వికీపీడియా

కేదార్‌నాథ్ ఆలయం

ఉత్తరాఖండ్‌లో గఢ్వాల్ హిమాలయాల్లో ఉన్న శివాలయం
(కేదార్‌నాథ్‌ ఆలయం నుండి దారిమార్పు చెందింది)
ఈ వ్యాసం కేదార్‌నాథ్‌ ఆలయం గురించి. కేదార్‌నాథ్ పట్టణ వ్యాసం కొరకు, కేదార్‌నాథ్ చూడండి.

కేదార్‌నాథ్‌ మందిర్ అనేది శివుడికి అంకితం చేయబడిన హిందూ దేవాలయం (పుణ్యక్షేత్రం). మందాకిని నదికి సమీపంలో గర్హ్వాల్ హిమాలయ శ్రేణిలో ఉన్న కేదార్‌నాథ్ భారత దేశంలోని ఉత్తరాఖండ్ రాష్ట్రంలో ఉంది. తీవ్రమైన వాతావరణ పరిస్థితుల కారణంగా, ఈ ఆలయం ఏప్రిల్ (అక్షయ తృతీయ), నవంబరు (కార్తీక్ పూర్ణిమ, శరదృతువు పౌర్ణమి) మధ్య మాత్రమే సాధారణ ప్రజలకు తెరిచి ఉంటుంది. శీతాకాలంలో కేదార్‌నాథ్‌ ఆలయం నుండి దేవతా విగ్రహాన్ని క్రిందికి తీసుకువచ్చి ఉక్రిమత్ ప్రదేశంలో తదుపరి ఆరు నెలలవరకు పూజలు నిర్వహిస్త్తారు. కేదార్‌నాథ్‌ను శివుని సజాతీయ రూపంగా చూస్తారు. ఈ ప్రాంతం చారిత్రక పేరు కేదార్‌ఖండ్ ప్రభువు.[1]

కేదార్‌నాథ్‌ ఆలయం
కేదార్‌నాథ్ ఆలయం is located in Uttarakhand
కేదార్‌నాథ్ ఆలయం
పటంలో ఉత్తరాఖండ్
భౌగోళికం
భౌగోళికాంశాలు30°44′6.7″N 79°4′0.9″E / 30.735194°N 79.066917°E / 30.735194; 79.066917
దేశం భారతదేశం
రాష్ట్రంఉత్తరాఖండ్
జిల్లారుద్రప్రయాగ
ప్రదేశంకేదార్‌నాథ్
ఎత్తు3,583 మీ. (11,755 అ.)
సంస్కృతి
దైవంశివుడుos

ఈ ఆలయానికి నేరుగా రోడ్డు మార్గం లేదు. గౌరీకుండ్ నుండి 22 కి.మీ ఎత్తుకు కష్టమైన ప్రయాణం ద్వారా కేదార్‌నాథ్‌ ఆలయం చేరుకోవచ్చు. అలా చేరుకోలేనివారి కోసం డోలీ సేవ అందుబాటులో ఉంది. హిందూ ఇతిహాసాల ప్రకారం, ఈ ఆలయం మొదట్లో పాండవులచే నిర్మించబడిందని, శివుని పవిత్ర హిందూ మందిరాలైన పన్నెండు జ్యోతిర్లింగాలలో ఇది ఒకటిని భక్తులు నమ్ముతారు.[2] కేదార్‌నాథ్‌లో తపస్సు చేయడం ద్వారా పాండవులు శివుడిని ప్రసన్నం చేసుకోవడం కోసం ఈ ఆలయం నిర్మించారు.[3] ఉత్తర హిమాలయాల చోటా చార్ ధామ్ తీర్థయాత్రలోని నాలుగు ప్రధాన ప్రదేశాలలో ఈ ఆలయం ఒకటి. ఈ ఆలయం12 జ్యోతిర్లింగాలలో ఎత్తైంది.[4] 2013లో ఉత్తర భారతదేశంలో అనుకోకుండా సంభవించిన వరదల కారణంగా కేదార్‌నాథ్ ఆలయ సముదాయం, చుట్టుపక్కల ప్రాంతాలు, కేదార్‌నాథ్ పట్టణం విస్తృతంగా దెబ్బతిన్నాయి, కాని ఆలయ నిర్మాణానికి పెద్దగా నష్టం జరగలేదు. నాలుగు గోడలకు ఒక వైపున కొన్ని పగుళ్లు కాకుండా, ఎత్తైన పర్వతాల నుండి ప్రవహించే శిథిలాల వల్ల సంభవించింది. ఆలయాన్ని వరద నుండి పెద్ద రాతి శిథిలాల మధ్య రక్షించే అవరోధంగా పనిచేసింది. మార్కెట్ ప్రాంతంలోని పరిసర ప్రాంగణాలు, ఇతర భవనాలు భారీగా దెబ్బతిన్నాయి.[5][6]

చరిత్ర, ఇతిహాసాలు

మార్చు
 
కురుక్షేత్ర యుద్ధం తరువాత పాండవులు కేదార్‌నాథ్‌ను సందర్శిస్తారు

ఈ ఆలయం గంగా నదికి ఉపనది అయిన మందాకిని నది ఒడ్డున ఉన్న రిషికేశ్ నుండి, 3,583 మీ. (11,755 అ.) లేదా 223 కి.మీ. (139 మై.) దూరంలో రాతితో నిర్మించిన దేవాలయం.[7] అసలు కేదార్‌నాథ్ ఆలయాన్ని ఎవరు, ఎప్పుడు నిర్మించారనే కచ్చితమైన వివరాలు తెలియవు. "కేదార్‌నాథ్" అనే పేరు "క్షేత్ర ప్రభువు" అని అర్ధాన్ని సూచిస్తుంది. ఇది కేదారా ("క్షేత్రం"), నాథ ("ప్రభువు") అనే సంస్కృత పదాల నుండి వచ్చింది. "విముక్తి పంట" ఇక్కడ పెరుగుతుంది కాబట్టి దీనిని అలా పిలుస్తారు అని కాశీ కేదర మహాత్మ్య వచనం పేర్కొంది.[8]

ఒక వేదాంత వృత్తాంతం ప్రకారం, శివుడు, నరనారాయణులు కోరిక మేరకు ఇక్కడ నివసించడానికి అంగీకరించినట్లు కథనం.[8] కురుక్షేత్ర యుద్ధం తరువాత, వ్యాస ముని సలహా మేరకు పాండవులు యుద్ధ సమయంలో వారు తమ బంధువులను చంపినందుకు శివుడిని దర్శించి క్షమాపణ కోరటానికి ఇక్కడకు వచ్చారని కథనం. అది ముందుగా గ్రహించి, శివుడు వారిని క్షమించటానికి ఇష్టపడక, ఎద్దుగా మారి కొండపై ఉన్న పశువుల మధ్య దాక్కున్నాడు. పాండవులు ఎద్దు రూపంలో ఉన్న శివుడుని గుర్తించే సమయంలో, ఆ రూపం నేలమీద పరుండి మునిగిపోయి అదృశ్యమైంది. పాండవ సోదరులలో ఒకరైన భీముడు శివుని రూపంలో ఉన్న ఎద్దు తోకను పట్టుకుని, వారి ముందు హాజరుకావాలని, వారిని క్షమించమని బలవంతం చేశాడు. దానికి ప్రాయశ్చిత్తంగా పాండవ సోదరులు కేధార్‌నాథ్‌లో మొదట ఈ ఆలయాన్ని నిర్మించారని ఒక కథనం. శివుడి శరీర భాగాలు తరువాత మరో నాలుగు ప్రదేశాలలో కనిపించాయి. కావున సమష్టిగా, ఈ ఐదు ప్రదేశాలను ఐదు కేదారాలు ("పంచ కేదార్") అని పిలుస్తారు. ఆ ఎద్దు తల పశుపతినాథ్ దేవాలయం ఉన్న ప్రదేశంలో కనిపించింది.[2][3]

పాండవుల గురించి, కురుక్షేత్ర యుద్ధాన్ని వివరించే మహాభారతం, కేదార్‌నాథ్ అనే ఏ ప్రదేశాన్ని ప్రస్తావించలేదు. కేదార్‌నాథ్ గురించి మొట్టమొదటి ప్రస్తావనల్లో ఒకటి స్కంద పురాణంలో (సుమారు 7వ -8వ శతాబ్దం) కనిపిస్తుంది. ఇందులో గంగా నది మూలాన్ని వివరించే కథ ఉంది. శివుడు తన జడలుకట్టిన జుట్టు నుండి పవిత్ర జలాన్ని విడుదల చేసిన ప్రదేశంగా కేధారా (కేదార్‌నాథ్) అనే వచన పేర్లు ఉన్నాయి.[9]

మాధవ సంక్షేప-శంకర-విజయ ఆధారంగా హేజియోగ్రఫీల ప్రకారం, 8 వ శతాబ్దపు తత్వవేత్త ఆది శంకరాచార్యులు కేదార్‌నాథ్ వద్ద మరణించారు. ఆనందగిరి ప్రాచినా-శంకర-విజయ ఆధారంగా ఇతర హేజియోగ్రఫీలు, అతను కంచిలో మరణించాడని పేర్కొంది. శంకరాచార్యుడు మరణించిన ప్రదేశాన్ని గుర్తించే స్మారక శిథిలాలు కేధార్‌నాథ్‌లో ఉన్నాయి.[10] కేదార్‌నాథ్ 12 వ శతాబ్దం నాటికి ముఖ్య పుణ్యక్షేత్రంగా ఉందని, గహదవాలా మంత్రి భట్టా లక్ష్మీధర రాసిన కృత్య-కల్పతరులో ప్రస్తావించారు.[11]

ఎరిక్ షిప్టన్ (1926) అనే ఆంగ్ల పర్వతారోహకుడు నమోదు చేసిన ఒక సంప్రదాయం ప్రకారం, కేదార్‌నాథ్ ఆలయానికి స్థానిక పూజారి లేరని, బద్రీనాథ్ ఆలయ పూజారే వాటి మధ్య ఒకే రోజూ ప్రయాణించి రెండు దేవాలయాలలో సేవలను నిర్వహించేవారని తెలిపారు.[12]

ఐదు దేవాలయాలు

మార్చు
 
నరేంద్ర మోడీ కేదార్‌నాథ్ ఆలయాన్ని సందర్శించినాటి చిత్రం.
 
శీతాకాలం ప్రారంభంలో కేదార్నాథ్ ఆలయానికి మార్గం

కేదార్‌నాథ్‌ అధిష్టాన చిత్రం రూపంలో లింగం ఒక గౌరవ 3.6 మీ. (12 అ.) ఎత్తులో 3.6 మీ. (12 అ.) చుట్టుకొలతతో సక్రమ ఆకారంలో ఉంది. ఆలయం ముందు ఒక చిన్న స్తంభాలతో కూడిన హాలు ఉంది. అందులో పార్వతి, పాండవ రాకుమారుల ఐదు చిత్రాలు ఉన్నాయి. బదరినాథ్-కేధార్‌నాథ్‌ మధ్య, మహేశ్వర్, తుంగనాథ్, రుద్రనాథ్, కల్లేశ్వర అనే దేవాలయాలు ఉన్నాయి.[13] కేధార్‌నాథ్‌ ఆలయం లోపల ప్రధాన వరండాలో శివ, పాండవ సోదరుల, ద్రౌపది కృష్ణ, శివుని వాహనం నంది, వీరభద్రుడు, రక్షకుడు విగ్రహం, ఇతర దేవతల విగ్రహాలు ఏర్పాటు చేయబడినవి.[14] ఆలయం అసాధారణ లక్షణం త్రిభుజాకార రాతిని అంటిపట్టుకొన్న తంతుయుత కణజాలంలో చెక్కబడిన మనిషి తలగా ఉంటుంది. శివుడు, పార్వతి వివాహం జరిగిన ప్రదేశ సమీపంలో నిర్మించిన మరొక ఆలయంలో అలాంటి తల చెక్కబడింది. ఆదిశంకరుడు ఈ ఆలయాన్ని బద్రీనాథ్, ఉత్తరాఖండ్ లోని ఇతర దేవాలయాలతో పాటు పునరుద్ధరించారని నమ్ముతారు. అతను కేదారనాథ్ వద్ద మహాసమాధిని పొందాడని నమ్ముతారు. ఈ ఆలయం వెనుక ఆది శంకర సమాధి మందిరం ఉంది.[15]

కేదార్‌నాథ్ ఆలయానికి ప్రధాన పూజారి (రావల్) కర్ణాటకకు చెందిన వీరశైవ వర్గానికి చెందినవాడు.[16] అయితే, బద్రీనాథ్ ఆలయంలో కాకుండా, కేదార్‌నాథ్ ఆలయంలో రావల్ పూజలు నిర్వహించడు. రావల్ సహాయకులు అతని సూచనల మేరకు పూజలు నిర్వహిస్తారు. రావల్ శీతాకాలంలో దేవతతో ఉక్రిమత్ ప్రాంతంలో నివసిస్తాడు. ఆలయానికి ఐదుగురు ప్రధాన పూజారులు ఉన్నారు. వారు ఒక సంవత్సరం భ్రమణం ద్వారా ప్రధాన యాజకులు అవుతారు. కేదార్‌నాథ్ ఆలయం ప్రస్తుత (2013) రావల్ శ్రీ వగీషా లింగాచార్య. కర్ణాటకలోని దావనగెరె జిల్లా, హరిహార్ గ్రామ బానువల్లికి చెందిన శ్రీ వగేష్ లింగాచార్య. ఆలయ గర్భగృహంలో త్రిభుజాకార ఆకారంలో ఉన్న లింగాన్ని పూజిస్తారు. కేదార్‌నాథ్ చుట్టూ, పాండవుల చిహ్నాలు చాలా ఉన్నాయి. పాండురాజు పాండుకేశ్వర్ వద్ద మరణించాడు. ఇక్కడి గిరిజనులు "పాండవ్ లీల" అనే నృత్యం చేస్తారు.[17] బద్రీనాథ్‌కు దూరంగా ఉన్న"స్వర్గరోహిణి" అనే పర్వత శిఖరం నుండి పాండవులు స్వర్గానికి వెళ్ళతారు. ధర్మరాజు స్వర్గానికి బయలుదేరినప్పుడు, అతని వేళ్ళలో ఒకటి భూమిపై పడింది. ఆ స్థలంలో ధర్మరాజు బొటనవేలు పరిమాణంతో శివలింగాన్ని స్థాపిస్తాడు. అది మషీషరూపం పొందటానికి శంకర, భీమ వారి ఆయుధాలతో పోరాడకుంటారు. చివరకు భీముడు పశ్చాత్తాపంతో చలించి, ఆతరువాత అతను శంకరుడు శరీరానికి నెయ్యితో మర్థన చేస్తాడు. ఈ సంఘటన జ్ఞాపకార్థం, ఈ త్రిభుజాకార శివ జ్యోతిర్లింగాన్ని నెయ్యితో మర్థన చేస్తారు. నీరు, నేరేడు ఆకులను పూజకు ఉపయోగిస్తారు.

ఈ ఆలయాన్ని ఉత్తర ప్రదేశ్ రాష్ట్ర ప్రభుత్వ చట్టం నెంబర్ 30/1948 లో యాక్ట్ నెం. 16,1939, ఇది శ్రీ బదరీనాథ్, శ్రీ కేదార్‌నాథ్ మందిర్ చట్టం అని పిలువబడింది. రాష్ట్ర ప్రభుత్వం నామినేట్ చేసిన కమిటీ రెండు దేవాలయాలను నిర్వహిస్తుంది. ఈ చట్టం 2002 లో ఉత్తరాఖండ్ రాష్ట్ర ప్రభుత్వం సవరించింది. ఇది ప్రభుత్వ అధికారులు, వైస్ చైర్మన్లతో సహా అదనపు కమిటీ సభ్యులను చేర్చింది.[18] బోర్డులో మొత్తం పదిహేడు మంది సభ్యులు ఉంటారు.ఉత్తరాఖండ్ శాసనసభ ఎంపిక చేసిన ముగ్గురు, చమోలి, పౌరి గర్హ్వాల్, టెహ్రీ గర్హ్వాల్, ఉత్తర కాశీ జిల్లాల జిల్లా కౌన్సిల్స్ ప్రతి సభ్యుడిని ఎంపిక చేశారు. ఉత్తరాఖండ్ ప్రభుత్వం నామినేట్ చేసిన పది మంది సభ్యులు.[19] మతపరమైన వైపు, రావల్ (ప్రధాన పూజారి), మరో ముగ్గురు పూజారులు ఉన్నారు. నాయబ్ రావల్, ఆచార్య ధర్మాధికారి, వేదపతి.[20] ఈ ఆలయ పరిపాలనా నిర్మాణంలో ఒక చీఫ్ ఎగ్జిక్యూటివ్ ఆఫీసర్ ఉంటారు. అతను రాష్ట్ర ప్రభుత్వ ఆదేశాలను అమలు చేస్తాడు. డిప్యూటీ చీఫ్ ఎగ్జిక్యూటివ్ ఆఫీసర్, ఇద్దరు ఓఎస్‌డిలు, ఎగ్జిక్యూటివ్ ఆఫీసర్, అకౌంట్ ఆఫీసర్, టెంపుల్ ఆఫీసర్, పబ్లిసిటీ ఆఫీసర్ చీఫ్ ఎగ్జిక్యూటివ్ ఆఫీసర్‌ అతనికి సహాయం చేస్తారు.[21]

2013 కేదార్‌నాథ్ విపత్తు

మార్చు
 
వరద తరువాత కేదార్నాథ్ ఆలయం వెనుక దృశ్యం

2013 జూన్ 16,17 నకేదార్‌నాథ్ లోయ, ఉత్తరాఖండ్ రాష్ట్రంలోని ఇతర ప్రాంతాలతో పాటు, అనుకోకుండా వరదలతో దెబ్బతింది. జూన్ 16 న, సుమారు సాయంత్రం 7:30 గంటలకు కేదార్‌నాథ్ ఆలయం సమీపంలో పెద్ద కొండలతో కొండచరియలు విరిగిపడ్డాయి. చాలా పెద్ద శబ్దం వినిపించింది. చోరబరి తాల్ లేదా గాంధీ తాల్ నుండి మందాకిని నదికి సాయంత్రం గం.8:30 లకు భారీగా నీరు రావడం ప్రారంభమైంది.2013 జూన్ 17న న సుమారు ఉదయం గం.6:40లకు నీటిలో మళ్ళీ సరస్వతి నది, చోరబరి తాల్ లేదా గాంధీ తాల్ నుండి భారీ వేగంతో క్యాస్కేడింగ్ ప్రారంభమైంది, దాని ప్రవాహంతో పాటు భారీ మొత్తంలో సిల్ట్, రాళ్ళు బండరాళ్లు వచ్చాయి. కేదార్‌నాథ్ ఆలయం వెనుక ఒక భారీ రాయి చిక్కుకొని వరద వినాశనం నుండి ఆలయాన్ని రక్షించింది. ఆలయానికి ఇరువైపులా నీరు ప్రవహించి దాని మార్గంలో ఉన్న ప్రతిదాన్ని నాశనం చేసింది. కేదార్‌నాథ్ ఆలయం వెనుక వైపుకు ఒక పెద్ద రాతిని తీసుకెళ్లబడిందని ప్రత్యక్ష సాక్షులు కూడా గమనించారు. తద్వారా శిథిలాలకు ఆటంకం ఏర్పడింద. శిథిలాలు నదీ ప్రవాహాన్ని ఆలయానికి ఇరు వైపులా మళ్లించి నష్టం జరగకుండా చూసింది.

ఆలయం నాశనం కాకపోవడానికి మరొక సిద్ధాంతం దాని నిర్మాణ శైలి కారణంగా ధ్వంసం కాలేదని అంటారు.[22][23][24][25] ఈ ఆలయం వరద తీవ్రతను తట్టుకున్నప్పటికీ, సంక్లిష్టమైన పరిసర ప్రాంతాలు ధ్వంసమయ్యాయి. ఫలితంగా వందలాది మంది యాత్రికులు, స్థానికులు మరణించారు. కేదార్‌నాథ్‌లోని షాపులు, హోటళ్లు ధ్వంసమయ్యాయి. రోడ్లన్నీ పగిలిపోయాయి. భారత సైన్యం వారిని సురక్షితమైన ప్రదేశాలకు పంపించే వరకు ప్రజలు చాలా గంటలు ఆలయం లోపల ఆశ్రయం పొందారు.[16] శిథిలాలను తొలగింపు చేసేందుకు కేదార్‌నాథ్ మందిరం ఒక సంవత్సరం పాటు మూసివేయబడుతుందని ఉత్తరాఖండ్ ముఖ్యమంత్రి ప్రకటించారు.

వరదల నేపథ్యంలో పునాది పరిస్థితిని పరిశీలించాలని ఆర్కియాలజికల్ సర్వే ఆఫ్ ఇండియా చెందిన నిపుణులను కోరగా, వారు ఆలయానికి ఎటువంటి ప్రమాదం లేదని నిర్ధారించారు. ఇందు కోసం ఐఐటి మద్రాస్ నిపుణులు మూడుసార్లు ఆలయాన్ని సందర్శించారు. ఆలయ నిర్మాణానికి భంగం కలిగించని విధ్వంసక పరీక్షా సాధనాలను ఐఐటి-బృందం నిర్మాణం, పునాది, గోడల ఆరోగ్యాన్ని అంచనా వేయడానికి ఉపయోగించింది. ఆలయం స్థిరంగా ఉందని, పెద్ద ప్రమాదం లేదని వారు తమ మధ్యంతర నివేదికను సమర్పించారు.[26][27]

కేదార్‌నాథ్‌ను పునర్నిర్మించే బాధ్యత నెహ్రూ ఇనిస్టిట్యూట్ ఆఫ్ పర్వతారోహణ (ఎన్‌ఐఎం) కు ఇవ్వబడింది. ఈ సంస్థకు పట్టణ ప్రణాళిక లేదా నిర్మాణంలో నైపుణ్యం లేకపోయినప్పటికీ, వారు అధిక ఎత్తులో శిక్షణ పొందారు. ప్రముఖ పర్వతారోహకుడు కల్నల్ అజయ్ కోతియాల్ నాయకత్వంలో, ఎన్ఐఎం ఒక సంవత్సరం కఠినంగా పనిచేసి, 2014 నుండి భక్తులు తీర్థయాత్రల చేయటానికి అనువుగా సాధ్యం చేసింది.[28]

  • కేథార్‌నాథ్‌ ఆలయ చిత్రమాలిక
  •  
    కేదార్‌నాథ్ ఆలయం 1880 లో ఫోటో
  •  
    కేదార్‌నాథ్ ఆలయం 12 జ్యోతిర్లింగాలలో ఒకటి
  •  
    రాత్రి కేదార్‌నాథ్ ఆలయం
  •  
    2013 వరదలు తరువాత కేదార్‌నాథ్ ఆలయం

ఇవి కూడా చూడండి

మార్చు

ప్రస్తావనలు

మార్చు
  1. ↑ "Shri Badrinath - Shri Kedarnath Temple Committee". web.archive.org. 2013-10-29. Archived from the original on 2013-10-29. Retrieved 2021-04-03.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  2. ↑ 2.0 2.1 James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M. Rosen. pp. 363–364. ISBN 978-0-8239-3179-8.
  3. ↑ 3.0 3.1 J. Gordon Melton; Martin Baumann, eds. (2010). Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices. Vol. 1 (A-B) (2nd ed.). ABC-CLIO. p. 1624. ISBN 978-1-59884-204-3.
  4. ↑ "KEDARNATH". badarikedar. Archived from the original on 2019-07-21. Retrieved 2021-03-30.
  5. ↑ Joanna Sugden; Shreya Shah (19 June 2013). "Kedarnath Temple Survives Flash Floods". WSJ.
  6. ↑ "Minor damage to outer wall of Kedarnath temple: ASI". Zee News. 7 August 2013.
  7. ↑ Abram, David (2003). The Rough guide to India. New York: Rough Guides.
  8. ↑ 8.0 8.1 Diana L. Eck (2013). Banaras: City of Light. Knopf Doubleday. pp. 185–186. ISBN 978-0-307-83295-5.
  9. ↑ Alex McKay (2015). Kailas Histories: Renunciate Traditions and the Construction of Himalayan Sacred Geography. Brill. p. 135. ISBN 978-90-04-30618-9.
  10. ↑ N. V. Isaeva (1993). Shankara and Indian Philosophy. SUNY Press. pp. 90–91. ISBN 978-0-7914-1282-4.
  11. ↑ Edward Quinn (2014). Critical Companion to George Orwell. Infobase. p. 232. ISBN 978-1-4381-0873-5.
  12. ↑ Jean M. Grove (2004). Little Ice Ages: Ancient and Modern. Taylor & Francis. p. 238. ISBN 978-0-415-33422-8.
  13. ↑ Harshananda, Swami (2012). Hindu Pilgrim centres (2nd ed.). Bangalore, India: Ramakrishna Math. pp. 71–3. ISBN 978-81-7907-053-6.
  14. ↑ "Kedarnath Temple". Kedarnath - The official website. 2006. Archived from the original on 29 October 2013. Retrieved 9 September 2013.
  15. ↑ "Uttarakhand government website". Government of Uttarakhand. Archived from the original on 10 June 2008. Retrieved 9 September 2013.
  16. ↑ 16.0 16.1 "Kedarnath priest's family prays for his safe return". Deccan Herald. 24 June 2013. Retrieved 9 September 2013.
  17. ↑ "Garhwali Dance Forms". euttaranchal.com.
  18. ↑ "Administration of the temple". Shri Badrinath - Shri Kedarnath Temples Committee. 2006. Archived from the original on 29 October 2013. Retrieved 9 September 2013.
  19. ↑ "Committee members of the temple". Shri Badrinath - Shri Kedarnath Temples Committee. 2006. Archived from the original on 29 October 2013. Retrieved 9 September 2013.
  20. ↑ "Religious setup of the temple". Shri Badrinath - Shri Kedarnath Temples Committee. 2006. Archived from the original on 29 October 2013. Retrieved 9 September 2013.
  21. ↑ "Power structure of the temple". Shri Badrinath - Shri Kedarnath Temples Committee. 2006. Archived from the original on 29 October 2013. Retrieved 9 September 2013.
  22. ↑ "What happened on the night of 16th June inside Kedarnath temple". Tehelka.com. 17 June 2013. Archived from the original on 29 October 2013. Retrieved 9 September 2013.
  23. ↑ "Account of survivors of Uttarakhand floods". Yahoo newsuutar. 17 June 2013. Retrieved 9 September 2013.
  24. ↑ "Account of survivors". youtube.com. 17 June 2013. Retrieved 9 September 2013.
  25. ↑ "Account of flood victims". youtube.com. 17 June 2013. Retrieved 9 September 2013.
  26. ↑ "Kedarnath tragedy: PM, Sonia review situation, toll mounts to 660". Zeenews.com. 17 June 2013. Retrieved 9 September 2013.
  27. ↑ "Monsoon fury leaves Kedarnath shrine submerged in mud and slush". The Indian Express. 19 June 2013. Retrieved 9 September 2013.
  28. ↑ "In Rebuilding Kedarnath, a New Disaster in the Making". The Wire. Retrieved 1 June 2019.

వెలుపలి లంకెలు

మార్చు
"https://te.wikipedia.org/w/index.php?title=కేదార్‌నాథ్_ఆలయం&oldid=4355806" నుండి వెలికితీశారు