పశుపతి ముద్రిక

సింధు లోయ నాగరికతకు చెందిన నగరమైన మొహెంజో దారోలో స్టియాలైటుతో తయారు చేయబడిన పశుపతి ముద్రిక కనుగొనబడింది. ఇందులో ఒక వేదిక మీద కూర్చుని ఉన్న మూడు ముఖాల మూర్తి ఉంటాడు. ఆ వేదికను ఆవరించి ఏనుగు, పులి, ఖడ్గ మృగం, మహిషం, జింక ఉన్నాయి. ఈ ముద్రిక కొంతమేరకు దెబ్బతిని ఉంది. ఈ ముద్రికలో గల ప్రతిమకు మూడు తలలు ఉన్నాయి. పశుపతి కొమ్ములు కలిగి, చుట్టూ పశువులతో అలంకరించబడ్డాడు. ఇతడు ఒక కొమ్ములు కలిగిన దేవతామూర్తి. ఇతడిని హిందూ మతంలో పూజించే శివుని రూపంగా భావిస్తారు. పశుపతి అనగా పశువులను సంరక్షించువాడు అని అర్ధం. ఇతడిని సింధు లోయ నాగరికతలో యోగ రూపంలో, లింగ రూపంలో పూజించేవారు. శివునికి మూడు ముఖాలు ఉండటం (త్రిముఖ), పశువులను పాలించడం (పశుపతి), యోగ ముద్రలో ఉండటం (యోగి) తో ఈ విగ్రహం చారిత్రపూర్వ యుగంలో శివుడిగా పశుపతిగా ఆరాధనలందుకొన్న దేవుని ప్రాచీన మూలమని జాన మార్షల్‌ అభిప్రాయం.^[2]

మార్షల్ విశ్లేషణ

1931 తరువాతి కాలంలో మార్షల్ తన నామకరణానికి గల కారణాలను వివరించాడు. శివుడిని లింగ రూపంలో పూజించడమే కాదు, తరువాతి కాలంలో గల శివుని చిత్రాలలో శివుడు జింకను పట్టుకుని ఉండే చిత్రాలలో లాగా పశుపతి ముద్రికలో కూడా జింక ఉంది. ఇలాంటి ఆధారాలు పశుపతి ముద్రికను శివుడి ప్రతిరూపంగా పోల్చడాన్ని బలపరిచాయి.^[3]^[4] సింధు నాగరికత మతవిశ్వాసాల విషయంలో, పశుపతి ముద్రిక విషయంలో మార్షల్ సిద్ధాంతాన్ని ప్రపంచమంతా అంగికరించింది. 1964లో హెర్బర్ట్ సల్లివాన్ మార్షల్ సిద్ధాంతాలు ప్రపంచమంతా అంగీకరించిందని, ఇవి హిందూ మతం, ఆవిర్భావ చరిత్రకు ఉపయోగపడతాయని తన పుస్తకంలో వివరించాడు. ^[5]1976లో డోరిస్ మెత్ శ్రీనివాసన్ మార్షల్ సిద్ధాంతాన్ని కొంత సవరించవలసి ఉందని తన పుస్తకంలో వివరించారు. పశుపతి ముద్రికలను తొలి శివ రూపంగా అందరూ అంగీకరించారు. ^[6] ఆల్ఫ్ హిల్టేబేయిటల్ సింధు నాగరికత మతం విషయంలో మార్షల్ సిద్ధాంతాన్ని, పశుపతి ముద్రికలను మూలాలుగా చూడవచ్చు అని వివరించారు. ^[7]

పశుపతి పరమశివుని ప్రతిరూపమే

పశుపతిగా నామకరణం చేయడానికి నాకు 4 కారణాలు ఉన్నాయి. అవి:

మెుదటిది శివునికి మూడు తలలు, ఐదు తలలు హిందూ సంస్క్రతిలో ఉన్నాయి. దానికి ఎన్నో ఆధారాలు ఉన్నాయి.

రెండవది ఈ ప్రతిమ యెుక్క తల కొమ్ములతో కలసి త్రిశూలాకారంలో ఉన్నాయి. త్రిశూలం శివుని ఆయుధం.

మూడవది ఈ ప్రతిమ యోగ భంగిమలో ఉంది. పరమ శివుడు మహా యోగి, యోగులకు రాజు.

నాలుగవది ఈ ప్రతిమ చుట్టూ పశువులు ఉన్నాయి. వేదాలలో శివుణ్ణి పశుపతిగా వర్ణించారు. అంటే పశువులను సంరక్షించేవాడు.

—సర్ జాన్ మార్షల్.(బ్రిటిషు పరిపాలనా కాలంలో భారత పురావస్తు సర్వే సంస్థ అధ్యక్షుడు)^[8]

పరిశోధన వివరణ

మొహంజిదారో త్రవ్వకాలు నిర్వహించిన ప్రాంతం. " గ్రేట్-బాత్ " ఈశాన్యంలో ముద్రను కనిపెట్టిన డి.కె-జి ప్రాంతం.^[9]

1928-29లో మొహెంజో-దారో డి.కె-జి ప్రాంతం దక్షిణ భాగం మొదటి బ్లాకులో ఉపరితలం నుండి 3.9 మీటర్ల లోతులో ఈ ముద్ర కనుగొనబడింది.^[10] మొహెంజో-దారో వద్ద త్రవ్వకాలకు దర్శకత్వం వహించిన " ఎర్నెస్టు జెహెచ్ మాకే" 1937-38 తన నివేదికలో మొదటి ఇంటర్మీడియటు పీరియడు (ఒదటి మద్యయుగం) (ఇప్పుడు క్రీ.పూ. 2350-2000 మద్యకాలం అని భావిస్తున్నారు) కు ముద్ర వేశారు. దానికి దాని ప్రత్యామ్నాయ పేరు ముద్ర 420 గా ఉంది.^[11]

స్టీటైటు నుండి చేసిన ముద్ర

ఈ ముద్ర స్టీటైటుతో చేయబడింది. ఇది 3.56 సెం.మీ 3.53 సెం.మీ., మదం 0.76 సెం.మీ. ఇందులో ఒక వేదిక మీద కూర్చుని చూస్తున్న ఒక మానవ ఆకారం ఉంది. బొమ్మ కాళ్ళు మోకాళ్ల మడమలను తాకుతూ పాదాలు క్రిందికి చూపిస్తాయి. చేతులు బయటికి విస్తరించి మోకాళ్ల మీద తేలికగా విశ్రాంతి తీసుకుంటాయి. బ్రొటనవేళ్లు శరీరానికి దూరంగా ఉంటాయి. ఎనిమిది చిన్న, మూడు పెద్ద కంకణాలు చేతులను కప్పుతాయి. ఛాతీ హారాలతో కప్పబడి ఉంటుంది. నడుము చుట్టూ రెండుచుట్లు బ్యాండ్లు చుట్టబడి ఉంటాయి. ఈ బొమ్మ పొడవైన, వెడల్పైన శిరస్త్రాణాన్ని ధరిస్తుంది. ఇది కేంద్రం ఇరువైపులా రెండు పెద్ద కొమ్మలతో ఉంటుంది. మానవ బొమ్మ ఆకారం చుట్టూ నాలుగు అడవి జంతువులు ఉన్నాయి: ఒక ఏనుగు, పులి, నీటి గేదె, మరొక ఖడ్గమృగం. కింద రెండు జింకలు వెనుకకు చూస్తున్నాయి. తద్వారా వాటి కొమ్ములు దాదాపు కేంద్రంలో కలుస్తాయి. ముద్ర పైభాగంలో ఏడు పిక్టోగ్రాఫులు ఉన్నాయి. చివరిగా సమాంతర స్థలం లేకపోవడం వల్ల క్రిందికి వంగి ఉంటాయి.^[12]^[13]

ప్రోటో- శివుడుగా గుర్తింపు

మార్షల్సు విశ్లేషణ

పురావస్తు శాస్త్రవేత్త " జాన్ మార్షలు " ఈ పురావస్తు శాస్త్ర సర్వే ప్రారంభ వివరణ, విశ్లేషణను అందించాడు. ఆయన భారత పురావస్తు సర్వే డైరెక్టరు జనరలుగా పనిచేశాడు. సింధులోయ ప్రాంతాల తవ్వకాలకు నాయకత్వం వహించాడు. పైన వివరించిన ముద్ర సాధారణ లక్షణాల ఆధారంగా కేంద్ర వ్యక్తిని మగ దేవతగా కూడా చూశాడు; మూడు ముఖాలుగా వెనుక వైపు నాల్గవ ముఖంతో; ఇథైఫాలికు వలె, బహిర్గతమైన ఫాలససుగా కనిపించేది నడుముపట్టీ నుండి వేలాడుతున్న టాసెలు కావచ్చు అని అంగీకరించాడు. చారిత్రాత్మక కాలంలో పశుపతి ('అన్ని జంతువులకు ప్రభువు లేదా తండ్రి') అనే బిరుదుతో పిలువబడే ఈ ముద్రను హిందూ దేవుడు శివుడు (లేదా ఆయన వేద పూర్వీకుడు రుద్రుడు) ప్రారంభ నమూనాగా గుర్తించాడు.^[3] 1928-29 ప్రచురణలో మార్షలు గుర్తింపు కోసం తన కారణాలను ఈ క్రింది విధంగా సంగ్రహరూపంలో అందించాడు:

గుర్తించడానికి నా కారణాలు నాలుగు. మొదటి స్థానంలో ఈ చిత్రానికి మూడు ముఖాలు ఉన్నాయి. శివుడిని మూడుతో పాటు సాధారణ ఐదు ముఖాలతో చిత్రీకరించారు. నిరూపించడానికి చాలా ఉదాహరణలు ఉన్నాయి. రెండవది తల ఎద్దు కొమ్ములతో కిరీటం చేయబడింది. త్రిశూల శివుని లక్షణ చిహ్నాలు. మూడవదిగా ఈ స్థితి ఒక సాధారణ యోగా వైఖరిలో ఉంది. శివ యోగిరాజుగా-మహయోగిగా పరిగణించబడ్డాడు. నాల్గవది అతని చుట్టూ జంతువులు ఉన్నాయి, శివుడు "లార్డ్ ఆఫ్ యానిమల్స్" (పసుపతి) - అడవిలోని అడవి జంతువులలో పాషు అనే పదానికి వేద అర్ధం పెంపుడు పశువు (పాశంతో కట్టివేయబడినది).^[10]

తరువాత 1931 లో శివుడు ఫాలసుతో లింగరూపంలో సంబంధం కలిగి ఉన్నాడు. మధ్యయుగ కళలో ఆయన జింకలతో కనిపించాడు. ముద్ర మీద సింహాసనం క్రింద కనిపించే దృశ్యానికి ఆయన తన కారణాలను విస్తరించాడు.^[3]^[14] సింధు లోయ మతం గురించి మార్షలు విశ్లేషణ, ముఖ్యంగా పశుపతి ముద్ర చాలా ప్రభావవంతమైనది. కనీసం తరువాతి రెండు తరాల వరకు విస్తృతంగా ఇది ఆమోదించబడింది. ఉదాహరణకు హెర్బర్టు సుల్లివను (1964 లో) మార్షలు విశ్లేషణ "దాదాపు విశ్వవ్యాప్తంగా అంగీకరించబడింది, హిందూ మతం చారిత్రక అభివృద్ధి మీద విద్యావేత్తల అవగాహనను బాగా ప్రభావితం చేసింది" అని రాశారు.^[5] 1976 లో వ్రాస్తూ, డోరిసు శ్రీనివాసను మార్షలు వ్యాఖ్యానాన్ని విమర్శిస్తూ ఒక కథనాన్ని ప్రవేశపెట్టాడు. "ముద్ర ప్రతిమ శాస్త్రానికి సంబంధించి ఏ స్థానం తీసుకున్నా, వాటికి ఎప్పుడూ మార్షలు వ్యాఖ్యానం ముందే ఉంటుంది. సమతుల్యతతో ముద్ర ప్రోటో-శివ పాత్ర అంగీకరించబడింది . ^[15] " థామసు మెక్ ఎవెల్లీ, మార్షలుకు అనుగుణంగా కేంద్రంలోని వ్యక్తి యోగభంగిమను ములాబంధసన అని పేర్కొన్నాడు. కల్ప సూత్రం వర్ణనను ఉల్లేఖించి అనంతమైన జ్ఞానాన్ని (కైవల్యం) పొందటానికి ధ్యానం, ఉపవాసంతో ఉపయోగించిన కల్పసూత్ర సూత్రం" (జాయిన్ హీల్సుతో స్క్వాటింగు పొజిషను ") ఆచరించబడింది.^[16] మార్షలు విశ్లేషణ తరువాత "[సింధు లోయ] మతాన్ని వివరించడానికి దాదాపు అన్ని వివరణలు [పశుపతి ముద్ర] వ్యక్తి చుట్టూ కేంద్రీకృతమై ఉన్నాయి" అని ఆల్ఫు హిల్టెబీటెలు (2011 లో) గుర్తించారు.^[7]

ఖండనలు, పర్యాయ వివరణలు

ఈ ముద్ర గురించి చాలా చర్చలు జరిగాయి.^[17] మార్షలు చేసిన పనికి కొంత మద్దతు లభించినప్పటికీ చాలా మంది విమర్శకులు, మద్దతుదారులు కూడా అనేక అభ్యంతరాలను లేవనెత్తారు. ^[18] డోరిసు శ్రీనివాసను ఈ చిత్రానికి మూడు ముఖాలు లేదా యోగ భంగిమలు లేవని వాదించాడు. వేద సాహిత్యంలో రుద్రుడు అడవి జంతువులను రక్షించేవాడు కాదు. పశుపతినాథు సా.శ. 400 నుండి నేపాలులోని ఒక ఆలయం ఆయన పేర్కొన్నాడు.^[19]^[20] హెర్బర్టు సుల్లివను, ఆల్ఫు హిల్టెబీటెలు కూడా మార్షలు తీర్మానాలను తిరస్కరించారు. పూర్వం ఈ రూపం స్త్రీది అని పేర్కొనడంతో, రెండోది మహీషా (గేదె-దేవుడు), చుట్టుపక్కల జంతువులు నాలుగు దిశల దేవతల వాహనాలతో (వాహనాలు, మరల్పులు) సంబంధం కలిగి ఉంది. ^[5]^[21]అలాగే వివిధ వివరణలు ముద్రతో అనుసంధానించబడ్డాయి. కొన్ని వేదకాల దేవతలతో సంబంధం కలిగి ఉన్నాయి: రుద్రుడు, అగ్ని, మహిషం, వరుణ, యోగి, త్రిశూల శిరస్త్రాణంగా ధరించిన యోగి, దశరథుడి సమకాలీనుడైన ఋష్యశృంగుడు (కొమ్ములతో ఉన్న ఋషి) ^{[ఆధారం చూపాలి]}; యోగ భంగిమలో కూర్చొని, ద్రావిడ మూలంతో సహా కొన్ని ఆర్యేతర దేవతలు.^[17] 2002 లో వ్రాతలలో " గ్రెగొరీ ఎల్. పోస్హెలు ఈ బొమ్మను ఒక దేవతగా గుర్తించడం సముచితమైనదని, నీటి గేదెతో ఉన్న అనుబంధం, ఆచార క్రమశిక్షణలో ఒకటిగా భావించడం, దీనిని ప్రోటో-శివ (మహాదేవుడు) పరిగణించారు.^[22]

ఇవి కూడా చూడండి

డెన్మార్కులోని "గండెస్ట్రపు కౌల్డ్రాను" నుండి సంగ్రహించబడిన ఫలకం సర్పహారాలంకృతుడై, జతువులతో (జింకతో సహా) పరివేష్టితుడైన పురుషూడు అలంకృత రావి ఆకుమీద ఆసీనుడైనట్లు కూర్చుని (పశుపతి ముద్రలో ఉన్నట్లు) ఉన్నాడు.^[23]^[24]

మూలాలు

↑ "National museum,New Delhi లో ఉంచబడిన పశుపతి ముద్రిక". Archived from the original on 2016-04-03. Retrieved 2016-08-09.
↑ Werness, Hope B., Continuum Encyclopedia of Animal Symbolism in World Art, p. 270, 2006, A&C Black, ISBN 0826419135, 9780826419132, google books
↑ ^3.0 ^3.1 ^3.2 Marshall 1931, pp. 52–57.
↑ McEvilley, pp. 45–46.
↑ ^5.0 ^5.1 ^5.2 Sullivan 1964.
↑ Srinivasan & 1975-76, p. 47.
↑ ^7.0 ^7.1 Hiltebeitel 2011, p. 399.
↑ Mackay & 1928-29, pp. 74–75.
↑ Kenoyer, Jonathan Mark. "Mohenjo-daro: Introduction". Archived from the original on 2013-12-01. Retrieved 2019-10-10.
↑ ^10.0 ^10.1 Mackay 1928–29, pp. 74–75.
↑ Mackay 1937–38, plate XCIV; no. 420.
↑ Possehl 2002, p. 141.
↑ Marshall 1931, p. 52.
↑ McEvilley 1981, pp. 45–46.
↑ Srinivasan 1975–76, p. 47.
↑ McEvilley 1981, pp. 47–51.
↑ ^17.0 ^17.1 Bryant, Edwin, p.163
↑ See e. g. James G. Lochtefeld, The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, vol. 2: N–Z. The Rosen Publishing Group, New York 2002, p. 633, who doubts the connection of the seal to Shiva, given the supposedly late age of the god.
↑ Srinivasan 1975–76.
↑ Srinivasan 1997, p. 180-181.
↑ Hiltebeitel 2011, pp. 399–432.
↑ Possehl 2002, pp. 141–144.
↑ Taylor, Timothy (1992), “The Gundestrup cauldron”, Scientific American, 266: 84-89. ISSN 0036-8733
↑ Ross, Ann (1967), “The Horned God in Britain ”, Pagan Celtic Britain: 10-24. ISBN 0-89733-435-3

[1] "National museum,New Delhi లో ఉంచబడిన పశుపతి ముద్రిక". Archived from the original on 2016-04-03. Retrieved 2016-08-09.

[2] Werness, Hope B., Continuum Encyclopedia of Animal Symbolism in World Art, p. 270, 2006, A&C Black, ISBN 0826419135, 9780826419132, google books

[FOOTNOTEMarshall193152–57-3] 3.0 ^3.1 ^3.2 Marshall 1931, pp. 52–57.

[FOOTNOTEMcEvilley45–46-4] McEvilley, pp. 45–46.

[FOOTNOTESullivan1964-5] 5.0 ^5.1 ^5.2 Sullivan 1964.

[FOOTNOTESrinivasan1975-7647-6] Srinivasan & 1975-76, p. 47.

[FOOTNOTEHiltebeitel2011399-7] 7.0 ^7.1 Hiltebeitel 2011, p. 399.

[FOOTNOTEMackay1928-2974–75-8] Mackay & 1928-29, pp. 74–75.

[9] Kenoyer, Jonathan Mark. "Mohenjo-daro: Introduction". Archived from the original on 2013-12-01. Retrieved 2019-10-10.

[FOOTNOTEMackay1928–2974–75-10] 10.0 ^10.1 Mackay 1928–29, pp. 74–75.

[FOOTNOTEMackay1937–38plate_XCIV;_no._420-11] Mackay 1937–38, plate XCIV; no. 420.

[FOOTNOTEPossehl2002141-12] Possehl 2002, p. 141.

[FOOTNOTEMarshall193152-13] Marshall 1931, p. 52.

[FOOTNOTEMcEvilley198145–46-14] McEvilley 1981, pp. 45–46.

[FOOTNOTESrinivasan1975–7647-15] Srinivasan 1975–76, p. 47.

[FOOTNOTEMcEvilley198147–51-16] McEvilley 1981, pp. 47–51.

[Bryant,_Edwin,_p.163-17] 17.0 ^17.1 Bryant, Edwin, p.163

[18] See e. g. James G. Lochtefeld, The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, vol. 2: N–Z. The Rosen Publishing Group, New York 2002, p. 633, who doubts the connection of the seal to Shiva, given the supposedly late age of the god.

[FOOTNOTESrinivasan1975–76-19] Srinivasan 1975–76.

[FOOTNOTESrinivasan1997180-181-20] Srinivasan 1997, p. 180-181.

[FOOTNOTEHiltebeitel2011399–432-21] Hiltebeitel 2011, pp. 399–432.

[FOOTNOTEPossehl2002141–144-22] Possehl 2002, pp. 141–144.

[Taylor-23] Taylor, Timothy (1992), “The Gundestrup cauldron”, Scientific American, 266: 84-89. ISSN 0036-8733

[Ross-24] Ross, Ann (1967), “The Horned God in Britain ”, Pagan Celtic Britain: 10-24. ISBN 0-89733-435-3

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]