భట్ట మధురానాథ శాస్త్రి
కవిశిరోమణి భట్ట మధురానాథ శాస్త్రి లేదా భట్ మధరనాథ శాస్త్రీ(23 మార్చి 1889 - 4 జూన్ 1964) ఒక ప్రఖ్యాత సంస్కృత కవి, మేధావి పండితుడు, సంస్కృత సౌందర్య శాస్త్ర ప్రవక్త ఇంకా ఇరవయ్యవ శతాబ్దం మొదటి భాగంలో యుగపురుషుడు. అతను 23 మార్చి 1889 న ( విక్రమ సంవత్సరం 1946 ఆషాఢ కృష్ణ సప్తమి) వెల్లనాడు బ్రాహ్మణ పండితుల ప్రసిద్ధ దేవర్షి కుటుంబంలో జన్మించాడు, ఆంధ్ర కృష్ణయజుర్వేదం యొక్క తైత్తిరీయ శాఖ యొక్క అనుచరులు, వీరి నాన్నగారి పేరు దేవర్షి ద్వారకానాథ్, తల్లి పేరు జానకీ దేవి, వీరి సోదరుడు పేరు దేవర్షి రామనాథ్ శాస్త్రి, తాతగారి పేరు దేవర్షి లక్ష్మీనాథ్. శ్రీకృష్ణ భట్ట కవికళానిధి, ద్వారకానాథ్ భట్, జగదీష్ భట్, వాసుదేవ్ భట్, మందన్ భట్ మొదలైన గొప్ప పండితుల వంశంలో, భట్ట మధురానాథ్ శాస్త్రి తన ఫలవంతమైన సాహిత్య సేవతో సంస్కృత ప్రపంచానికి తనదైన సేవ చేసారు.
హిందీలో భరతేందు హరిశ్చంద్ర శకం, జైశంకర్ ప్రసాద్ శకం ఇంకా మహావీర్ ప్రసాద్ ద్వివేది శకం ఉన్నట్లే, ఆధునిక సంస్కృత సాహిత్య అభివృద్ధికి మూడు యుగాలు ఉన్నాయి - అప్ప శాస్త్రి రాశివడేకర్ శకం (1890-1930), భట్ట మధురానాథ్ శాస్త్రి శకం (1930-1960) ఇంకా వెంకట్ రాఘవన్ యుగం (1960-1980)గా పరిగణించబడుతుంది. ఆయన రూపొందించిన సాహిత్యం ఇంకా సృజనాత్మక సంస్కృత రచనలు చాలా అపారమైనవి, అవి సరిగ్గా అంచనా వేయబడలేదు. ఇది లక్ష పేజీలకు పైగా ఉంటుందని అంచనా. అతని గ్రంథాలు జాతీయ సంస్కృత సంస్థ, న్యూఢిల్లీ వంటి అనేక సంస్థలచే తిరిగి ప్రచురించబడ్డాయి. వీరివి అందుబాటులో లేని అనేక గ్రంథాలు కూడా పునర్ముద్రించబడ్డాయి.
మధురానాథ్ శాస్త్రి 75 సంవత్సరాల వయస్సులో గుండెపోటు కారణంగా 4 జూన్ 1964న జైపూర్‌లో మరణించారు.
జీవిత విశేషాలు
మార్చుఅద్భుతంగా ప్రతిభావంతులైన మధురానాథ్ ప్రధానంగా జైపూర్‌లోని మహారాజా సంస్కృత కళాశాలలో చదువుకున్నారు. అతను 1901లో సంస్కృత సాహిత్యంలో ఉపాధ్యాయ్, 1903లో సంస్కృత వ్యాకరణంలో ఉపాధ్యాయ్, 1907లో వ్యాకరణ శాస్త్రి పరీక్షలో అత్యధిక మార్కులతో ఉత్తీర్ణుడయ్యారు. అంతకు ముందు, 1906లో, పంజాబ్ యూనివర్శిటీ నుండి శాస్త్రి గ్రాడ్యుయేషన్ పరీక్షలో కూడా మొదటి స్థానంతో ఉత్తీర్ణుడయ్యారు. తదనంతరం, 1908లో, శ్రీ కృష్ణ శాస్త్రి ద్రవిడ్ విద్యార్థిగా, జైపూర్‌లోని మహారాజా సంస్కృత కళాశాల నుండి అత్యధిక మార్కులతో సాహిత్యాచార్య పోస్ట్‌గ్రాడ్యుయేట్ డిగ్రీని పొందారు. ప్రముఖ పండితుడు మధుసూదన్ ఓఝా ఆధ్వర్యంలో వీరు వేదాలు, బ్రాహ్మణులు, ఉపనిషత్తులు, దర్శనం మొదలైన గ్రంథాలను అభ్యసించారు. 1947లో ప్రచురించబడిన తన కవితా సంపుటి 'జైపూర్-వైభవం'లో, భట్ జీ గౌరవపూర్వకంగా 'నాగ్రిక్ వీథి' విభాగంలో తన ఉపాధ్యాయులలో కొంత మందిని కవితాత్మకంగా వర్ణించారు, వారిలో దివంగత లక్ష్మీనాథ శాస్త్రి, స్వర్గీయ శ్రీ కృష్ణ శాస్త్రి, పండిట్ శివరామ శర్మ, దివంగత దివంగత రాజగురు మైథిల్ ఇంకా దివంగత గిరిధర్ శర్మ మొదలైన వారి పరిచయం.
1906లో, అతను ఓర్చా (మధ్యప్రదేశ్)కి చెందిన రాజగురువు రఘునాథ్ దౌజు కుమార్తె సావిత్రి దేవిని వివాహం చేసుకున్నారు. అతనికి ముగ్గురు పిల్లలు ఉన్నారు, వారు బాల్యంలోనే మరణించారు ఇంకా దురదృష్టవశాత్తు అతని భార్య కూడా జీవించలేదు. వీరు రెండవ వివాహం అజయ్‌ఘర్ (మధ్యప్రదేశ్)కి చెందిన నారాయణరావు కుమార్తె మధురా దేవితో జరిగింది, కానీ దురదృష్టవశాత్తూ ఆమె వివాహమైన ఒక సంవత్సరం తర్వాత మరణించింది. తదనంతరం, వీరు మూడవ వివాహం 1922లో ప్రసిద్ధ తాంత్రికుడు, కవి ఇంకా పండితుడు సాక్షానాట్య-శిరోమణి శివానంద్ గోస్వామి (సం. 1710-1797) వారసురాలైన గోపీకృష్ణ గోస్వామి కుమార్తె రమాదేవితో జరిగింది, వీరి నుండి ఆయనకు ఇద్దరు కుమారులు - కళానాథ్ శాస్త్రి ఇంకా కమలనాథ్ శర్మ, ఇద్దరు కుమార్తెలు - జయ గోస్వామి - విజయ తైలాంగ్ కలిగారు.
భట్ట మధురానాథ్ శాస్త్రి 1925 నుండి 1931 వరకు జైపూర్‌లోని మహారాజా కళాశాలలో సంస్కృతం ప్రొఫెసర్‌గా బోధించారు, ఇక్కడ ఇంగ్లీష్ కాకుండా ఇతర సబ్జెక్టులు కూడా బోధించబడ్డాయి. 1931 నుండి 1934 వరకు, అతను అప్పటి జైపూర్ రాష్ట్రంలోని సంస్కృత పాఠశాలల చీఫ్ ఎగ్జామినర్ లేదా ఇన్‌స్పెక్టర్ ఆఫ్ స్కూల్స్ (ఇన్స్‌స్పెక్టర్ సంస్కృత పాఠశాల) పదవిలో పనిచేశారు. తదనంతరం, 1934లో, అతను మహారాజా సంస్కృత కళాశాలలో సాహిత్యం యొక్క ప్రొఫెసర్ అటుపై విభాగాధిపతి అయ్యారు, అక్కడ నుండి 1942లో పదవీ విరమణ చేశారు.
అతను అప్పటి జైపూర్ రాష్ట్ర పాఠ్యపుస్తక కమిటీ సభ్యుడు, 1956-57లో రాజస్థాన్ గవర్నర్ నియమించిన సంస్కృత విద్యపై రాజస్థాన్ సంస్కృత సలహా బోర్డు నిపుణుల కమిటీ సభ్యుడుగా, 1958 నుండి రాజస్థాన్ సంస్కృత సలహా బోర్డు సభ్యుడుగా, 1964 రాజస్థాన్ సాహిత్య అకాడమీ వ్యవస్థాపకుడుగా-సభ్యుడుగా, రాజస్థాన్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్ యొక్క సంస్కృతం ఇంకా రాజస్థానీ భాషల నిపుణుల కమిటీల వంటి అనేక ఇతర కమిటీలలో పనిచేశారు.
కవి, సంపాదకుడు, నవలా రచయిత, విమర్శకుడు, వక్త, వ్యాఖ్యాత, రచయిత, జర్నలిస్టుగా భట్ట మధురానాథ్ శాస్త్రి చేసిన విస్తారమైన పని ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుంది. ఈ సాహిత్యం చాలా వరకు పుస్తకాలు, పత్రికలు, ఇతర ప్రచురిత సామగ్రి ద్వారా అందుబాటులోకి వచ్చినా చాలా సాహిత్యం ఇంకా వెలుగులోకి రాలేదు. 1940 నుండి 1951 వరకు అఖిల భారత సంస్కృత మహాసభల ముఖద్వారమైన "సంస్కృత రత్నాకర్", 1953 నుండి 1964 వరకు 'భారతి' మాసపత్రికకు సంపాదకత్వం వహించి సంస్కృత పత్రికా రంగంలో ఉన్నత ప్రమాణాలను నెలకొల్పారు. ఆయన రాసిన ‘ఆదర్శ్ రమణి’ , ‘అనాద్రిత’ వంటి నవలలు రవీంద్రనాథ్ ఠాగూర్ బెంగాలీ నవలలతో సమానంగా పరిగణించబడ్డాయి. ఆయన రాసిన ‘మంజుల’ లాంటి రేడియో నాటకాలు కూడా ఆ రోజుల్లో విశేష ఆదరణ పొందాయి.
భట్ట మధురానాథ్ శాస్త్రి తన సాహిత్యాన్ని 'మంజునాథ్' అనే మారుపేరుతో రాశారు. సంస్కృత రచనలో సాంప్రదాయ పద్ధతులు, శ్లోకాలకు దూరంగా ఉండి, ఉర్దూ, పర్షియన్, అరబిక్ వంటి దాదాపు అన్ని భారతీయ, విదేశీ భాషలలో ప్రబలంగా ఉన్న శ్లోకాలను చేర్చి కొన్ని ఉత్తమ సంస్కృత కావ్యాలను సృష్టించారు. , బ్రజ్ భాషా, అపభ్రంష్ మొదలైనవి స్వరపరిచారు. గజల్, తుమ్రీ, ధృపద్ వంటి అనేక సంస్కృత శ్లోకాలను గాన రీతుల్లో కూడా రాశారు. ఒక విప్లవంగా, అతను తన సంస్కృత కవితా సృజనలను ఆధునిక ఇతివృత్తాలను, ఆలోచనలతో స్పష్టమైన, ఆసక్తికరమైన, సరళమైన శైలిలో కలిపి రచించారు. వీరు హిందీ ఇంకా వ్రజభాషలో కూడా అనేక రచనలు చేసారు. హిందీ సాహిత్యానికి ఎనలేని కృషి చేసారు. 1933లో వారణాసిలో 'సంస్కృత భాషా నైపుణ్యాలు' అనే అంశంపై తన ఉపన్యాస శ్రేణిలో, సంస్కృత భాషలో పర్యాయపదాలను ఉపయోగించి 100 కంటే ఎక్కువ విధాలుగా ఒకే వాక్యాన్ని చెప్పి హాజరైన పండితులను, శ్రోతలను ఆశ్చర్యపరిచాడు. సంస్కృతంలోని శక్తిని చాటిచెప్పే లక్ష్యంతో ‘మకరమహామేళకం’ అనే పేరుతో ఒక అద్భుతమైన వ్యాసాన్ని కూడా రచించారు, అందులో ఒక్కో పదం ‘మ’తో మొదలవుతుంది. 1956లో బరోడా విశ్వవిద్యాలయంలో సంస్కృత కావ్యశాస్త్రంపై పండిత జగన్నాథ శాస్త్రి గురించి మంత్రముగ్ధులను చేసే ఉపన్యాసాలు ఇచ్చారు. వీరు 1955-1964 వరకు ఆకాశవాణి, జైపూర్ నుండి సంస్కృత సాహిత్యంపై సుమారు 50 ప్రసంగాలను ప్రసారం చేసారు.
భట్ట మధురానాథ్ శాస్త్రి యొక్క విస్తృతమైన పుస్తక సేకరణతో పాటు, రాజస్థాన్‌లోని జైపూర్‌లోని "మంజునాథ్ స్మృతి సంస్థాన్" అనే కేంద్రంలో సంస్కృత ఇంకా హిందీ సాహిత్యానికి సంబంధించిన అనేక మాన్యుస్క్రిప్ట్‌లు, పురాతన అరుదైన పత్రికలు, పుస్తకాలు, ప్రత్యేక సంచికలు మొదలైనవి అందుబాటులో ఉన్నాయి. పరిశోధనా పండితులు ఈ సంస్థ నుండి సంస్కృత సాహిత్యం, సంస్కృత జర్నలిజం చరిత్ర గురించి మార్గదర్శకత్వంపై విలువైన సమాచారాన్ని పొందుతారు.
వీరి స్నేహితుల జాబితాలో ప్రముఖ ఆయుర్వేద మార్తాండ్ వైద్య స్వామి లక్ష్మీరామ్, మహామహోపాధ్యాయ గిరిధర్ శర్మ చతుర్వేది, చంద్రధర్ శర్మ గులేరి, అతని తమ్ముడు సోమ్‌దేవ్ శర్మ గులేరి, రాజ్‌గురు చంద్రదత్ మైథిల్, సూర్యనారాయణ శర్మ, నిర్వాహకుడు శ్యామ్‌సుందర్ పురోహిత్, వేదవిద్యా నిపుణులు జి అమ్మ, రాజస్థాన్‌లోని కోల్‌కతా నివాసి, పూణేకు చెందిన డా. గోడే, ముంబైలోని మోట మందిర్, గోస్వామి గోకుల్‌నాథ్‌జీ, పురుషోత్తం చతుర్వేది, వారణాసికి చెందిన నారాయణశాస్త్రి ఖిస్త్యే, రాయ్ కృష్ణదాస్, ప్రముఖ చిత్రకారుడు అసిత్‌కుమార్ హల్దార్, పట్టాభిరామ్ శాస్త్రి, గిరిధర్ శర్మ 'నవరత్న' మొదలైన ఎందరో విద్వాంసులు.
వీరు రాజస్థాన్ ప్రభుత్వం, సంస్కృత సదస్సులు, వివిధ సంస్కృత సంస్థలు మొదలైన వాటి నుండి అనేక గౌరవాలు అందుకున్నారు. వాటిలో ప్రముఖమైనవి -
బిరుదులు
మార్చు•1936లో అఖిల భారత సంస్కృత సాహిత్య సమ్మేళనం ద్వారా సంస్కృత కవిత్వంలో ఆయన సాధించిన విజయాలకు "కవి శిరోమణి" బిరుదును అందించారు.
*వెల్లనాటయ్య తైలంగ సభ, ముంబై ద్వారా "కవి సార్వభౌమ" బిరుదు.
*వారణాసి భారతధర్మ మహామండలం వారిచే "సాహిత్య వారిధి" బిరుదు.
రచనలు
మార్చు- జైపూర్ వైభవం (1947, 2010) (జైపూర్)
- సాహిత్య వైభవం (మొదటిసారి 1930లో నిరంజన్ సాగర్ ప్రెస్, ముంబై, మళ్లీ 2010లో రాష్ట్రీయ సంస్కృత సంస్థాన్, న్యూఢిల్లీ ద్వారా ప్రచురించబడింది)
- గోవింద్ వైభవం (గీతా ప్రెస్, గోరఖ్‌పూర్, 1959)
- గీతివితి (సంస్కృతంలో పాటలు, 1930లో ప్రచురించబడింది)
- భారత వైభవం (మంజునాథ్ గ్రంథావళి, 2010లో ప్రచురించబడింది)
- సంస్కృత సుబోధిని (రెండు భాగాలుగా)
- సంస్కృత సుధా
- సులభ సంస్కృతం (మూడు భాగాలుగా) (జైపూర్, 1970)
- గీతగోవిందం (నిర్ణయ్ సాగర్ ప్రెస్ ముంబై, 1937)
- ఆదర్శ్ రమణి (సంస్కృత నవల) (మళ్లీ ప్రచురించబడింది, 2010)
- మొఘల్ సామ్రాజ్యం సూత్రధరో మహారాజా మాన్సింగ్ (సంస్కృత నవల)
- భక్తిభావనో భగవాన్ (సంస్కృత నవల)
- గాథా రత్నసముచ్చయ (ఇటీవలి గాథా సప్తశతి నుండి ఎంచుకున్న గాథలు – సంస్కృత శ్లోకాలు ఇంకా ప్రాకృతంలో)
- సంస్కృత గాథా సప్తశతి (అదే శ్లోకాలలోని ప్రాకృత గాథల అనువాదం- 'వ్యన్యసర్వంకాశ' వివరణ) (1933లో నిర్ణయ్ సాగర్ ప్రెస్, ముంబై ద్వారా ప్రచురించబడింది)
- గీర్వాంగిరగౌరవం (కేంద్రీయ సంస్కృత విద్యాపీఠం, జైపూర్, 1989)
- ప్రబంధ పారిజాతం (కేంద్రీయ సంస్కృత విద్యాపీఠం, జైపూర్, 1988)
- శాసనం లలంతిక (నిర్ణయ్ సాగర్ ప్రెస్, ముంబై, 1941)
- శరణాగతి రహస్య (వాల్మీకి రామాయణంపై పుస్తకం, గీతా ప్రెస్ గోరఖ్‌పూర్, హిందీ ప్రచురించింది)
- వ్రజకవితా వీథి (వ్రజ్ భాష) (జైపూర్, 1947)
- చతుర్థిస్తావ్ (హిందీ)
- చంద్రదత్ ఓజా (జీవిత చరిత్ర, హిందీ)
- పండితరాజ జగన్నాథ (నిర్ణయ్ సాగర్ ప్రెస్, ముంబై, 1939) రచించిన 'రసగంగాధర్'కి ఎడిటింగ్, రివిజన్ ఇంకా 'సరళ' వ్యాఖ్యానం
- బాణభట్ట రాసిన 'కాదంబరి' సంకలనం ఇంకా దానిపై 'చషక్' వ్యాఖ్యానం (నిర్ణయ్ సాగర్ ప్రెస్, ముంబై)
- జయదేవ్ రాసిన ‘గీత్ గోవింద్’ ఎడిటింగ్ (నిర్ణయ్ సాగర్ ప్రెస్, ముంబై, 1937)
- శ్రీ కృష్ణ భట్ కవికళానిధి (1958, 2006) యొక్క 'ఈశ్వర్ విలాస్ మహాకావ్య' యొక్క ఎడిటింగ్, పునర్విమర్శ ఇంకా 'విలాసిని' వ్యాఖ్యానం
- శ్రీ కృష్ణ భట్ కవికళానిధి యొక్క 'పద్యముక్తావళి' పేరు 'గుణగుంఫణిక', రాజస్థాన్ ఓరియంటల్ విద్యా
వీరు విచారాత్మక, వివరణాత్మక, వర్ణనాత్మక ఇంకా పరిశోధనకు వంటి విభాగాల్లో సుమారు 120 వ్యాసాలు రాశారు.