జనావాస శీర్షికల నిర్వచనాలు
భారతదేశంలో జనావాసాల శీర్షికలు లేదా పదాలకు నిర్వచనం లేదా నిర్వచనాలను రాష్ట్ర, కేంద్ర ప్రభుత్వాలు అధికారికంగా పేర్కొన్నవి. వీటిని నిర్వచించటంలో భారత జనాభా గణాంకాల శాఖ ప్రముఖ పాత్ర వహించింది.అయితే ఇవి సమయానికి గుర్తుకు రాక లేదా వాటిమీద సరియైన అవగాహన లేక భిన్నాభిప్రాయాలు ఏర్పడుతుంటాయి. వాటిని నివృత్తి, అవగాహన చేసుకోవటానికి ఈ వ్యాసం ఉపయోగపడుతుంది.
గ్రామం
మార్చు- గ్రామం (Village) - గ్రామీణ ప్రాంతాలకు ప్రాథమిక యూనిట్ రెవెన్యూ గ్రామం,[1] ఇది కచ్చితమైన సర్వే చేయబడిన సరిహద్దులను కలిగి ఉంటుంది. రెవెన్యూ గ్రామం ఒకటి లేదా అంతకంటే ఎక్కువ కుగ్రామాలు (రెవెన్యూయేతర గ్రామాలు) ను కలిగి ఉండవచ్చు. అనగా ఇక్కడ అర్థం గ్రామం రెవెన్యూ గ్రామాన్ని సూచిస్తుంది,[2] సమాచార సేకరణ, ప్రకటించటం కోసం ఒక యూనిట్‌గా మొత్తం ఏక గ్రామంగా పరిగణిస్తారు. సర్వే చేయని ప్రాంతాల్లో, అడవిలోని గ్రామాల ప్రాంతాలు, ప్రతి నివాస ప్రాంతంగా స్థానికంగా గుర్తింపు పొందిన సరిహద్దులతో ఒక గ్రామంగా పరిగణిస్తారు.
కుగ్రామం
మార్చు- కుగ్రామం (Hamlet) - ఒక కుగ్రామం అనేది ఒక పట్టణం లేదా గ్రామం కంటే చిన్నదిగా ఉండే చిన్న మానవ నివాసం.[3][4] ఇది ప్రధాన గ్రామంలో భాగంగా ఉంటుంది. వివిధ అధికార పరిధులు, భౌగోళిక ప్రాంతాలలో కుగ్రామం, ఒక గ్రామం, ఒక పట్టణం పరిమాణంగా ఉండవచ్చు లేదా ఒక చిన్న స్థావరం లేదా ఉపవిభాగం లేదా పెద్ద సెటిల్‌మెంట్‌కు ఉపగ్రహ ఎంటిటీగా పరిగణించబడుతుంది. బ్రిటీష్ భౌగోళిక శాస్త్రంలో కుగ్రామం, గ్రామం కంటే చిన్నదిగా పరిగణించబడుతుంది. చర్చి లేదా ఇతర ప్రార్థనా స్థలం (ఉదా. ఒక రహదారి లేదా కూడలి, ఇళ్లు ఇరువైపులా ఉన్నవి) లేకుండా ప్రత్యేకంగా పరిగణించబడుతుంది. కుగ్రామంలో ఒక పొలం, మిల్లు లేదా గనిని కలిగి ఉండవచ్చు. సాధారణంగా కార్మికులందరూ ఇక్కడ పనిచేస్తూ ఉంటారు. కుగ్రామం అనే పదం, భావన ఇంగ్లాండ్‌లోని ఆంగ్లో-నార్మన్ సెటిల్‌మెంట్‌లో మూలాలను కలిగి ఉన్నాయి, ఇక్కడ పాత ఫ్రెంచ్ కుగ్రామం చిన్న మానవ నివాసాలకు వర్తింపజేయడానికి వచ్చింది.[5]
భారతదేశం లోని వివిధ రాష్ట్రాల్లో, కుగ్రామానికి వేర్వేరు పదాలు ఉన్నాయి. హర్యానా, రాజస్థాన్‌లలో దీనిని "ధాని" (హిందీ: ढाणी ḍhāṇī) లేదా "థోక్" అంటారు. గుజరాత్‌లో ఒక కుగ్రామాన్ని "నెసదా" అని పిలుస్తారు, ఇవి గిర్ అడవులలో ఎక్కువగా ఉన్నాయి. మహారాష్ట్రలో దీనిని "పద" అంటారు. దక్షిణ బీహార్‌లో, ముఖ్యంగా మగద్ డివిజన్‌లో, ఒక కుగ్రామాన్ని "బిఘా" అంటారు. కర్నాటక రాష్ట్రంలో, హామ్లెట్ (మానవ నివాస స్థలం)ని పాల్య, హడి (హాడి), కేరీ, పాడి (పాడి) వంటి వివిధ పేర్లతో పిలుస్తారు. పాత రోజుల్లో, కుగ్రామంలో మానవ జనాభా హల్లి (గ్రామం) లేదా ఊరు (ఊరు) కంటే తక్కువగా ఉండేది. కానీ 20వ శతాబ్దంలో విపరీతమైన జనాభా పెరుగుదలతో ఈ కుగ్రామాల్లో కొన్ని గ్రామాలు, పట్టణాలు, నగరాలుగా మారాయి లేదా వాటితో కలిసిపోయాయి.[6][7][8][9]
గ్రామీణ-పట్టణ ప్రాంతం
మార్చుగ్రామీణ-పట్టణ ప్రాంతం (Rural-Urban area) - జనాభా గణనలోని డేటా, గ్రామీణ, పట్టణ ప్రాంతాలకు వేర్వేరుగా ప్రదర్శించబడుతుంది. ఈ విషయంలో పట్టణ ప్రాంతాలకు 'పట్టణ', గ్రామీణ ప్రాంతాలకు 'గ్రామీణ' అని వర్గీకరించింది. పట్టణ ప్రాంతం రెండు రకాల పట్టణాలను కలిగి ఉంది, అవి 1. చట్టబద్ధమైన పట్టణాలు, 2. జనగణన పట్టణాలు.
చట్టబద్ధమైన పట్టణం
మార్చు- (ఎ) చట్టబద్ధమైన పట్టణం (Town): 2011 భారత జనగణనలో మునిసిపాలిటీ, కార్పొరేషన్, కంటోన్మెంట్ బోర్డు లేదా నోటిఫైడ్ టౌన్ ఏరియా కమిటీ మొదలైన అన్ని ప్రాంతాలను చట్టబద్ధమైన పట్టణం లేదా పట్టణాలుగా నిర్వచించింది. వివరణ:[2]
జనగణన పట్టణం
మార్చు- జనాభా లెక్కల పట్టణం (Census Town):ఈ కింది మూడు ప్రమాణాలను ఏకకాలంలో సంతృప్తిపరిచే అన్ని ఇతర ప్రదేశాలు జనగణన పట్టణాలుగా పరిగణించబడతాయి.
i) కనీస జనాభా 5,000;
ii) వ్యవసాయేతర పనులలో నిమగ్నమై ఉన్న పురుష శ్రామిక జనాభాలో కనీసం 75 శాతం;
iii) ప్రతి చ.కి.కి కనీసం 400 జనాభా సాంద్రత. (చదరపు మైలుకు 1,000)-
నగరం
మార్చు- నగరం (City) -2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం లక్షకు మించి జనాభా కలిగియున్న జనావాస ప్రాంతం/ప్రాంతాలను నగరం లేదా నగరాలు అని అంటారు.[10] అంటే ఇక్కడ విస్తారమైన ప్రజలు నివసించే ప్రదేశం లేదా జనసాంద్రత చాలా అధికంగా కలిగిన ప్రదేశం అనే అర్థాన్ని సూచిస్తుంది.ఇవి చారిత్రక ప్రాధాన్యత, ప్రత్యేక అధికారం కలిగి స్వయంపరిపాలన, అనేక చట్టపరమైన అధికారాలు కలిగి ఉంటాయి.
మహానగరం
మార్చు- మహానగరం (Mega city or metropolis) - మహానగరం అంటే చాలా పెద్ద నగరం అని అర్థం.ఇవి ఒక పెద్ద పట్టణ సమ్మేళనానికి చెందిన ఒక పెద్ద నగరం,కానీ ఆ సముదాయానికి ప్రధానమైంది కాదు. 'మెగా సిటీ' అనే భావన పట్టణ సామాజిక శాస్త్రంలో ఇటీవలి దృగ్విషయం, పెద్ద పరిమాణం, పౌర సౌకర్యాల నిర్వహణ సమస్య, సాపేక్షంగా అధిక జనాభా పెరుగుదలను గ్రహించే సామర్థ్యం వంటి రూపంలో మెట్రోపాలిటన్ నగరంగా నిర్వచించబడింది. వివరణ: 1991లో భారత జనాభా గణనలో 5 మిలియన్లు లేదా అంతకంటే ఎక్కువ జనాభా పరిమాణం గల ప్రాంతాన్ని ఒక మెగా సిటీ లేదా మహానగరంగా గుర్తించడానికి కటాఫ్ పాయింట్‌గా పరిగణించింది.అయితే, మెగా నగరాల్లో మౌలిక సదుపాయాల అభివృద్ధి కోసం కేంద్ర ప్రాయోజిత పథకంలో చేర్చడం కోసం పట్టణ వ్యవహారాల మంత్రిత్వ శాఖ, పట్టణాభివృద్ధి శాఖ 1991 జనాభా లెక్కల ప్రకారం మెగా నగరాల కోసం 4 మిలియన్లు లేదా అంతకంటే ఎక్కువ జనాభా ప్రమాణాలను ఆమోదించింది. 2001 భారత జనాభా గణనలో, 10 మిలియన్లు లేదా అంతకంటే ఎక్కువ జనాభా ఉన్న నగరాలు మెగా నగరాలుగా పరిగణించబడ్డాయి. 2011 భారత జనాభా గణనలో అదే జనాభా ప్రమాణాలు ఆమోదించబడ్డాయి.
జనాభా గణన
మార్చు- జనాభా గణన (Census) -నిర్వచనం ప్రకారం, జనాభా గణన అనేది నిర్దిష్ట జనాభాకు సంబంధించిన డేటాను క్రమపద్ధతిలో లెక్కించడం, పొందడం, రికార్డ్ చేయడం వంటి ప్రక్రియగా పరిగణించబడుతుంది. జాతీయ జనాభా, గృహ గణనలు, వ్యవసాయం, వ్యాపారం, సామాగ్రి మొదలైన వాటిపై డేటాను సేకరించేటప్పుడు ఇది ఎక్కువగా ఉపయోగించబడుతుంది. ఈ డేటా ఉద్యోగ వివరాలు, వయస్సు కారకాలు, సామాజిక ఆర్థిక వివరాలు, జనాభా పరిమాణం, జనాభా సమూహం విద్యార్హత గురించి పూర్తి సమాచారకోసం సర్వే చేస్తారు. జనాభా గణన అనేది గణితంలో, గణాంకాలలో ఉపయోగించబడుతుంది, ఇక్కడ నేపథ్యాలు, బస చేసే ప్రదేశం మొదలైన విభిన్న సందర్భాలలో జనాభా గురించి సమాచారాన్ని సేకరించడంలో ఇది సహాయపడుతుంది.[11]
పట్టణ స్థానిక సంస్థలు
మార్చు2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం, కీలకమైన పట్టణ ప్రాంతాలను ఈ క్రింది విధంగా వర్గీకరించారు.
- చట్టబద్ధమైన పట్టణాలు: మున్సిపల్ కార్పొరేషన్, మునిసిపాలిటీ, కంటోన్మెంట్ బోర్డ్, నోటిఫైడ్ టౌన్ ఏరియా కమిటీ, టౌన్ పంచాయతీ, నగరపాలికా వంటి శాసనం ద్వారా పట్టణంగా నిర్వచించబడిన అన్ని పరిపాలనా విభాగాలను చట్టబద్ధమైన పట్టణాలుగా పిలుస్తారు.
చట్టబద్ధమైన పట్టణాలు వివిధ రకాలుగా ఉంటాయి.
- మునిసిపల్ కార్పొరేషన్ (నగర్ నిగం)
- మున్సిపాలిటీ (పురపాలక సంఘం మునిసిపల్ కౌన్సిల్, మునిసిపల్ బోర్డు, మునిసిపల్ కమిటీ, నగర పరిషత్)
- టౌన్ ఏరియా కమిటీ
- నోటిఫైడ్ ఏరియా కమిటీ
మునిసిపల్ కార్పొరేషన్లు, మునిసిపాలిటీలు, నగర పంచాయతీలు పూర్తిగా ప్రతినిధుల సంస్థలు. నోటిఫైడ్ ఏరియా కమిటీలు, టౌన్ ఏరియా కమిటీలు పూర్తిగా లేదా పాక్షికంగా నామినేట్ చేయబడిన సంస్థలు.భారత రాజ్యాంగపు 74 వ సవరణ చట్టం ప్రకారం[12] పట్టణ స్థానిక సంస్థలను మూడు వర్గాలకు తగ్గించారు.
- మహానగర్ నిగం (మునిసిపల్ కార్పొరేషన్)
- నగర్ పాలికా (మునిసిపాలిటీ)
- నగర్ పంచాయతీ (నోటిఫైడ్ ఏరియా కౌన్సిల్ లేదా సిటీ కౌన్సిల్)
పట్టణ స్థానిక ప్రభుత్వాలలో మునిసిపల్ కార్పొరేషన్లు ఎక్కువ ఆర్థిక స్వయంప్రతిపత్తి, విధులను కలిగి ఉంటాయి. వీటిలో రాష్ట్రాల పరంగా కొంత తేడా ఉంటుంది. ఇవి రాష్ట్ర ప్రభుత్వంతో నేరుగా సంబంధం కలిగి ఉంటాయి. మరోవైపు, మునిసిపాలిటీలు లేదా నగర పంచాయతీలకు తక్కువ స్వయంప్రతిపత్తి, కొద్దిపాటి అధికార పరిధి కలిగి ఉంటాయి. ఇవి మునిసిపాలిటీల డైరెక్టరేట్ ద్వారా లేదా ఒక జిల్లా కలెక్టర్ ద్వారా రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలతో వ్యవహరిస్తాయి. ఈ స్థానిక సంస్థలు రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల వివరణాత్మక పర్యవేక్షణ నియంత్రణ, మార్గదర్శకత్వానికి లోబడి పనిచేస్తాయి.
మూలాలు
మార్చు- ↑ https://censusindia.gov.in/nada/index.php/catalog/161
- ↑ 2.0 2.1 "CONCEPTS AND DEFINITIONS". web.archive.org. 2005-12-17. Archived from the original on 2005-12-17. Retrieved 2022-08-24.
- ↑ "What is a Hamlet?". Cultural World. Retrieved 2022-12-15.
- ↑ "Difference Between Hamlet and Village". Compare the Difference Between Similar Terms. Retrieved 2022-12-15.
- ↑ "Difference Between Hamlet and Village". Compare the Difference Between Similar Terms. Retrieved 2022-12-16.
- ↑ Sukhvir Singh Gahlot: Rural Life in Rajasthan, page 4.Rajasthani Granthagar, Giani Press Delhi 1986
- ↑ Ashutosh Goyal, 2015, "RBS Visitors Guide India - Rajasthan: Rajasthan Travel guide"., Data & Expo India Pvt Ltd, ISBN 9380844786.
- ↑ Rann Singh Mann, K. Mann, 1989, "Tribal Cultures and Change"., pp. 23.
- ↑ S. H. M. Rizvi, 1987 "Mina, the ruling tribe of Rajasthan: socio-biological appraisal"., pp. 34.
- ↑ "Census of India - Metadata". web.archive.org. 2007-06-17. Archived from the original on 2007-06-17. Retrieved 2022-08-18.
- ↑ "Census - Definition, Uses, Examples". Cuemath. Retrieved 2022-12-16.
- ↑ "74th Amendment Act of 1992". Retrieved 18 January 2009.