇండియా, సలీం అలీ సెంటర్ ఫర్ ఆర్నిథాలజీ అండ్ నేచురల్ హిస్టరీ, వరల్డ్ వైడ్ ఫండ్ ఫర్ నేచర్, గోవింద్ బల్లభ్ పంత్ ఇన్‌స్టిట్యూట్ ఫర్ హిమాలయన్ ఎన్విరాన్‌మెంట్ అండ్ డెవలప్‌మెంట్ నుండి అనేక మంది వన్యప్రాణి శాస్త్రవేత్తలు, పర్యావరణ శాస్త్రవేత్తలు ఉన్నారు. ఈ యాత్ర సమగ్ర పర్యావరణ సర్వేను నిర్వహించి పార్క్ నుండి పోర్టర్లు, హెలికాప్టర్ల ద్వారా 1,000 కిలోగ్రాముల చెత్తను తొలగించింది. అదనంగా, ఐదుగురు - అమీన్ నాయక్, ఆనంద్ స్వరూప్, GK శర్మ, దిదార్ సింగ్ SP భట్‌లు శిఖరాగ్రానికి చేరుకున్నారు.[12]
1974 లో విదేశీ అధిరోహకులు, ట్రెక్కర్లు, స్థానికులూ ఎక్కేందుకు అభయారణ్యాన్ని తిరిగి తెరిచిన తర్వాత, కట్టెలు కొట్టడం, చెత్తను వేయడం మేపడం వగైరా కార్యక్రమాలతో ఇక్కడి సున్నితమైన పర్యావరణ వ్యవస్థ త్వరలోనే దెబ్బతింది. 1977 లోనే తీవ్రమైన పర్యావరణ సమస్యలను గుర్తించారు. 1983 లో అభయారణ్యాన్ని మళ్లీ మూసివేసారు. ప్రస్తుతం నందాదేవి, 1982 లో భారత ప్రభుత్వం ప్రకటించిన నందాదేవి బయోస్పియర్ రిజర్వుకు (ఇందులో నందాదేవి నేషనల్ పార్క్ కూడా ఉంది) ప్రధాన కేంద్రంగా ఉంది. 1988 లో నందాదేవి నేషనల్ పార్కును UNESCO వరల్డ్ హెరిటేజ్ సైట్‌గా ప్రకటించారు. "మానవజాతి ఉమ్మడి వారసత్వంగా దీనికి అత్యుత్తమ సాంస్కృతిక లేదా సహజ ప్రాముఖ్యత ఉంది." [13] అభయారణ్యమంతా, తదనుగుణంగా ప్రధాన శిఖరం (సమీప శిఖరాలకు అంతర్భాగాలు), స్థానికులకు, అధిరోహణ యాత్రలకూ అనుమతి లేదు. అయితే 1993 లో 40 మంది సభ్యుల బృందానికి ఒక్కసారి మినహాయింపు ఇచ్చారు. ఇండియన్ ఆర్మీ కార్ప్స్ ఆఫ్ ఇంజనీర్స్ రికవరీ స్థితిని తనిఖీ చేయడానికి, ముందస్తు సాహసయాత్రలలో వదిలివేసిన చెత్తను తొలగించడానికి ఆ యాత్ర చేసారు.[12]సునందాదేవి తూర్పు వైపున మాత్రం తెరిచి ఉంటుంది. ఇది ప్రామాణిక దక్షిణ శిఖర మార్గానికి దారి తీస్తుంది. 2001 నాటి నందాదేవి డిక్లరేషన్ [14] లో ప్రతిబింబించే విధంగా స్థానిక సమాజం చేసిన నిరంతర ప్రచారం తర్వాత, నందాదేవి కోర్ జోన్‌ను 2003 లో పరిమిత పర్యావరణ-పర్యాటక కార్యకలాపాల కోసం తెరిచారు. 2006 లో నేషనల్ పార్క్ లోపల ప్రారంభ ట్రెక్కింగ్ సందర్భంగా 4 దేశాల నుండి మహిళా ట్రెక్కర్లను ఆహ్వానించారు. దీనికి కొనసాగింపుగా, కల్చరల్ సర్వైవల్, సస్టైనబుల్ లైవ్లీహుడ్స్ కోసం ఇప్పుడు నందాదేవి నేషనల్ పార్క్‌కు వివరణాత్మక ట్రెక్‌ను రూపొందించారు.[15] నందాదేవి నేషనల్ పార్కు లోని బయో కల్చరల్ డైవర్సిటీపై ఇంటర్‌ప్రెటేషన్ సెంటర్, నందాదేవి నేషనల్ పార్క్‌కి గేట్‌వే అయిన లతా గ్రామంలో అభివృద్ధిలో ఉంది. మే - అక్టోబరుల మధ్య ధరన్సి వరకు కోర్ జోన్‌లోకి ప్రవేశించడానికి గరిష్ట సంఖ్యలో 500 మంది ట్రెక్కర్లను అనుమతించారు. నందాదేవి నేషనల్ పార్క్ ట్రెక్, నీతి-మలారి రహదారిపై జోషిమఠ్ పట్టణం నుండి 25 కిలోమీటర్ల ఎగువన ఉన్న లతా గ్రామం నుండి ప్రారంభమవుతుంది.
2021 వరద
మార్చు2021 ఫిబ్రవరి 7 న నందాదేవి హిమానీనదంలో ఒక భాగం విరిగిపోయిందని, దీని వలన ధౌలిగంగ, రిషిగంగ నదులకు వరదలు వచ్చినట్లు వార్తలు వచ్చాయి. రేణి గ్రామం వద్ద ఉన్న ధౌలిగంగ జలవిద్యుత్ ప్రాజెక్టు వద్ద ఒక ఆనకట్ట ధ్వంసమైంది, మరొకటి పాక్షికంగా కూలిపోయింది. తొమ్మిది మంది చనిపోయారని, 140 మంది గల్లంతయ్యారని ప్రాథమిక నివేదికలు చెబుతున్నాయి. అలకనందలో కూడా నీటి మట్టం పెరిగింది.[16][17]
గ్యాలరీ
మార్చు-
రిషి గంగా గార్జ్‌లోని డియోడి క్యాంపు సమీపంలో పశ్చిమం నుండి నందాదేవి శిఖర దృశ్యం -
బుజ్గరా సమీపంలోని బాహ్య అభయారణ్యం నుండి నందాదేవి శిఖర దృశ్యం -
బుజ్గరా క్లోజప్ సమీపంలోని అభయారణ్యం వెలుపలి నుండి నందాదేవి శిఖర దృశ్యం -
చంగాబాంగ్ గల్‌లోని కలంక వాలుల నుండి ఆగ్నేయం వైపు నందాదేవి విస్తృత దృశ్యం -
డియో దామ్లా వాలుల నుండి నందాదేవి N శిఖరం ముఖ వీక్షణ -
డియో దామ్లా అప్రోచ్ వ్యాలీ నుండి నందాదేవి ఉత్తర ముఖం దృశ్యం
ఇవి కూడా చూడండి
మార్చు- భారతదేశంలోని పవిత్ర పర్వతాలు
మూలాలు
మార్చు- ↑ 1.0 1.1 1.2 "High Asia I: The Karakoram, Pakistan Himalaya and India Himalaya (north of Nepal)". Peaklist.org. Retrieved 2014-05-28.
- ↑ The Himalayan Index gives the coordinates of Nanda Devi as 30°22′12″N 79°58′12″E / 30.37000°N 79.97000°E.
- ↑ Harish Kapadia, "Nanda Devi", in World Mountaineering, Audrey Salkeld, editor, Bulfinch Press, 1998, ISBN 0-8212-2502-2, pp. 254–257.
- ↑ Andy Fanshawe and Stephen Venables, Himalaya Alpine-Style, Hodder and Stoughton, 1995, ISBN 0-340-64931-3.
- ↑ "Kanchenjunga", Encyclopedia Britannica, 17 April 2023, retrieved 13 May 2023,
Kanchenjunga, also spelled Kangchenjunga or Kinchinjunga, Nepali Kumbhkaran Lungur, world's third highest mountain, with an elevation of 28,169 feet (8,586 metres). It is situated in the eastern Himalayas on the border between Sikkim state, northeastern India, and eastern Nepal, 46 miles (74 km) north-northwest of Darjiling
- ↑ Kumaoun -Himalaya-Ost, 1:150,000 scale topographic map, prepared in 1992 by Ernst Huber for the Swiss Foundation for Alpine Research, based on maps of the Survey of India.
- ↑ Garhwal-Himalaya-Ost, 1:150,000 scale topographic map, prepared in 1992 by Ernst Huber for the Swiss Foundation for Alpine Research, based on maps of the Survey of India.
- ↑ 8.0 8.1 Ranvijay Singh Hada (September 18, 2020). "Nanda Devi's Nuclear Secret and a Botched CIA Operation". Retrieved February 22, 2021.
- ↑ Jose, Vinod K. (1 December 2010). "River Deep Mountain High". Caravan Magazine. Retrieved 20 May 2013.
- ↑ J. Roskelley, Nanda Devi: The Tragic Expedition (The Mountaineers Books, 2000) ISBN 0-89886-739-8
- ↑ American Alpine Journal, 1977.
- ↑ 12.0 12.1 Sanan, Deepak (1995) Nandadevi – Restoring Glory Sapper Adventure Foundation & Wiley Eastern Limited ISBN 81-224-0752-8
- ↑ Nanda Devi and Valley of Flowers National Parks – UNESCO World Heritage Centre
- ↑ "Nanda Devi Bio Diversity Conservation and Ecotourism Declaration" (PDF). icimod.org/. October 14, 2001. Retrieved December 22, 2018.
- ↑ Misra, Neelesh (September 15, 2006). "Nanda Devi opens door". Hindustan Times. Retrieved December 22, 2018.
- ↑ "Uttarakhand glacier burst brings back memory of 2013 flash floods". The Hindu (in Indian English). PTI. 2021-02-07. ISSN 0971-751X. Retrieved 2021-02-08.
- ↑ Ellis-Petersen, Hannah (2021-02-07). "Scores feared dead as glacier causes dams to burst in north India". The Guardian (in బ్రిటిష్ ఇంగ్లీష్). ISSN 0261-3077. Retrieved 2021-02-08.