ధనిక
ధనిక లేదా ధనికుడు నాట్య శాస్త్రం వచనం ' దశరూప ' వ్యాఖ్యాత. దశరూపకము యొక్క మొదటి భాగము చివరలో, 'ఇతి విష్ణుసునోర్దనికస్య కృతౌ దశరూపావలోకే' ఉపదేశము ద్వారా ధనికుని దశరూపక సృష్టికర్త విష్ణుసుత ధనంజయుని సోదరుడని తెలుస్తుంది. సోదరులిద్దరూ ముంజ్‌రాజ్‌ రాజ్యంలో సభాపండితులు. ముంజ్ ( వాక్పతిరాజ్ II -శాకంబరీ రాజులు), అతని వారసుడి పాలన ప్రకారం, వారి కాలం పదవ శతాబ్దం ముగింపు లేదా పదకొండవ శతాబ్దం ప్రారంభంగా తెలియుచున్నది.
'ముంజమహీషగోష్ఠి' అనే రచన ద్వారా దశరూపము పండితుల మనస్సులను సంతోషముతోను ప్రేమతోను కట్టివేయునని చెప్పబడింది. ముంజ్ వారసుడి పాలనలో ధనిక్ రాసిన 'అవలోక' అనే దాని వ్యాఖ్యానము కూడా లభించింది.
దశరూపము ప్రధానంగా భరతనాట్యశాస్త్రాన్ని వ్యాఖ్యానము, అంతేకాకుండా ఒక విధంగా దాని యొక్క చిన్న రూపం. ఈ పుస్తకం నాలుగు భాగాలుగా విభజించబడింది. మొదటి మూడు భాగాలునాటకం యొక్క రకాలు, నాయకులు మొదలైనవాటిని వివరిస్తాయి, నాల్గవ భాగము న్యాట్యము యొక్కా సారాంశాలను వివరిస్తుంది. దశరూపంలో నాటక రంగస్థలము గురించి చర్చించబడలేదు. ధనికుదు దాని గురించి ఆలోచించలేదు. ఇందులో ధనికుని యొక్క వ్యాఖ్యానం గద్యంలో ఉంది. మూల వచనానికి అనుగుణంగా కూడా ఉంది. ఇది అనేక పద్యాలు, నాటకాల నుండి సంకలనం చేయబడిన ఉదాహరణల ద్వారా అసలు వచనాన్ని పూర్తి, అర్థమయ్యేలా, సరళంగా చేస్తుంది.
రసనిష్పత్తికి సంబంధించి, అతను భట్టనాయకుడు (సంస్కృత అలంకారికుడు) అభిప్రాయాన్ని అనుసరిస్తాడు, కానీ లోల్లట, శంకుకుడు అభిప్రాయాలను అందులో మిళితం చేశాడు. దశరూప నాల్గవ భాగములో ధనికుడు దీని గురించి వివరంగా చర్చించాడు. నాటకంలో ధనికుడు శాంతి రసాన్ని అంగీకరించలేదు. ఎనిమిది రసాలను మాత్రమే పరిగణించాడు.
ధనికుడు ఒక కవి. అతను సంస్కృత- ప్రాకృత కవిత్వం కూడా రాశాడు. ‘అవలోక్’లో ఆయన రాసిన ఎన్నో అందమైన పద్యాలు అక్కడక్కడా ఉదహరించారు. ధనికుని సాహిత్యంపై మరో పుస్తకాన్ని రచించినట్లు 'అవలోక్' ద్వారా తెలిసింది, దీని పేరు 'కావ్యనిర్ణయ్'. దశరూపుని నాల్గవ భాగమునకు చెందిన 37వ కారిక వివరణలో, ధనికుడు 'యథావోచం కావ్యనిర్ణయే' అని చెప్పాడు.