నియాండర్తల్: కూర్పుల మధ్య తేడాలు

<span data-segmentid="14" class="cx-segment">ఆధునిక మానవుల నుండి నియాండర్తల్ ఎప్పుడు వేరుపడ్డారో స్పష్టంగా లేదు. DNA అధ్యయనాల్లో ఈ కాలం 1,82,000 సంవత్సరాల క్రితం <ref name="stringer">{{Cite journal|last=Stringer|first=C.|year=2012|title=The status of ''Homo heidelbergensis'' (Schoetensack 1908)|journal=Evolutionary Anthropology|volume=21|issue=3|pages=101–107|doi=10.1002/evan.21311|pmid=22718477}}</ref> నుండి 80,000 సంవత్సరాల క్రితం వరకు ఉండొచ్చని తేలింది. <ref name="gomez2019">{{Cite journal|last=Gómez-Robles|first=A.|year=2019|title=Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence|journal=Science Advances|volume=5|issue=5|page=eaaw1268|doi=10.1126/sciadv.aaw1268|pmc=6520022|pmid=31106274}}</ref></span> <span data-segmentid="15" class="cx-segment">నియాండర్తళ్ళు తమ పూర్వీకుడు ''[[హోమో హైడెల్‌బెర్గెన్సిస్|హెచ్. హైడెల్బెర్గెన్సిస్]]'' నుండి ''ఎప్పుడు వేరుపడ్డారనేది'' కూడా అస్పష్టంగా ఉంది.</span> <span data-segmentid="17" class="cx-segment">నియాండర్తళ్ళకు చెందినవని భావిస్తున్న</span> <span data-segmentid="15" class="cx-segment">అత్యంత పురాతన</span> <span data-segmentid="17" class="cx-segment">ఎముకలు 4</span><span data-segmentid="15" class="cx-segment">,</span><span data-segmentid="17" class="cx-segment">30</span><span data-segmentid="15" class="cx-segment">,000</span> <span data-segmentid="15" class="cx-segment">సంవత్సరాల</span> <span data-segmentid="17" class="cx-segment">నాటివి</span><span data-segmentid="15" class="cx-segment">.</span> <span data-segmentid="15" class="cx-segment">కానీ వాటి</span> <span data-segmentid="17" class="cx-segment">వర్గీకరణ అనిశ్చితం</span><span data-segmentid="15" class="cx-segment">గా ఉంది</span><span data-segmentid="17" class="cx-segment">. <ref name="meyer2016">{{Cite journal|last=Meyer|first=M.|last2=Arsuaga|first2=J.|last3=de Filippo|first3=C.|last4=Nagel|first4=S.|year=2016|title=Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins|journal=Nature|volume=531|issue=7595|pages=504–507|bibcode=2016Natur.531..504M|doi=10.1038/nature17405|pmid=26976447}}</ref></span> <span data-segmentid="18" class="cx-segment">నియాండర్తల్ కు చెందిన శిలాజాలు ముఖ్యంగా 1,30,000 సవత్సరాల క్రితం తరువాత కాలానికి చెందినవి చాలా లభించాయి. <ref name="klein1983">{{Cite journal|last=Klein|first=R. G.|year=1983|title=What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man?|journal=Anthropology|volume=52|issue=3|pages=386–392|jstor=41210959}}</ref></span> <span data-segmentid="19" class="cx-segment">[[నియాండర్తల్ 1]] అనే టైప్ స్పెసిమెన్‌ను 1856 లో జర్మనీ లోని [[నియాండర్ వ్యాలీ|నియాండర్ లోయలో]] కనుగొన్నారు.</span> <span data-segmentid="23" class="cx-segment">వా</span><span data-segmentid="19" class="cx-segment">టి</span> <span data-segmentid="23" class="cx-segment">[[పేరు డుబియం|ప్రామాణికతపై]] చాలా చర్చలు జరిగాక, నియాండర్తళ్ళను ఆదిమ జాతిగాను, తెలివితక్కువ వారిగాను, క్రూరులు గానూ 20 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో చిత్రీకరించారు. తదనంతర కాలంలో వారి గురించిన</span> <span data-segmentid="25" class="cx-segment">జ్ఞానం, అవగాహన శాస్త్ర ప్రపంచాంలో బాగా మారినప్పటికీ, పరిణతి చెందని, గుహల్లో జీవించిన ఆదిమ మానవులుగా వారిని భావించడం ప్రముఖ సంస్కృతుల్లో ఇంకా ప్రబలంగానే ఉంది. <ref name="papagianni2015">{{Cite book|title=Neanderthals rediscovered: how modern science is rewriting their story|last=Papagianni|first=D.|last2=Morse|first2=M. A.|publisher=Thames and Hudson|year=2015|isbn=978-0-500-77311-6|chapter=Still with us?|chapter-url=https://books.google.com/books?id=9As7CwAAQBAJ&pg=PT171}}</ref> <ref name="drell2000">{{Cite journal|last=Drell|first=J. R. R.|year=2000|title=Neanderthals: a history of interpretation|url=https://semanticscholar.org/paper/58187be48de69d51c7c50e7a59ce26c16fb7d099|journal=Oxford Journal of Archaeology|volume=19|issue=1|pages=1–24|doi=10.1111/1468-0092.00096}}</ref></span>

 

 

<span data-segmentid="33" class="cx-segment">నియాండర్తల్ టెక్నాలజీ అధునాతనమైనదని భావిస్తున్నారు.</span> <span data-segmentid="34" class="cx-segment">ఇందులో [[మౌస్టీరియాన్|మౌస్టేరియన్]] రాతి సాధన పరిశ్రమ <ref name="Shaw1999">{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=8HKDtlPuM2oC&pg=PA408|title=A Dictionary of Archaeology|publisher=Blackwell|year=1999|isbn=978-0-631-17423-3|editor-last=Shaw|editor-first=I.|editor-link=Ian Shaw (Egyptologist)|page=408|editor-last2=Jameson|editor-first2=R.}}</ref> <ref name="Lycett2013">{{Cite journal|last=Lycett|first=S. J.|last2=von Cramon-Taubadel|first2=N.|year=2013|title=A 3D morphometric analysis of surface geometry in Levallois cores: patterns of stability and variability across regions and their implications|journal=Journal of Archaeological Science|volume=40|issue=3|pages=1508–1517|doi=10.1016/j.jas.2012.11.005}}</ref>, అగ్నిని సృష్టించే సామర్ధ్యాలు <ref name=":1">{{Cite journal|last=Sorensen|first=A. C.|last2=Claud|first2=E.|last3=Soressi|first3=M.|year=2018|title=Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis|journal=Scientific Reports|language=en|volume=8|issue=1|pages=10065|bibcode=2018NatSR...810065S|doi=10.1038/s41598-018-28342-9|issn=2045-2322|pmc=6053370|pmid=30026576}}</ref> <ref name="Brittingham2019">{{Cite journal|last=Brittingham|first=A.|last2=Hren|first2=M. T.|last3=Hartman|first3=G.|last4=Wilkinson|first4=K. N.|last5=Mallol|first5=C.|last6=Gasparyan|first6=B.|last7=Adler|first7=D. S.|year=2019|title=Geochemical Evidence for the Control of Fire by Middle Palaeolithic Hominins|journal=Scientific Reports|volume=9|page=15368|bibcode=2019NatSR...915368B|doi=10.1038/s41598-019-51433-0|pmc=6814844|pmid=31653870}}</ref>, గుహలో [[అగ్నిగుండం|పొయ్యిలను]] నిర్మించడం, <ref name="hayden2012">{{Cite journal|last=Hayden|first=B.|year=2012|title=Neandertal social structure?|journal=Oxford Journal of Archaeology|volume=31|issue=1|pages=1–26|doi=10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x}}</ref> <ref name="kedar2019">{{Cite journal|last=Kedar|first=Yafit|last2=Barkai|first2=Ran|year=2019|title=The Significance of Air Circulation and Hearth Location at Paleolithic Cave Sites|journal=Open Quaternary|volume=5|issue=1|page=4|doi=10.5334/oq.52}}</ref> అంటుకునే [[బిర్చ్ బెరడు తారు]], <ref name="schmidt">{{Cite journal|last=Schmidt|first=P.|last2=Blessing|first2=M.|last3=Rageot|first3=M.|last4=Iovita|first4=R.|last5=Pfleging|first5=J.|last6=Nickel|first6=K. G.|last7=Righetti|first7=L.|last8=Tennie|first8=C.|year=2019|title=Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=116|issue=36|pages=17707–17711|doi=10.1073/pnas.1911137116|pmc=6731756|pmid=31427508}}</ref> దుప్పట్లు, పోంచోల వంటి బట్టల తయారీ, <ref name="hoffecker2009">{{Cite journal|last=Hoffecker|first=J. F.|year=2009|title=The spread of modern humans in Europe|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=106|issue=38|pages=16040–16045|bibcode=2009PNAS..10616040H|doi=10.1073/pnas.0903446106|pmc=2752585|pmid=19571003}}</ref> మధ్యధరాలో సముద్రయానానికి వెళ్లడం, <ref name="ferentinos2012">{{Cite journal|last=Ferentinos|first=G.|last2=Gkioni|first2=M.|last3=Geraga|first3=M.|last4=Papatheodorou|first4=G.|year=2012|title=Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea|journal=Journal of Archaeological Science|volume=39|issue=7|pages=2167–2176|bibcode=2011JQS....26..553S|doi=10.1016/j.jas.2012.01.032}}</ref> <ref name="strasser2011">{{Cite journal|last=Strasser|first=T. F.|last2=Runnels|first2=C.|last3=Wegmann|first3=K. W.|last4=Panagopoulou|first4=E.|year=2011|title=Dating Palaeolithic sites in southwestern Crete, Greece|url=https://www.researchgate.net/publication/229949548|journal=Journal of Quaternary Science|volume=26|issue=5|pages=553–560|bibcode=2011JQS....26..553S|doi=10.1016/j.jas.2012.01.032}}</ref> ఔషధ మొక్కలను ఉపయోగించుకోవడం <ref name="buckley">{{Cite journal|last=Buckley|first=S.|last2=Hardy|first2=K.|last3=Huffman|first3=M.|year=2013|title=Neanderthal Self-Medication in Context|url=https://www.researchgate.net/publication/256374897|journal=Antiquity|volume=87|issue=337|pages=873–878|doi=10.1017/S0003598X00049528}}</ref> <ref name="lev2005">{{Cite journal|last=Lev|first=E.|last2=Kislev|first2=M. E.|last3=Bar-Yosef|first3=O.|year=2005|title=Mousterian vegetal food in Kebara Cave, Mt. Carmel|journal=Journal of Archaeological Science|volume=32|issue=3|pages=475–484|doi=10.1016/j.jas.2004.11.006}}</ref> <ref name="Weyrich2017">{{Cite journal|last=Weyrich|first=L. S.|last2=Duchene|first2=S.|last3=Soubrier|first3=J.|displayauthors=et al.|year=2017|title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus|url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1|journal=Nature|volume=544|issue=7650|pages=357–361|bibcode=2017Natur.544..357W|doi=10.1038/nature21674|pmid=28273061}}</ref> తీవ్రమైన గాయాలకు చికిత్స చేసుకోవడం, <ref name="Spikins2019">{{Cite journal|last=Spikins|first=P.|last2=Needham|first2=A.|last3=Wright|first3=B.|year=2019|title=Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare|journal=Quaternary Science Review|volume=217|pages=98–118|doi=10.1016/j.quascirev.2018.08.011}}</ref> [[వేయించడం]] <ref name="krief2015">{{Cite journal|last=Krief|first=S.|last2=Daujeard|first2=C.|last3=Moncel|first3=M.|last4=Lamon|first4=N.|last5=Reynolds|first5=V.|year=2015|title=Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets|url=https://www.researchgate.net/publication/283861536|journal=Antiquity|volume=89|issue=344|pages=464–471|doi=10.15184/aqy.2014.7}}</ref> కాల్చడం వంటి వివిధ వంట పద్ధతులను వాడడం వంటివి వీరి సాంకేతికతలో భాగం. <ref name="hardy2012">{{Cite journal|last=Hardy|first=K.|last2=Buckley|first2=S.|last3=Collins|first3=M. J.|last4=Estalrrich|first4=A.|year=2012|title=Neanderthal Medics? Evidence for Food, Cooking, and Medicinal Plants Entrapped in Dental Calculus|url=https://www.researchgate.net/publication/229160372|journal=The Science of Nature|volume=99|issue=8|pages=617–626|bibcode=2012NW.....99..617H|doi=10.1007/s00114-012-0942-0|pmid=22806252}}</ref></span> <span data-segmentid="40" class="cx-segment">నియాండర్తల్‌లు విస్తృతమైన ఆహారాన్ని తినేవారు. ప్రధానంగా గిట్టల జంతువులతో పాటు, <ref name="dusseldorp2013">{{Cite book|title=Zooarchaeology and modern human origins|last=Dusseldorp|first=G. L.|publisher=Springer Science+Business Media Dordrecht|year=2013|isbn=978-94-007-6765-2|editor-last=Clark|editor-first=J. L.|series=Vertebrate paleobiology and paleoanthropology|pages=191–208|chapter=Neanderthals and cave hyenas: co-existence, competition or conflict?|doi=10.1007/978-94-007-6766-9_12|editor-last2=Speth|editor-first2=J. D.|chapter-url=https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-94-007-6766-9_12.pdf}}</ref> ఇతర భారీ జంతువులు, <ref name="neanderrediscovered">{{Cite book|title=The Neanderthals rediscovered|last=Papagianni|first=D.|last2=Morse|first2=M.|publisher=Thames & Hudson|year=2013|isbn=978-0-500-05177-1}}</ref> <ref name="neandercarnivore">{{Cite journal|last=Richards|first=M. P.|last2=Pettitt|first2=P. B.|last3=Trinkaus|first3=E.|author-link3=Erik Trinkaus|last4=Smith|first4=F. H.|last5=Paunović|first5=M.|last6=Karavanić|first6=I.|year=2000|title=Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=97|issue=13|pages=7663–7666|bibcode=2000pnas...97.7663r|doi=10.1073/pnas.120178997|jstor=122870|pmc=16602|pmid=10852955}}</ref> మొక్కలు, <ref name="Example2006">{{Cite journal|last=Henry|first=A. G.|last2=Brooks|first2=A. S.|last3=Piperno|first3=D. R.|year=2010|title=Microfossils in calculus demonstrate consumption of plants and cooked foods in Neanderthal diets (Shanidar III, Iraq; Spy I and II, Belgium)|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=108|issue=2|pages=486–491|bibcode=2011PNAS..108..486H|doi=10.1073/pnas.1016868108|pmc=3021051|pmid=21187393}}</ref> <ref name="shipley2016">{{Cite journal|last=Shipley|first=G. P.|last2=Kindscher|first2=K.|year=2016|title=Evidence for the paleoethnobotany of the Neanderthal: a review of the literature|journal=Scientifica|volume=2016|pages=1–12|doi=10.1155/2016/8927654|pmc=5098096|pmid=27843675}}</ref> <ref name="Madella2002">{{Cite journal|last=Madella|first=M.|last2=Jones|first2=M. K.|last3=Goldberg|first3=P.|last4=Goren|first4=Y.|last5=Hovers|first5=E.|year=2002|title=The Exploitation of plant resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): the evidence from phytolith studies|url=https://semanticscholar.org/paper/3573e591b6b4af05ce7507cc346bd4346f6143f3|journal=Journal of Archaeological Science|volume=29|issue=7|pages=703–719|doi=10.1006/jasc.2001.0743}}</ref> చిన్న క్షీరదాలు, పక్షులు, సముద్ర జీవులూ వారి ఆహరంలో ఉండేవి. <ref name="Brown2011">{{Cite book|url=https://www.researchgate.net/publication/227198441|title=Trekking the shore: changing coastlines and the antiquity of coastal settlement|last=Brown|first=K.|last2=Fa|first2=D. A.|last3=Finlayson|first3=G.|last4=Finlayson|first4=C.|publisher=Springer|year=2011|isbn=978-1-4419-8218-6|series=Interdisciplinary contributions to archaeology|chapter=Small game and marine resource exploitation by Neanderthals: the evidence from Gibraltar}}</ref></span> <span data-segmentid="43" class="cx-segment">వారు మాంసాహార గొలుసులో శీర్షాన ఉన్నప్పటికీ, [[గుహ ఎలుగుబంటి|గుహ ఎలుగుబంట్లు]], [[పాంథెరా స్పీలియా|సింహాలు]], [[గుహ హైనా|హైనాలు]], ఇతర పెద్ద మాంసాహారులతో పోటీ పడేవారు. <ref name="Shipman2015">{{Cite book|title=The invaders : how humans and their dogs drove Neanderthals to extinction|last=Shipman|first=P.|publisher=Harvard University Press|year=2015|isbn=978-0-674-42538-5|chapter=How humans and their dogs drove Neanderthals to extinction|jstor=j.ctvjf9zbs}}</ref> <small>^{: 120–143}</small> పాతరాతియుగపు కళకు చెందిన కొన్ని ఉదాహరణలు నియాండర్తల్‌లకు ఆపాదించారు. అయితే అది వివాదాస్పదంగా ఉంది. వీటిలో అత్యంత ప్రసిద్ధమైనవి, 65,000 సంవత్సరాల క్రితం నాటి స్పానిష్ గుహ చిత్రాలు, <ref name="Aubert2018">{{Cite journal|last=Aubert|first=M.|last2=Brumm|first2=A.|last3=Huntley|first3=J.|year=2018|title=Early dates for 'Neanderthal cave art' may be wrong|journal=Journal of Human Evolution|volume=125|pages=215–217|doi=10.1016/j.jhevol.2018.08.004|pmid=30173883}}</ref> <ref name="pike2017">{{Cite journal|last=Pike|first=A. W.|last2=Hoffmann|first2=D. L.|last3=Pettitt|first3=P. B.|last4=García-Diez|first4=M.|last5=Zilhão|first5=J.|year=2017|title=Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go|url=http://dro.dur.ac.uk/22566/1/22566.pdf|journal=Quaternary International|volume=432|issue=|pages=41–49|bibcode=2017QuInt.432...41P|doi=10.1016/j.quaint.2015.12.013}}</ref> <ref name="hoffmann2018">{{Cite journal|last=Hoffmann|first=D. L.|last2=Standish|first2=C. D.|last3=García-Diez|first3=M.|last4=Pettitt|first4=P. B.|last5=Milton|first5=J. A.|last6=Zilhão|first6=J.|last7=Alcolea-González|first7=J. J.|last8=Cantalejo-Duarte|first8=P.|last9=Collado|first9=H.|year=2018|title=U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art|journal=Science|volume=359|issue=6378|pages=912–915|bibcode=2018Sci...359..912H|doi=10.1126/science.aap7778|pmid=29472483}}</ref> [[దివ్జే బేబ్ వేణువు|దివ్జే బేబ్ ఫ్లూట్]] . <ref name="Turk2018">{{Cite journal|last=Turk|first=M.|last2=Turk|first2=I.|last3=Dimkaroski|first3=L.|year=2018|title=The Mousterian Musical Instrument from the Divje babe I cave (Slovenia): Arguments on the Material Evidence for Neanderthal Musical Behaviour|url=https://www.academia.edu/37720432|journal=L'Anthropologie|volume=122|issue=4|pages=1–28|doi=10.1016/j.anthro.2018.10.001}}</ref></span> వారికి <span data-segmentid="50" class="cx-segment">మత విశ్వాసాలు ఉండేవని కొన్ని వాదనలు ఉన్నాయి. <ref name="wunn2000">{{Cite journal|last=Wunn|first=I.|year=2000|title=Beginning of religion|url=https://www.researchgate.net/publication/240682150|journal=Numen|volume=47|pages=417–452|doi=10.1163/156852700511612}}</ref></span> <span data-segmentid="51" class="cx-segment">నియాండర్తళ్ళకు మాట్లాడే సామర్థ్యం ఉండేది. అయితే వారి భాష ఎంత క్లిష్టంగా ఉండేదో స్పష్టంగా తెలియదు. <ref name="dediu2018">{{Cite journal|last=Dediu|first=D.|last2=Levinson|first2=S. C.|year=2018|title=Neanderthal language revisited: not only us|url=https://pure.mpg.de/rest/items/item_2521815_7/component/file_2538918/content|journal=Current Opinion in Behavioral Sciences|volume=21|pages=49–55|doi=10.1016/j.cobeha.2018.01.001}}</ref> <ref name="danastasio2013">{{Cite journal|last=D’Anastasio|first=R.|last2=Wroe|first2=S.|last3=Tuniz|first3=C.|last4=Mancini|first4=L.|last5=Cesana|first5=D. T.|year=2013|title=Micro-biomechanics of the Kebara 2 hyoid and its implications for speech in Neanderthals|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=12|page=e82261|bibcode=2013PLoSO...882261D|doi=10.1371/journal.pone.0082261|pmc=3867335|pmid=24367509}}</ref></span>

=== <span data-segmentid="68" class="cx-segment">పదవ్యుత్పత్తి</span> ===

[[దస్త్రం:Neanderthal_excavation_site.JPG|alt=A grass field with 16 white-red-white-red poles spaced in diagonal lines, several plus-shaped stone blocks behind them, and a road is visible behind trees in the background|ఎడమ|thumb|[[నియాండర్తల్ 1]] లభించిన [[క్లీన్ ఫెల్డోఫర్ గ్రోట్టే]] {{Efn|After being mined for [[limestone]], the cave caved in and was lost by 1900. It was rediscovered in 1997 by archaeologists [[Ralf Schmitz (archaeologist)|Ralf Schmitz]] and [[Jürgen Thissen]]<ref name=Schmitz2002/>}}]]

 

<span data-segmentid="77" class="cx-segment">ప్రామాణిక బ్రిటిష్ ఉచ్చారణ ప్రకారం దీన్ని నియాండర్టల్ / t / తో ఉంటుంది {{Pron-en|niːˈændərtɑːl|}} ) <ref>[https://www.lexico.com/definition/neanderthal Neanderthal] according to Oxford University Press at Lexico.com</ref> <ref>[https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/neanderthal Neanderthal] in Collins English Dictionary</ref> అని పలుకుతారు. ఉత్తర అమెరికాలో నియాండర్తల్పా అని పలుకుతారు. <ref>[[mwod:Neanderthal|Neanderthal]] in the Merriam-Webster Dictionary</ref> <ref>[https://www.ahdictionary.com/word/search.html?q=Neanderthal Neanderthal] in the American Heritage Dictionary</ref></span>

 

=== <span data-segmentid="1425" class="cx-segment">భాష</span> ===

<span data-segmentid="1429" class="cx-segment">నియాండర్తళ్ళు వారి శరీర నిర్మాణం కారణంగా క్వాంటల్ అచ్చులను పలకలేక పోయేవారని ఒకప్పుడు భావించారు. ఆధునిక మానవుల భాషలన్నిటిలోనూ ఈ అచ్చులు ఉన్నాయి. వారిది పెద్ద నోరు. ఈ కారణంగా నోటి లోపల నాలుక మొత్తం పట్టాలంటే, [[స్వరపేటిక]] కిందకి ఉండాల్సిన అవసరం లేదు. <ref name="Lieberman1992">{{Cite journal|last=Lieberman|first=P.|author-link=Philip Lieberman|year=1992|title=On Neanderthal Speech and Neanderthal Extinction|journal=Current Anthropology|volume=33|issue=4|pages=409–410|doi=10.1086/204092}}</ref> <ref name="Lieberman2007">{{Cite journal|last=Lieberman|first=P.|author-link=Philip Lieberman|year=2007|title=Current views on Neanderthal speech capabilities: A reply to Boe et al. (2002)|journal=Journal of Phonetics|volume=35|issue=4|pages=552–563|doi=10.1016/j.wocn.2005.07.002}}</ref></span> <span data-segmentid="1432" class="cx-segment">అయితే, ఇదేమంత సరైన ఊహ కాదు. <ref>{{Cite journal|last=Boë|first=L.-J.|last2=Heim|first2=J.-L.|last3=Honda|first3=K.|last4=Maeda|first4=S.|year=2002|title=The potential Neandertal vowel space was as large as that of modern humans|url=https://semanticscholar.org/paper/119d48663834669633724cc9069f824973f36f20|journal=Journal of Phonetics|volume=30|issue=3|pages=465–484|doi=10.1006/jpho.2002.0170}}</ref> ఆధునిక మానవులకు ఉన్న స్వర ఉపకరణం, స్వర సంగ్రహాలయం వారి పూర్వీకుడైన ''హెచ్. హైడెల్బెర్గెన్సిస్‌లోనే'' ఉన్నాయి.</span> <span data-segmentid="1433" class="cx-segment">శబ్ద ఉత్పత్తిలో ఉపయోగించే కంఠాస్థి (గొంతులో "యు" ఆకారంలో ఉండే ఎముక, ఇది నాలుకకు ఊతంగా ఉంటుంది. ఇంగ్లీషులో హైయోడ్) మానవుల్లాగే నియాండర్తళ్ళకు కూడా ఉందని 1983 లో కనుక్కున్నాక, వాళ్ళకు మాట్లాడే సామర్థ్యం ఉండేదని తెలిసింది. <ref name="danastasio2013" /></span> <span data-segmentid="1435" class="cx-segment">ఆధునిక మానవులలో శబ్దోత్పాదక శక్తి ఇటీవలే అభివృద్ధి చెందిందనేది చాలా కాలంగా ఉన్న పరికల్పన. <ref name="dediu2018" /> నియాండర్తళ్ళలో కంఠాస్థికి వేరే ప్రయోజనం ఉండి ఉండవచ్చని అభిజ్ఞా శాస్త్రవేత్త [[ఫిలిప్ లైబెర్మాన్]], వాదించాడు. ఎందుకంటే ఇది నమిలేటపుడూ, నాలుకను కదలించడానికీ కూడా ఉపయోగ పడుతుంది. <ref name="Lieberman1992" /> <ref name="Lieberman2007" /></span>

 

<span data-segmentid="1461" class="cx-segment">నైరుతి ఫ్రాన్స్‌లోని ఒక గుహలో ఒక చిన్న, కృత్రిమంగా చేసిన రంధ్రంలో లా చాపెల్లె-ఆక్స్-సెయింట్స్ 1 ను 1908 లో కనుగొన్నప్పటి నుండి నియాండర్తల్ అంత్యక్రియల అలవాటు గురించిన చర్చ చురుకుగా ఉంది. అది సంకేతార్థక ఖననం అని కొందరు చేసిన బాగా వివాదాస్పదమైంది. <ref name="Rendu2014">{{Cite journal|last=Rendu|first=W.|last2=Beauval|first2=C.|last3=Crevecoeur|first3=I.|last4=Bayle|first4=P.|last5=Balzeau|first5=A.|last6=Bismuth|first6=T.|last7=Bourguignon|first7=L.|last8=Delfour|first8=G.|last9=Faivre|first9=J. P.|year=2014|title=Evidence supporting an intentional Neandertal burial at La Chapelle-aux-Saints|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=111|issue=1|pages=81–86|bibcode=2014PNAS..111...81R|doi=10.1073/pnas.1316780110|pmc=3890882|pmid=24344286}}</ref> <ref name="Rendu2016" /> <ref name="Dibble2015">{{Cite journal|last=Dibble|first=H.|last2=Aldeias|first2=V.|last3=Goldberg|first3=P.|last4=Sandgathe|first4=D.|last5=Steele|first5=T. E.|year=2015|title=A critical look at evidence from La Chapelle-aux-Saints supporting an intentional burial|journal=Journal of Archaeological Science|volume=53|pages=649–657|doi=10.1016/j.jas.2014.04.019}}</ref></span> <span data-segmentid="1462" class="cx-segment">షానిదార్ గుహ వద్ద ఉన్న మరొక సమాధిలో అనేక పూల పుప్పొడి ఉంది. అవి నిక్షేపణ సమయంలో వికసించినవై ఉండవచ్చు-యారో, [[సెంట్యూరీయా|సెంటారీ]], [[Ragwort|రాగ్‌వోర్ట్]], [[ద్రాక్ష హైసింత్]], [[ఉమ్మడి పైన్|జాయింట్ పైన్]], [[Hollyhock|హోలీహాక్]] అనే మొక్కల పూలు కనిపించా యక్కడ. <ref>{{Cite journal|last=Leroi-Gourhan|first=A.|year=1975|title=The flowers found with Shanidar IV, a Neanderthal burial in Iraq|journal=Science|volume=190|issue=4214|pages=562–564|bibcode=1975Sci...190..562L|doi=10.1126/science.190.4214.562}}</ref></span> ఆ <span data-segmentid="1468" class="cx-segment">మొక్కల ఔషధ గుణాలను గమనించిన అమెరికన్ పురావస్తు శాస్త్రవేత్త [[రాల్ఫ్ సోలెక్కి]], ఖననం చేసిన వ్యక్తి నాయకుడో, వైద్యుడో, [[షామానిజం|షామానో]] అయి ఉండవచ్చని అన్నాడు. <ref>{{Cite journal|last=Solecki|first=R. S.|year=1975|title=Shanidar IV: a Neanderthal flower burial in northern Iraq|journal=Science|volume=190|issue=4217|pages=880–881|bibcode=1975Sci...190..880S|doi=10.1126/science.190.4217.880}}</ref></span> <span data-segmentid="1471" class="cx-segment">అయితే, ఆ పుప్పొడిని ఎలుకల్లాంటివి ఖననం తరువాత చేర్చి ఉండడం కూడా సాధ్యమే. <ref>{{Cite journal|last=Sommer|first=J. D.|year=1999|title=The Shanidar IV 'flower burial': a re-evaluation of Neanderthal burial ritual|journal=Cambridge Archaeological Journal|volume=9|issue=1|pages=127–129|doi=10.1017/s0959774300015249}}</ref></span>

 

 

== జాత్యం<span data-segmentid="1496" class="cx-segment">తర సంకరం</span> ==

<span data-segmentid="1500" class="cx-segment">మొట్టమొదటి నియాండర్తల్ జన్యు శ్రేణిని 2010 లో ప్రచురించారు. నియాండర్తళ్ళకు, తొలినాళ్ళ ఆధునిక మానవులకూ మధ్య సంతానోత్పత్తి జరిగిందని ఇది గట్టిగా సూచించింది. <ref name="green" /> <ref name="sankararaman2012">{{Cite journal|last=Sankararaman|first=S.|last2=Patterson|first2=N.|last3=Li|first3=H.|last4=Pääbo|first4=S.|author-link4=Svante Pääbo|last5=Reich|first5=D|last6=Akey|first6=J. M.|year=2012|title=The date of interbreeding between Neandertals and modern humans|journal=PLoS Genetics|volume=8|issue=10|page=e1002947|arxiv=1208.2238|bibcode=2012arXiv1208.2238S|doi=10.1371/journal.pgen.1002947|pmc=3464203|pmid=23055938}}</ref> <ref name="yan12unlik">{{Cite journal|last=Yang|first=M. A.|last2=Malaspinas|first2=A. S.|last3=Durand|first3=E. Y.|last4=Slatkin|first4=M.|year=2012|title=Ancient structure in Africa unlikely to explain Neanderthal and non-African genetic similarity|journal=Molecular Biology and Evolution|volume=29|issue=10|pages=2,987–2,995|doi=10.1093/molbev/mss117|pmc=3457770|pmid=22513287}}</ref> <ref name="quinto2012" /></span> <span data-segmentid="1501" class="cx-segment">అన్ని సబ్-సహారా జనాభాల జన్యువులలో నియాండర్తల్ DNA ఉంది. <ref name="green" /> <ref>{{Cite journal|last=Yotova|first=V.|last2=Lefebvre|first2=J.-F.|last3=Moreau|first3=C.|last4=Gbeha|first4=E.|last5=Hovhannesyan|first5=K.|last6=Bourgeois|first6=S.|last7=Bédarida|first7=S.|last8=Azevedo|first8=L.|last9=Amorim|first9=A.|year=2011|title=An X-Linked haplotype of Neandertal origin is present among all non-African populations|journal=Molecular Biology and Evolution|volume=28|issue=7|pages=1957–1962|doi=10.1093/molbev/msr024|pmid=21266489}}</ref> <ref name="sankararaman2014" /> <ref name="qiaomei2014" /></span> <span data-segmentid="1502" class="cx-segment">ఎంత నిష్పత్తిలో అనేదానికి వివిధ అంచనాలు ఉన్నాయి: ఆధునిక యూరేషియన్లలో 1–4%, <ref name="green" /> ఆధునిక యూరోపియన్లలో 3.4–7.9%, <ref name="KLLF">{{Cite journal|last=Lohse|first=Konrad|last2=Frantz|first2=Laurent A. F.|year=2013|title=Maximum likelihood evidence for Neandertal admixture in Eurasian populations from three genomes|journal=Populations and Evolution|volume=1307|page=8263|arxiv=1307.8263|bibcode=2013arXiv1307.8263L}}</ref> 1.8–2.4%, ఆధునిక తూర్పు ఆసియన్లలో 2.3–2.6%. <ref>{{Cite journal|last=Prüfer|first=K.|last2=de Filippo|first2=C.|last3=Grote|first3=S.|last4=Mafessoni|first4=F.|last5=Korlević|first5=P.|last6=Hajdinjak|first6=M.|displayauthors=etal|year=2017|title=A high-coverage Neandertal genome from Vindija Cave in Croatia|journal=Science|volume=358|issue=6363|pages=655–658|bibcode=2017Sci...358..655P|doi=10.1126/science.aao1887|pmc=6185897|pmid=28982794}}</ref></span> <span data-segmentid="1503" class="cx-segment">ఇంత తక్కువ శాతాలు జాత్యంతర సంకరం అరుదుగా జరిగేదని సూచిస్తాయి. <ref>{{Cite journal|last=Pääbo|first=S.|author-link=Svante Pääbo|year=2015|title=The diverse origins of the human gene pool|journal=Nature Reviews Genetics|volume=16|pages=313–314|doi=10.1038/nrg3954|pmid=25982166}}</ref></span> <span data-segmentid="1504" class="cx-segment">వారసత్వంగా వచ్చిన నియాండర్తల్ జన్యువులో, ఆధునిక యూరోపియన్లలో 25%, ఆధునిక తూర్పు ఆసియన్లలో 32% వరకూ వైరల్ రోగనిరోధక శక్తికి సంబంధించినవి కావచ్చు. <ref>{{Cite journal|last=Enard|first=D.|last2=Petrov|first2=D. A.|year=2018|title=Evidence that RNA viruses drove of adaptive introgression between Neanderthals and modern humans|journal=Cell|volume=175|issue=2|pages=360–371|doi=10.1016/j.cell.2018.08.034|pmc=6176737|pmid=30290142}}</ref></span> <span data-segmentid="1505" class="cx-segment">మొత్తం మీద, నియాండర్తల్ జన్యువులో సుమారు 20% ఆధునిక మానవ జన్యు కొలనులో మనుగడలో ఉన్నట్లు తెలుస్తుంది. <ref name="vernot2014" /></span>

 

 

<span data-segmentid="1517" class="cx-segment">లింకేజ్ డిస్క్విలిబ్రియం మ్యాపింగ్ ప్రకారం, ఆధునిక మానవ జన్యువులోకి చివరి నియాండర్తల్ జన్యు ప్రవాహం 86–37 వేల సంవత్సరాల క్రితం సంభవించింది. కానీ ఇది 65–47 వేల సంవత్సరాల క్రితం జరిగి ఉండడానికి చాలా ఎక్కువ అవకాశం ఉంది. <ref>{{Cite journal|last=Sankararaman|first=S.|last2=Patterson|first2=N.|last3=Li|first3=H.|last4=Pääbo|first4=S.|author-link4=Svante Pääbo|last5=Reich|first5=D.|year=2012|title=The Date of Interbreeding between Neandertals and Modern Humans|journal=PLoS Genetics|volume=8|issue=10|page=e1002947|arxiv=1208.2238|bibcode=2012arXiv1208.2238S|doi=10.1371/journal.pgen.1002947|pmc=3464203|pmid=23055938}}</ref></span> <span data-segmentid="1519" class="cx-segment">అయితే, సుమారు 40 వేల సంవత్సరాల క్రితం నాటి ఆధునిక మానవ శిలాజం [[ఓస్ 2]] లో 6-9% ([[పాయింట్ అంచనా]] 7.3%) వరకూ నియాండర్తల్ DNA కలిగి ఉన్నట్లు కనుగొన్నారు. దీన్ని బట్టి ఆ వ్యక్తికి నియాండర్తల్ పూర్వీకుడు నాలుగు నుండి ఆరు తరాల ముందువారని తెలుస్తుంది. <ref name="fu" /> కానీ ఈ సంకర రొమేనియన్ జనాభా అంశ, తరువాతి యూరోపియన్ల జన్యువుల్లో అంతగా ఉన్నట్లు కనిపించడం లేదు. <ref name="fu" /></span>

<span data-segmentid="1538" class="cx-segment">ఆధునిక మానవులతో పోలిస్తే నియాండర్తళ్ళు, డెనిసోవాన్లు ఒకరికొకరు దగ్గరి సంబంధం కలిగి ఉన్నారని nDNA నిర్ధారిస్తున్నప్పటికీ, నియాండర్తళ్ళు, ఆధునిక మానవులు మరింత ఇటీవలి mtDNA ఉమ్మడి పూర్వీకులు కలిగి ఉన్నారు. దీనికి బహుశా డెనిసోవాన్లు, కొన్ని తెలియని మానవ జాతుల మధ్య సంతానోత్పత్తి కారణం కావచ్చు.</span> <span data-segmentid="1539" class="cx-segment">ఉత్తర స్పెయిన్‌లోని సిమా డి లాస్ హ్యూసోస్ లో లభించిన 4,00,000 సంవత్సరాల క్రితం నాటి నియాండర్తల్ లాంటి మానవుల MtDNA ను పరిశీలిస్తే, వారికి నియాండర్తళ్ళతో కంటే డెనిసోవాన్లతోనే ఎక్కువ సంబంధం కలిగి ఉన్నట్లు తెలుస్తోంది.</span> <span data-segmentid="1540" class="cx-segment">యురేషియాలో లభించిన ఇదే కాలానికి చెందిన అనేక నియాండర్తల్ లాంటి శిలాజాలను తరచూ ''హెచ్. హైడెల్బెర్గెన్సిస్ గా'' వర్గీకరిస్తూంటారు. వీటిలో కొన్ని మునుపటి మానవుల అవశేష జనాభా కావచ్చు, ఇవి డెనిసోవాన్లతో సంకరం జరిపి ఉండవచ్చు. <ref name="PaabomtDNA">{{Cite journal|last=Pääbo|first=S.|author-link=Svante Pääbo|year=2014|title=A mitochondrial genome sequence of a hominin from Sima de los Huesos|url=https://eprints.ucm.es/27979/1/nature12788.pdf|journal=Nature|volume=505|issue=7483|pages=403–406|bibcode=2014Natur.505..403M|doi=10.1038/nature12788|pmid=24305051}}</ref></span> <span data-segmentid="1542" class="cx-segment">సుమారు 1,24,000 <span data-segmentid="1539" class="cx-segment">సంవత్సరాల క్రితం నాటి</span> జర్మన్ నియాండర్తల్ నమూనాను వివరించడానికి కూడా ఇది ఉపయోగ పడుతుంది. దీని MtDNA ఇతర నియాండర్తల్‌ల నుండి (సిమా డి లాస్ హ్యూసోస్ మినహా) 2,70,000 <span data-segmentid="1539" class="cx-segment">సంవత్సరాల క్రితం</span> వేరుపడింది. అయితే దాని [[జన్యుసంబంధమైన DNA|జన్యు DNA]] మాత్రం 1,50,000 <span data-segmentid="1539" class="cx-segment">సంవత్సరాల క్రితం</span> కన్నా తక్కువ వైవిధ్యాన్ని సూచించింది. <ref name="Peyrégne" /></span>

 

 

<nowiki> </nowiki><span data-segmentid="1549" class="cx-segment">90,000 సంవత్సరాల నాటి [[డెనిసోవా 11]] విషయంలో, ఆమె తండ్రి ఈ ప్రాంతంలోని ఇటీవలి నివాసితులకు సంబంధించిన డెనిసోవన్ అనీ, ఆమె తల్లి క్రొయేషియాలోని విండిజా గుహలోని ఇటీవలి యూరోపియన్ నియాండర్తల్‌లకు సంబంధించిన నియాండర్తల్ అనీ కనుగొన్నారు.</span> <span data-segmentid="1551" class="cx-segment">తొలి తరానికి చెందిన సంకర సంతతిని కనుగొనడంతో ఈ జాతుల మధ్య సంకరం చాలా సాధారణం అనీ, యురేషియా అంతటా నియాండర్తళ్ళ వలసలు 120,000 సంవత్సరాల క్రితం తరువాత కొంతకాలానికి జరిగాయనీ తెలుస్తుంది. <ref>{{Cite journal|last=Warren, Matthew|year=2018|title=Mum's a Neanderthal, dad's a Denisovan: first discovery of an ancient-human hybrid|journal=Nature|volume=560|issue=7719|pages=417–418|bibcode=2018Natur.560..417W|doi=10.1038/d41586-018-06004-0|pmid=30135540}}</ref></span>

[[దస్త్రం:SpanienEbro.jpg|alt=Black and white satellite image of the Iberian Peninsula, but the Ebro River valley at the Spain/France border uses red to blue colours to indicate topography and elevation|thumb|<span data-segmentid="1553" class="cx-segment">ఉత్తర స్పెయిన్‌లోని [[ఎబ్రో నది|ఎబ్రో నదిని]] వివరంగా చూపే మ్యాప్</span>]]

{{ప్రధాన వ్యాసం|నియాండర్తల్ విలుప్తి}}

 

 

=== <span data-segmentid="1568" class="cx-segment">ఆధునిక మానవులు</span> ===

 

==== <span data-segmentid="1571" class="cx-segment">సర్వనాశనం</span> ====

 

 

<span data-segmentid="1585" class="cx-segment">షానిదార్ 3 శిలాజానికి చెందిన నియాండర్తల్ మనిషి ఆయుధంతో పొడిచిన పోటు వలన అయిన గాయం కారణంగా మరణించాడు. ఈ గాయం దూరం నుండి విసరగలిగే, తేలికైన ఆయుధం వలన ఏర్పడింది. ఈ సాంకేతిక పరిజ్ఞానం ''హెచ్. సేపియన్స్‌కు'' మాత్రమే ఉండేది. కాబట్టి ఇది నియాండర్తల్, ఆధునిక మానవుల మధ్య జరిగిన హింసకు సూచికగా భావించవచ్చు. <ref>{{Cite journal|last=Churchill|first=S. E.|last2=Franciscus|first2=R. G.|last3=McKean-Peraza|first3=H. A.|last4=Daniel|first4=J. A.|last5=Warren|first5=B. R.|year=2009|title=Shanidar 3 Neandertal rib puncture wound and paleolithic weaponry|journal=Journal of Human Evolution|volume=57|issue=2|pages=163–178|doi=10.1016/j.jhevol.2009.05.010|pmid=19615713}}</ref></span> <span data-segmentid="1586" class="cx-segment">అయితే, దిగువ పాతరాతియుగానికి చెందిన [[స్కినింగెన్ స్పియర్స్|షోనింగన్ ఈటెలు]] <ref name="Milks2019" />, నియాండర్తళ్ళకు అయిన గాయాలను గమనిస్తే, వాళ్ళు దూరాన్నుంచి విసిరే ఆయుధాలు వాడడం వారికి అలవాటేనని తెలుస్తుంది. <ref name="Milks2019" /> <ref name="Faivre2014" /></span>

 

==== <span data-segmentid="1588" class="cx-segment">పోటీ</span> ====

 

 

<span data-segmentid="1594" class="cx-segment">నియాండర్తల్ విలుప్తిలో ఆధునిక మానవులు [[పెంపుడు కుక్క యొక్క మూలం|కుక్కను]] మచ్చిక చేసుకోవడం కొంత పాత్ర పోషించి ఉండవచ్చని, దానికంటే ముందే వారు తోడేళ్ళతో సహజీవనం చేయడం మరింత కారణం కావచ్చుననీ మానవ శాస్త్రవేత్త పాట్ షిప్మాన్ సూచించింది.</span> <span data-segmentid="1596" class="cx-segment">సుమారు 50–45 వేలఏళ్ళ క్రితమే, ఆధునిక మానవులు తమ కంటి తెల్లగుడ్డు ద్వారా తోడేళ్ళతో ప్రభావవంతమైన మౌఖికేతర భాషించ గలిగారని, ఇది ఆధునిక మానవులకు వేటలో ఉపయోగపడిందనీ ఆమె పేర్కొంది.</span> <span data-segmentid="1598" class="cx-segment">మిగతా జంతు ప్రపంచం మాదిరిగానే నియాండర్తల్ కళ్ళలో కూడా స్ఫుటమైన తెల్లగుడ్డు లేదని కూడా ఆమె పేర్కొంది. <ref name="Shipman2015" /> <small>^{: 214–226}</small></span>

 

=== <span data-segmentid="1599" class="cx-segment">వాతావరణ మార్పు</span> ===

 

=== <span data-segmentid="1609" class="cx-segment">వ్యాధి</span> ===

<span data-segmentid="1613" class="cx-segment">తక్కువ జనాభా, సంతానోత్పత్తి మాంద్యం జనన లోపాలకు కారణమై, వారి క్షీణతకు దోహదం చేసి ఉండవచ్చు. <ref name="rios2019">{{Cite journal|last=Ríos|first=L.|last2=Kivell|first2=T. L.|last3=Lalueza-Fox|first3=C.|last4=Estalrrich|first4=A.|year=2019|title=Skeletal anomalies in the Neandertal family of El Sidrón (Spain) support a role of inbreeding in Neandertal extinction|journal=Scientific Reports|volume=9|page=1697|bibcode=2019NatSR...9.1697R|doi=10.1038/s41598-019-38571-1|pmc=6368597|pmid=30737446}}</ref></span>

 

 

== <span data-segmentid="1636" class="cx-segment">ఇవి కూడా చూడండి</span> ==

 

* <span data-segmentid="2532" class="cx-segment">[https://www.nytimes.com/2017/07/04/science/neanderthals-dna-homo-sapiens-human-evolution.html?action=click&contentCollection=science&module=NextInCollection&region=Footer&pgtype=article&version=column&rref=collection%2Fcolumn%2Fmatter నియాండర్తల్ DNA లో, సంకేతాలు ఒక రహస్య మానవ వలస] - [https://www.nytimes.com/column/matter?action=click&contentCollection=Science&module=ExtendedByline&region=Header&pgtype=article కార్ల్ జిమ్మెర్], NY టైమ్స్, జూలై 4, 2017 వ్యాసం</span>

* [http://hypothesisjournal.com/index.php/main/article/view/215 <span data-segmentid="2533" class="cx-segment">నియాండర్తల్-హ్యూమన్ హైబ్రిడైజేషన్ పరికల్పన</span>]

* [https://www.nespos.org/display/PublicNesposSpace/Europe+-+Neanderthal <span data-segmentid="2534" class="cx-segment">నియాండర్తల్ స్టడీస్ ప్రొఫెషనల్ ఆన్‌లైన్ సర్వీస్ (నెస్పోస్) శిలాజ అవలోకనం</span>]

[[వర్గం:మానవ పరిణామం]]

[[వర్గం:మానవ పూర్వీకులు]]