వికీపీడియా

పాతరాతియుగం

మానవజాతి పూర్వ సాంకేతిక చరిత్రలో 99% నికి ప్రాతినిథ్యం వహించిన రాతి పనిముట్లను తయారు చేసిన కాలం పాతరాతియుగం.[1] దీన్ని ప్రాచీన శిలాయుగం అని, ఇంగ్లీషులో పేలియోలిథిక్ ఎరా అనీ పిలుస్తారు. మానవులు తొట్టతొలి రాతి పనిముట్లను తయారుచేసి ఉపయోగించిన సమయం - 33 లక్షల సంవత్సరాల క్రితం - నుండి 11,650 సంవత్సరాల క్రితం నాటి ప్లైస్టోసీన్ ఇపోక్ ముగింపు వరకూ పాతరాతియుగం విస్తరించింది. కాలం, యుగం, సమయం అనేది మనవ జాతి చరిత్రలో ఒక అధ్యయనం. మనవ జీవితంలోని సాంకేతిక పరిజ్ఞానంలోని 95% శాతం ఈ పాతరాతియుగం కాలంలోనే రాతి ఆయుధాలు వినియోగంచుకోవడం వంటివి సంభవించాయి. ప్లియోస్టోసెనె ముగింపు తరువాత సిర్కా 11,650 (ప్రస్తుత కాలానికి ముందు) " రేడియో కార్బను కాలిబ్రేషను " మొదలైంది. (గ్రాహమ్ క్లార్క్ రచన మోడెసు 1 & 2 ఆధారంగా కనుగొనబడింది.[2][3]ఐరోపాలో పాతరాతి కాలం తరువాత " మెస్లోలిథికు యుగం " మొదలైంది. భౌగోళికంగా ఈ కాలం వేలాది సంవత్సరాల తేడాతో పేర్కొనబడుతుంది.

గ్లైపోటోడాన్ని వేటాడుతున్న పేలియోఇండియన్స్, దక్షిణ అమెరికాలో మానవులు ప్రవేశించిన 2000 సంవత్సరాల కాలంలో కనుమరుగు అయ్యాయి
Cave of Altamira and Paleolithic Cave Art of Northern Spain

పాతరాతియుగంలో హోమినిన్లు బ్యాండ్ల వంటి చిన్న సమాజాలుగా కలిసిపోయాయి. వీరు మొక్కలను సేకరించడం, చేపలు పట్టడం, అడవి జంతువులను వేటాడటం ద్వారా జీవించారు.[4] పాతరాతియుగం రాతి పనిముట్ల వాడకం జరిగిన కాలంగా వర్గీకరించబడుతుంది. అయితే ఆ సమయంలో మానవులు చెక్క, ఎముక సాధనాలను కూడా ఉపయోగించారు. ఇతర తోలు, కూరగాయల ఫైబరుల వంటి సేంద్రీయ వస్తువులు సాధనంగా ఉపయోగించబడ్డాయి; అయినప్పటికీ వేగంగా కుళ్ళిపోతున్న స్వభావం కారణంగా, ఇవి మాత్రం అధికంగా భద్రపరచబడలేదు.

సుమారు 50,000 సంవత్సరాల క్రితం కళాఖండాల వైవిధ్యంలో గణనీయమైన పెరుగుదల సంభవించింది. ఆఫ్రికాలో ఎముకలతో తయారు చేసిన కళాఖండాలు, మొదటి కళాఖండాలుగా పురావస్తు రికార్డులో కనిపిస్తాయి. దక్షిణాఫ్రికాలోని బ్లాంబోసు గుహ వంటి ప్రదేశాలలో ఉన్న కళాఖండాల నుండి కూడా మానవ చేపలవేటకు మొదటి సాక్ష్యం గుర్తించబడింది. పురావస్తు శాస్త్రవేత్తలు గత 50,000 సంవత్సరాల కళాఖండాలను ప్రణాళికా కేంద్రాలు, చెక్కడానికి అవసరమైన సాధనాలు, కత్తి బ్లేడ్లు, డ్రిల్లింగు, కుట్టు సాధనాలు వంటి విభిన్న వర్గాలుగా వర్గీకరించారు.

మానవజాతి క్రమంగా హోమో జాతికి చెందిన హోమో హ్యాబిలిస్ నుండి (సాధారణ రాతి పనిముట్లను ఉపయోగించిన ప్రజలు) శరీర నిర్మాణపరంగా ఆధునిక మానవులు, ప్రవర్తనాపరంగా ఆధునిక మానవులలో ఎగువ పాతరాతియుగం ఉద్భవించింది.[5] పాతరాతియుగం ముగింపులో ప్రత్యేకంగా మధ్య లేదా ఎగువ పాతరాతియుగం మానవులు తొలి కళాకృతులను రూపొందించడం, ఖననం, ఆచారం వంటి మతపరమైన - ఆధ్యాత్మిక ప్రవర్తనలో పాల్గొనడం ప్రారంభించారు. [6][7]

పాతరాతియుగంలో వాతావరణం హిమనదీయ, అంతర హిమనదీయ కాలాలను కలిగి ఉంటుంది. దీనిలో వాతావరణం క్రమానుగతంగా వెచ్చని, చల్లని ఉష్ణోగ్రతల మధ్య హెచ్చుతగ్గులకు లోనవుతుంది. పురావస్తు, జన్యు డేటా పాతరాతియుగం మానవుల మూల జనాభా అడవులలో తక్కువగా నివసించిందని, దట్టమైన అటవీ ప్రాంతాన్ని నివారించేటప్పుడు అధిక ప్రాధమిక ఉత్పాదకత ఉన్న ప్రాంతాల ద్వారా చెదరగొట్టబడిందని సూచిస్తున్నాయి.[8]

సి. 50,000 - సి. 40,000 వరకు మొదటి మానవులు ఆస్ట్రేలియాలో అడుగు పెట్టారు. సి. 45,000 సంవత్సరాల క్రితం నాటికి మానవులు ఐరోపాలో 61 ° ఉత్తర అక్షాంశంలో నివసించారు.[9] సి. 30,000 సంవత్సరాల క్రితం నాటికి జపాను చేరుకుంది, సి. ఆర్కిటికు సర్కిలు పైన సైబీరియాలో 27,000 మంది సంవత్సరాల క్రితం మానవులు ఉన్నారు.[9] ఎగువ పాతరాతియుగం చివరిలో మానవుల సమూహం బెరింగియాను దాటి అమెరికా అంతటా త్వరగా విస్తరించింది.[10]

పాతరాతియుగం పేరు వెనుక చరిత్ర

మార్చు

గ్రీకు నుండి ఉద్భవించింది: పాతరాతియుగం అనే పదాన్ని 1865 లో " జాను లబ్బాకు " పేర్కొన్నాడు.[11] పాలియోసు, "పాత"; లిథోసు, "రాయి", అంటే "పాతరాతి" ("పాత రాతి యుగం") అని అర్ధం.

పాతరాతియుగంలో కొన్ని ప్రత్యేక విశేషాలు

మార్చు

14,00,000 B.C - 10,000 B.C మధ్య కాలంలో పేలియోలిథిక్ నడిచింది .

మన దేశంలో మహారాష్ట్ర లోని బోరీ గుహలలో మొదటి మానవుని అవశేషాలు లభించాయి.

క్వార్త్జైట్ అను శిలలతో తన పనిముట్లు తయారు చేసుకున్నాడు.

ఈ రాయితో చేతి గోడ్డళ్ళు, గీకుడు రాళ్ళు, బ్లేళ్ళు, పెచ్చులు మొదలయినవి తయారు చేసుకున్నాడు.

ఇవి కాశ్మీరు నుండి కన్యాకుమారి వరకూ కూడా దొరికాయి.

ప్రాచీన శిలాయుగం తాలూకు మొదటి ప్రదేశాన్ని 1863 లో రాబర్ట్ బ్రూస్ ఫుటె అనే శాస్త్రవేత్త పల్లవరంలో కనుగొన్నాడు.

మానవుడు నిప్పును కనుగొన్నాడు.

ఆర్ధిక వ్యవస్థ వేట పై ఆధార పడివుంది. సంచార జీవితం గడిపేవారు.

ఈ యుగం మంచుతో కప్పబడి ఉంది. (Pleistocene)

సోన్ లోయ, నర్మదా లోయ, బేలాన్ లోయ, ఆంధ్ర ప్రదేశ్ లలో కూడా ప్రాచీన శిలాయుగానికి సంబంధించి ఆధారాలు దొరికాయి.

పాలియోగ్రఫీ, వాతావరణం

మార్చు
 
This skull, of early Homo neanderthalensis, Miguelón from the Lower Paleolithic dated to 430,000 bp.

పాతరాతియుగం దాదాపుగా భౌగోళిక సమయం ప్లైస్టోసీన్ యుగంతో సమాంతరంగా ఉంటుంది. ఇది 26 లక్షల సంవత్సరాల క్రితం నుండి సుమారు 12,000 సంవత్సరాల క్రితం వరకు ఉంది.[12] ఈ యుగం మానవ సమాజాలను ప్రభావితం చేసే ముఖ్యమైన భౌగోళిక, వాతావరణ మార్పులను అనుభవించింది.

మునుపటి ప్లయోసీన్ సమయంలో ఖండాలు 250 కిమీ (160 మైళ్ళు) నుండి కదిలి ప్రస్తుత ప్రదేశం నుండి 70 కిమీ (43 మైళ్ళు) స్థానాలకు చేరుకున్నాయి. దక్షిణ అమెరికా ఇస్తమసు ఆఫ్ పనామా ద్వారా ఉత్తర అమెరికాతో అనుసంధానించబడింది. ఈ చర్య దక్షిణ అమెరికా విలక్షణమైన మార్సుపియలు జంతుజాలానికి దాదాపు పూర్తి ముగింపు తెచ్చింది. ఇస్త్ముసు ఏర్పడటం ప్రపంచ ఉష్ణోగ్రతలపై పెద్ద పరిణామాలను కలిగించింది. ఎందుకంటే వెచ్చని భూమధ్యరేఖ సముద్ర ప్రవాహాలు కత్తిరించబడి చల్లని ఆర్కిటికు - అంటార్కిటికు జలాలు వేరుచేయబడిన అట్లాంటికు మహాసముద్రంలో ఉష్ణోగ్రతను తగ్గించాయి.

ప్లయోసీన్ సమయంలో ఏర్పడిన మధ్య ఉత్తర దక్షిణ అమెరికా ఖండాలను అనుసంధానించింది. ఈ ఖండాల నుండి వచ్చే జంతుజాలం ​​వారి స్థానిక ఆవాసాలను వదిలి కొత్త ప్రాంతాలకు వలసవెళ్ళి నివసించడానికి వీలు కల్పిస్తుంది.[13] ఆసియాతో ఆఫ్రికా అనుసంధానం కావడం మధ్యధరాను సృష్టించి టెథిసు మహాసముద్రం అవశేషాలను కత్తిరించింది. ప్లైస్టోసీన్ సమయంలో, ఆధునిక ఖండాలు వారి ప్రస్తుత స్థానాలలో ఉన్నాయి; వారు కూర్చున్న టెక్టోనికు ప్లేట్లు ఈ కాలం ప్రారంభం నుండి ఒకదాని నుండి 100 కి.మీ (62 మైళ్ళు) కదిలి ఉండవచ్చని భావిస్తున్నారు.[14]

ప్లయోసీన్ సమయంలో వాతావరణం శీతల, పొడిగా ఉంటూ కాలానుగుణమైన, ఆధునిక వాతావరణాల మాదిరిగానే మారింది. అంటార్కిటికాలో మంచు పలకలు పెరిగాయి. సుమారు 30 లక్షల సంవత్సరాల క్రితం ఆర్కిటికు ఐసు క్యాపు ఏర్పడటం ఉత్తర అట్లాంటికు, ఉత్తర పసిఫికు మహాసముద్రం పడకలలో ఆక్సిజను ఐసోటోపు నిష్పత్తులు, మంచుతో నిండిన కర్బనశిలలు ఆకస్మికంగా మారినట్లు సూచించబడుతుంది.[15] ఎపోసు ముగిసేకాలానికి మధ్య-అక్షాంశ హిమానీనదం యుగం ప్రారంభమైంది. ప్లయోసీన్ సమయంలో సంభవించిన ప్రపంచ శీతలీకరణ అడవుల అదృశ్యం, గడ్డి భూములు, సవన్నాల వ్యాప్తికి దారితీసింది.[13] ప్లైస్టోసీన్ వాతావరణం పునరావృతమయ్యే హిమనదీయ చక్రాలుగా వర్గీకరించబడింది. ఈ సమయంలో ఖండాంతర హిమానీనదాలు కొన్ని ప్రదేశాలలో 40 వ సమాంతరంగా నెట్టబడ్డాయి. నాలుగు ప్రధాన హిమనదీయ సంఘటనలు గుర్తించబడ్డాయి. అలాగే అనేక చిన్న చొరబాటు సంఘటనలు సంభవించాయి. ఒక ప్రధాన సంఘటన సాధారణ హిమనదీయ యాత్రను "హిమనదీయ" అని పిలుస్తారు. హిమనదీయాలను "ఇంటరు గ్లాసియల్సు"గా విభజించారు. హిమనదీయ సమయంలో హిమానీనదం చిన్న పురోగతులను, తిరోగమనాలను అనుభవిస్తుంది. చిన్న యాత్రను "స్టేడియలు" అంటారు. గ్లాసియర్లు, స్టేడియల్సు మధ్య "ఇంటరు స్టాడియల్సు" ఏర్పడ్డాయి. ప్రతి హిమనదీయ పురోగతి ఖండాంతర మంచు పలకలలో 1,500–3,000 మీ (4,900–9,800 అడుగులు) లోతులో భారీ పరిమాణంలో నీటిని కట్టివేసింది. దీని ఫలితంగా తాత్కాలిక సముద్ర మట్టం 100 మీ (330 అడుగులు) లేదా అంతకంటే ఎక్కువ భూమి మొత్తం ఉపరితలం మీద పడిపోతుంది. ప్రస్తుతం వంటి ఇంటరుగ్లాసియలు కాలంలో మునిగిపోయిన తీరప్రాంతాలు సాధారణంగా కొన్ని ప్రాంతాల ఐసోస్టాటికు లేదా ఇతర ఉద్భవిస్తున్న కదలికల ద్వారా తగ్గించబడతాయి.

 
Many great mammals such as woolly mammoths, woolly rhinoceroses, and cave lions inhabited the mammoth steppe during the Pleistocene.

ప్రపంచవ్యాప్తంగా హిమానీనదం ప్రభావాలు ఉన్నాయి. అంటార్కిటికా ప్లైస్టోసీన్ అంతకు ముందు ప్లయోసీన్ అంతటా మంచుతో కప్పబడి ఉంది. అండీసు దక్షిణాన పటాగోనియను మంచుతో కప్పబడి ఉంది. న్యూజీలాండ్, టాస్మానియాలో హిమానీనదాలు ఉన్నాయి. ప్రస్తుతం కెన్యా పర్వతం, కిలిమంజారో పర్వతం, తూర్పు, మధ్య ఆఫ్రికాలోని రువెన్జోరి శ్రేణిలో పెద్ద ఎత్తున హిమనీనదాలు క్షీణిస్తూ ఉన్నాయి. ఇథియోపియా పర్వతాలలో, పశ్చిమాన అట్లాసు పర్వతాలలో హిమానీనదాలు ఉన్నాయి. ఉత్తరార్ధగోళంలో అనేక హిమానీనదాలు ఒకటిగా కలిసిపోయాయి. ఉత్తర అమెరికా వాయువ్య దిశలో కార్డిల్లెరను మంచు పలక ఉంది; లారెన్టైడు మంచుపలక తూర్పును కవరు చేసింది. ఫెన్నో-స్కాండియను మంచు పలక ఉత్తర ఐరోపాను గ్రేటు బ్రిటనుతో సహా కవరు చేసింది; ఆల్పైను మంచు షీటు ఆల్ఫ్సును కవరు చేసింది. సైబీరియా, ఆర్కిటికు షెల్ఫు అంతటా చెల్లాచెదురుగా ఉన్న గోపురాలు విస్తరించి ఉన్నాయి. ఉత్తర సముద్రాలు గడ్డకట్టాయి. చివరి ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో (తాజా ప్లైస్టోసీన్) సి. 18,000 బిపి, ఆసియా, ఉత్తర అమెరికా మధ్య బెరింగియా భూ వంతెన మంచుతో అడ్డగించబడింది.[14] ఇది క్లోవిసు సంస్కృతి వంటి ప్రారంభ పాలియో-భారతీయులను బెరింగియా దాటి నేరుగా అమెరికాకు చేరుకోకుండా నిరోధించి ఉండవచ్చు.

మార్కు లినాసు (సేకరించిన డేటా ద్వారా) అభిప్రాయం అనుసరించి దక్షిణ పసిఫికులో గాలులు బలహీనపడటం లేదా తూర్పు వైపు వెళ్లడం, పెరూ సమీపంలో వెచ్చని గాలి పెరగడం, పశ్చిమ పసిఫికు, హిందూమహాసముద్రం నుండి వెచ్చని నీరు నుండి తూర్పు పసిఫికు మహాసముద్రం వైపు వ్యాపించడం ఇతర ఎల్ నినో గుర్తులు సంభవించాయి.[16]

పాతరాతియుగం తరచుగా మంచు యుగం (ప్లైస్టోసీన్ యుగం ముగింపు) ముగింపులో జరుగుతుంది. భూమి వాతావరణం వేడిగా మారింది. ఇది ప్లైస్టోసీన్ మెగాఫౌనా విలుప్తానికి కారణం కావచ్చు (దోహదం చేసి ఉండవచ్చు) భావిస్తున్నారు. అయినప్పటికీ చివరి ప్లైస్టోసీన్ విలుప్తులు (కనీసం కొంతవరకు) వ్యాధుల వ్యాప్తి, మానవులచే అధిక వేట వంటి ఇతర కారకాల వల్ల సంభవించాయి.[17][18] వాతావరణ మార్పు, మానవ వేట మిశ్రమ ప్రభావం వల్ల " ఉన్ని మముత్తు " అంతరించే దశకు చేరుకుందని కొత్త పరిశోధనలు సూచిస్తున్నాయి.[18] ప్లైస్టోసీన్ చివరిలో వాతావరణ మార్పు వల్ల మముత్తుల నివాస పరిమాణం తగ్గిపోతుందని, ఫలితంగా సంఖ్య తగ్గుతుందని శాస్త్రవేత్తలు సూచిస్తున్నారు. చిన్న జనాభాను పాతరాతియుగం మానవులు వేటాడారు.[18] ప్లైస్టోసీన్ ముగింపులో, హోలోసిను ప్రారంభంలో సంభవించిన గ్లోబలు వార్మింగు మానవులకు గతంలో చొరబాటుకు వీలుకాని మముత్తు ఆవాసాలను చేరుకోవడం సులభతరం చేసి ఉండవచ్చు.[18] ఏకాంతంగా ఉండే ఆర్కిటికు ద్వీపాలు, సెయింటు పాలు ద్వీపం, రాంగెలు ద్వీపాలలో స్వల్పసంఖ్యలో ఉన్న మముత్తుల సి 3700 సంవత్సరాల క్రితం - సి. నుండి 1700 బీపీ. వరకు చరిత్రపూర్వ మానవులు ఈ ద్వీపంలో స్థిరపడిన సమయంలోనే రాంగెలు ద్వీపంలో మముత్తుల సంఖ్య అంతరించిపోయింది.[19] సెయింటు పాలు ద్వీపంలో చరిత్రపూర్వ మానవ ఉనికికి ఎటువంటి ఆధారాలు లేవు (అయినప్పటికీ 6500 BP వరకు సమీపంలోని అలూటియను దీవులలో ప్రారంభ మానవ స్థావరాలు ఉన్నాయి).[20]

Currently agreed upon classifications as Paleolithic geoclimatic episodes[21]
Age
(before)		 America Atlantic Europe Maghreb Mediterranean Europe Central Europe
10,000 years Flandrian interglacial Flandriense Mellahiense Versiliense Flandrian interglacial
80,000 years Wisconsin Devensiense Regresión Regresión Wisconsin Stage
140,000 years Sangamoniense Ipswichiense Ouljiense Tirreniense II y III Eemian Stage
200,000 years Illinois Wolstoniense Regresión Regresión Wolstonian Stage
450,000 years Yarmouthiense Hoxniense Anfatiense Tirreniense I Hoxnian Stage
580,000 years Kansas Angliense Regresión Regresión Kansan Stage
750,000 years Aftoniense Cromeriense Maarifiense Siciliense Cromerian Complex
1,100,000 years Nebraska Beestoniense Regresión Regresión Beestonian stage
1,400,000 years interglaciar Ludhamiense Messaudiense Calabriense Donau-Günz

మానవజీవన మార్గం

మార్చు
 
An artist's rendering of a temporary wood house, based on evidence found at Terra Amata (in Nice, France) and dated to the Lower Paleolithic (సుమారు 400,000 BP)

పాతరాతియుగం మానవ సంస్కృతి, జీవన విధానం గురించి మనకున్న పరిజ్ఞానం దాదాపుగా పురావస్తు శాస్త్రం, ఎథ్నోగ్రాఫికు పోలికల నుండి గ్రహించబడింది. పాతరాతియుగ జీవన విధానాన్ని ఆధునిక వేట-సేకరణ ప్రజలు అనుసరించారు.[22] ఒక సాధారణ పాతరాతియుగం సమాజం ఆర్థిక వ్యవస్థ వేట-సేకరణ అధారితంగా ఉంది.[23] మానవులు మాంసం కోసం అడవి జంతువులను వేటాడి, వారి పనిముట్లు, బట్టలు లేదా ఆశ్రయాల కోసం ఆహారం, కట్టెలు, సామగ్రిని సేకరించారు. [23]ఆసమయంలో మానవ జనాభా సాంద్రత చాలా తక్కువగా ఉంది. చదరపు మైలుకు ఒక వ్యక్తి మాత్రమే ఉండేవారు.[4] తక్కువ శరీర కొవ్వు, శిశుహత్య, మహిళలు క్రమం తప్పకుండా తీవ్రంగా ఓర్పు వహించడం. [24]సంతానోత్పత్తిలో ఆలస్యం చేయడం. సంచార జీవనశైలి దీనికి కారణం.[4] తరువాతి కాలానికి చెందిన కొత్తరాతియుగం వ్యవసాయ సమాజాలు, ఆధునిక పారిశ్రామిక సమాజాల ప్రజలు అనుభవించినట్లు అసమానమైన విశ్రాంతి సమయాన్ని ఆస్వాదించారు.[23][25] పాతరాతియుగం చివరిలో ప్రత్యేకంగా మధ్య లేదా ఎగువ పాతరాతియుగం మానవులు గుహ చిత్రాలు, రాతి చెక్కడాలు, ఆభరణాలు వంటి కళాకృతులను రూపొందించడం ప్రారంభించారు. ఖననం, ఆచారం వంటి మత ఆచారాలలో పాల్గొనడం ప్రారంభించారు.[26]

విస్తరణ

మార్చు

ప్రధానంగా గ్రేటు రిఫ్టు లోయకు తూర్పు ఆఫ్రికాలో ప్రారంభకాల పాతరాతియుగం హోమినిన్లు కనుగొనబడ్డాయి. ఈ ప్రాంతంలో ముఖ్యంగా కెన్యా, టాంజానియా, ఇథియోపియాలో ప్రస్తుతానికి ఒక మిలియను సంవత్సరాల కంటే ముందు ఉన్న హోమినిను శిలాజాలు కనిపిస్తాయి.

రచన సి. 2,000,000 - సి. 1,500,000 బిపి, హోమినిన్ల సమూహాలు ఆఫ్రికాను వదిలి దక్షిణ ఐరోపా, ఆసియాలో స్థిరపడటం ప్రారంభించారు. దక్షిణ కాకససుప్రాంతాలు (సి. 1,700,000 బిపి, ఉత్తర చైనా (సి. 1,660,000 బిపి) హోమినిన్లతో ఆక్రమించబడ్డాయి. దిగువ పాతరాతియుగం ముగిసే సమయానికి, హోమినిన్ కుటుంబ సభ్యులు ఇప్పుడు చైనా, పశ్చిమ ఇండోనేషియా, ఐరోపాలో, మధ్యధరా చుట్టూ, ఉత్తరాన ఇంగ్లాండు, ఫ్రాన్సు, దక్షిణ జర్మనీ, బల్గేరియాలలో నివసిస్తున్నారు. అగ్ని నియంత్రణ లేకపోవడం వల్ల వారి మరింత ఉత్తరం వైపు విస్తరణ పరిమితం అయి ఉండవచ్చు: ఐరోపాలో గుహ స్థావరాల అధ్యయనాలు c కి ముందు అగ్నిని క్రమం తప్పకుండా ఉపయోగించారని సూచిస్తున్నాయి. 400,000 - సి. 300,000 సంవత్సరాల క్రితం [27]

తూర్పు ఆసియా లభించిన ఈ కాలానికి చెందిన శిలాజాలు హోమో ఎరెక్టస్ జాతికి చెందినవిగా భావిస్తున్నారు. ఐరోపాలో వెలువడిన దిగువ పాతరాతియుగం సైట్లలో చాలా తక్కువ శిలాజ ఆధారాలు అందుబాటులో ఉన్నాయి. అయితే ఈ సైట్లలో నివసించే హోమినిన్లు కూడా హోమో ఎరెక్టస్ అని విశ్వసిస్తున్నారు. ఈ కాలానికి చెందిన శిలాజాలు అమెరికా, ఆస్ట్రేలియా, లేదా ఓషియానియాలో ఎక్కడా హోమినిన్ల ఎటువంటి ఆధారాలు లభించలేదు.

ఈ ప్రారంభ వలసవాదుల ఆధునిక మానవులతో వారి సంబంధాలు ఇప్పటికీ చర్చకు లోబడి ఉన్నాయి. ప్రస్తుత పురావస్తు, జన్యు నమూనాల ఆధారంగా యురేషియా ప్రజల తరువాత కనీసం రెండు ముఖ్యమైన విస్తరణ సంఘటనలు ఉన్నాయి. 20,00,000 - 15,00,000 సంవత్సరాల క్రితం సుమారు 500,000 సంవత్సరాల క్రితం ప్రారంభ మానవులను సమూహం తరచుగా హోమో హైడెల్బెర్గెన్సిసు అని పిలుస్తారు. వీరు ఆఫ్రికా నుండి ఐరోపాకు వచ్చి చివరికి హోమో నియాండర్తాలెన్సిస్ (నియాండర్తల్సు) గా పరిణామం చెందారు. మధ్య పాతరాతియుగంలో ప్రస్తుత పోలాండు ప్రాంతంలో నియాండర్తల్ ఉన్నారు.

పాతరాతియుగం చివరినాటికి హోమో ఎరెక్టసు, హోమో నియాండర్తాలెన్సిసు రెండూ అంతరించిపోయాయి. c. 200,000 సంవత్సరాల క్రితం నాటికి తూర్పు ఆఫ్రికాలో హోమో శాపియన్ల నుండి శరీరనిర్మాణపరంగా ఆధునిక హోమో సేపియన్లు ఉద్భవించాయి. 50,000 సంవత్సరాల క్రితం నాటికి వీరు ఆఫ్రికాను వదిలి గ్రహం అంతటా విస్తరించారు. బహుళ హోమినిడు సమూహాలు కొన్ని ప్రదేశాలలో కొంతకాలం కలిసి ఉన్నారు. యురేషియాలోని కొన్ని ప్రాంతాల్లో కనుగొనబడిన 30,000 సంవత్సరాల క్రితం సంవత్సరాల నాటి హోమో నియాండర్తాలెన్సిసు శిలాజాలు లభ్యమయ్యాయి. హోమో సేపియన్స్ సేపియన్స్‌తో కలిసి సంతానోత్పత్తిలో నిమగ్నమై ఉంది. డి.ఎన్.ఎ. అధ్యయనాలు హోమో సేపియన్స్ సేపియన్స్, హోమో సేపియన్స్ డెనిసోవా మధ్య తెలియని స్థాయిలో సంతానోత్పత్తి జరిగిందని సూచిస్తున్నాయి.[28]

అల్మోయి పర్వతాలు, ఇండోనేషియాలో కనిపించే హోమో నియాండర్తాలెన్సిసుకు (హోమో సేపియన్స్) జాతులకు చెందిన హోమినిను శిలాజాలు రేడియోకార్బను పరిశోధనల ఆధారంగా 30,000 - సి. 40,000 సంవత్సరాల క్రితం - సి. వరుసగా 17,000 సంవత్సరాల క్రితం మద్యకాలం నాటివని విశ్వసిస్తున్నారు.

భూమధ్యరేఖ ప్రాంతం వెలుపల పాతరాతియుగం కాలానికి మానవ జనాభా తక్కువగా ఉంది. ఐరోపాలోని మొత్తం జనాభా 16,000 - 11,000 బిపిల మధ్య సగటున 30,000 మంది వ్యక్తులు, 40,000 - 16,000 బిపిల మధ్య, ఇది 4,000–6,000 మంది వ్యక్తుల కంటే తక్కువగా ఉంది.[29]

సాంకేతికత

మార్చు
 
Lower Paleolithic biface viewed from both its superior and inferior surface
 
Stone ball from a set of Paleolithic bolas

పనిముట్లు

మార్చు

పాతరాతియుగం మానవులు రాయి, ఎముక, కలప పనిముట్లను తయారు చేశారు.[23] ప్రారంభ పాతరాతియుగం హోమినిన్లు, ఆస్ట్రలోపిథెకస్, రాతి పనిముట్లను మొదట ఉపయోగించినవారు. ఇథియోపియాలోని గోనాలో నిర్వహించిన తవ్వకాలు వేలాది కళాఖండాలను ఉత్పత్తి చేసారు. రేడియో ఐసోటోపికు డేటింగు, మాగ్నెటోస్ట్రాటిగ్రఫీ ద్వారా, ఈ ప్రాంతాలు 26 లక్షల సంవత్సరాల క్రితం నాటివి. సాక్ష్యం ఈ ప్రారంభ హోమినిన్లు ఉద్దేశపూర్వకంగా మంచి లక్షణాలతో ముడి పదార్థాలను ఎంచుకున్నారని తెలియజేస్తుంది. కత్తిరించడానికి పదునైన అంచుగల సాధనాలను ఉత్పత్తి చేయడానికి వారి అవసరాలకు తగిన పరిమాణంలో రాళ్లను ఎంచుకున్నారు.[30]

మొట్టమొదటి పాతరాతియుగం రాతి పనిముట్ల పరిశ్రమ, ఓల్డోవాన్, 26 లక్షల సంవత్సరాల క్రితం ప్రారంభమైంది.[31] ఇందులో ఛాపర్సు, బురిన్సు, కుట్టడం వంటి పనిముట్లు ఉన్నాయి. దీనిని 2,50,000 సంవత్సరాల క్రితం మరింత సంక్లిష్టమైన అచీయులియను పరిశ్రమ భర్తీ చేయబడింది. దీనిని హోమో ఎర్గాస్టర్ 18–16.5 లక్షల సంవత్సరాల క్రితం ఊహించారు.[32] 1,00,000 సంవత్సరాల క్రితం పురావస్తు రికార్డు నుండి అక్యూలియను పనిముట్లు పూర్తిగా అదృశ్యమయ్యాయి. వాటి స్థానంలో మౌస్టేరియను, అటెరియను పరిశ్రమల వంటి మరింత క్లిష్టమైన మిడిలు పాతరాతియుగం పనిముట్ల కిట్లు ఉన్నాయి.[33]

దిగువ పాతరాతియుగం మానవులు చేతి గొడ్డలి, ఛాపర్లతో సహా పలు రకాల రాతి పనిముట్లను ఉపయోగించారు. వారు తరచుగా చేతి గొడ్డలిని ఉపయోగించినట్లు కనిపిస్తున్నప్పటికీ వాటి ఉపయోగం గురించి భిన్నాభిప్రాయాలు ఉన్నాయి. కత్తిరించే పనిముట్లు, చెక్కే పనిముట్లు, , త్రవ్వే పనిముట్లు, కోర్లను వేయడం, ఉచ్చులు వాడటం, పూర్తిగా ఆచార ప్రాముఖ్యత కలిగి ఉన్నారు. విలియం హెచ్. కాల్విను కొన్ని చేతి గొడ్డలిని "కిల్లరు ఫ్రిస్బీసు" గా పనిచేయవచ్చని సూచించాడు. అంటే వాటిలో ఒకదానిని ఆశ్చర్యపరిచే విధంగా ఏదో ఒక జంతువును చంపడానికి ఈ గొడ్డలిని జంతువుల మంద మీద విసిరడానికి తయారుచేసి ఉంటారని అభిప్రాయపడ్డాడు. హాఫ్టింగు కొన్ని కళాఖండాలు చాలా పెద్దవి ఉన్నాయి. అందువల్ల విసిరిన చేతి గొడ్డలి సాధారణంగా చాలా తీవ్రమైన గాయాలకు కారణమయ్యేంత లోతుగా చొచ్చుకుపోయేది కాదు. ఏదేమైనా మాంసాహారులకు కోసం ఇది సమర్థవంతమైన ఆయుధంగా ఉండవచ్చు. స్కావెంజ్డు జంతువులను స్కిన్నింగు, కసాయి చేయడానికి ఛాపర్సు, స్క్రాపర్లు ఉపయోగించబడి ఉండవచ్చు. తినదగిన మూలాలను త్రవ్వటానికి పదునైన-ఎండు కర్రలు తరచుగా ఉపయోగించబడ్డాయి. బహుశా ప్రారంభ మానవులు 50 లక్షల సంవత్సరాల క్రితం చిన్న జంతువులను వేటాడేందుకు, వారి బంధువులు, చింపాంజీలు మీద ప్రయోగించడానికి తయారు చేసిన చెక్క ఈటెలను ఆఫ్రికాలోని సెనెగలులో చేసినట్లు గుర్తించారు.[34] దిగువ పాతరాతియుగం మానవులు టెర్రా అమాటా వద్ద కలప గుడిసె వంటి ఆశ్రయాలను నిర్మించారు.

అగ్ని ఉపయోగం

మార్చు

3,00,000 నుండి 15 లక్షల సంవత్సరాల క్రితం లోయరు పాతరాతియుగం హోమినిన్సు హోమో ఎరెక్టస్, హోమో ఎర్గాస్టర్ ప్రజలు అగ్నిని ఉపయోగించారు. బహుశా అంతకుముందు లోయర్ పాతరాతియుగం (ఓల్డోవాను) హోమినిను హోమో హబిలిసు (పరాంత్రోపసు) వంటి బలమైన ఆస్ట్రలోపిథెసిన్సు అగ్నిని ఉపయోగించారని భావిస్తున్నారు.[4] ఏది ఏమయినప్పటికీ కింది మధ్య రాతి యుగం, మధ్య పాతరాతియుగం సమాజాలలో మాత్రమే అగ్ని వాడకం సాధారణమని భావిస్తున్నారు.[3]అగ్ని వాడకం మరణాల రేటును తగ్గించి మాంసాహారజంతువులకు వ్యతిరేకంగా రక్షణ కల్పించింది.[35] ప్రారంభ హోమినిన్లు) తమ ఆహారాన్ని దిగువ పాతరాతియుగం (సుమారు 19 లక్షల సంవత్సరాల క్రితం), ప్రారంభ మద్యకాల పాతరాతియుగం (సి. 250,000 సంవత్సరాల క్రితం) లో ఉడికించడం ప్రారంభించి ఉండవచ్చని భావిస్తున్నారు.[36] శీతలీకరించిన మాంసాన్ని తొలగించడానికి హోమినిన్లు ఆహారాన్ని వండటం ప్రారంభించారని కొంతమంది శాస్త్రవేత్తలు సిద్ధాంతీకరించారు. ఇది చల్లని ప్రాంతాలలో వారి మనుగడను సాగించడానికి సహాయపడుతుంది. [36]

బల్లకట్టు

మార్చు

దిగువ పాతరాతియుగం హోమో ఎరెక్టస్ పెద్ద నీటి శరీరాలపై ప్రయాణించడానికి తెప్పలను (8,40,000 - 8,00,000 సంవత్సరాల క్రితం) కనుగొన్నారు. ఇది హోమో ఎరెక్టస్ సమూహం ఫ్లోరెస్ ద్వీపానికి చేరుకుని చిన్న హోమినిను హోమో ఫ్లోరెసియెన్సిస్‌గా పరిణామం చెందడానికి అవకాశం కల్పించి ఉండవచ్చు. ఏదేమైనా ఈ పరికల్పన మానవ శాస్త్ర సమాజంలో వివాదాస్పదంగా ఉంది.[37][38] దిగువ పాతరాతియుగం సమయంలో తెప్పల సాధ్యమైన ఉపయోగం హోమో ఎరెక్టస్ వంటి దిగువ పాతరాతియుగం హోమినిన్లు గతంలో నిర్మించిన దానికంటే ఎక్కువ అభివృద్ధి చెందినవని సూచిస్తుంది. ఆధునిక భాష ప్రారంభ రూపం కూడా వాడుకలో ఉండి ఉండవచ్చు.[37] కోవా డి సా ముల్టా (సి. 300,000 బిపి) వంటి మధ్యధరా సముద్రప్రాంతంలో ఉన్న నియాండర్తల్, ఆధునిక మానవనివాస ప్రాంతాలకు సాక్ష్యాధారాలుగా ఉన్నాయి. మధ్య, ఎగువ పాతరాతియుగం మానవులు పెద్ద జలాశయాల మీద ప్రయాణించడానికి తెప్పలను ఉపయోగించారని సూచించింది (అనగా మధ్యధరా సముద్రం) ఇది వారికి ఇతర భూములను వలసరాజ్యం చేసే ప్రయోజనం కలిగించిందని భావిస్తున్నారు.[37][39]

ఆధునిక పనిముట్లు

మార్చు

సుమారు 200,000 సంవత్సరాల క్రితం నాటికి మద్య పాతరాతియుగం రాతి పనిముట్ల తయారీ తయారుచేసిన-కోరు టెక్నికు అని పిలువబడే ఒక పనిముట్ల తయారీ పద్ధతి రూపొందించింది. ఇది మునుపటి అషూలియన్ పద్ధతుల కంటే చాలా విస్తృతమైనది.[5] ఈ సాంకేతికత మరింత నియంత్రిత, స్థిరమైన వ్యవస్తీకృత విధానం సృష్టించడానికి అనుమతించడం ద్వారా సామర్థ్యాన్ని పెంచింది.[5] ఇది మద్య పాతరాతియుగం మానవులకు పదునైన రాతి ములికులతో తయారుచేసిన కొయ్య ఈటెలు ప్రారంభకాల మొదటి మిశ్రమ సాధనంగా గుర్తించబడ్డాయి. పనిముట్ల తయారీ పద్ధతులు మెరుగుపరచడంతో పాటు మిడిలు పాతరాతియుగం కూడా సాధనాల మెరుగుదలను చూసింది. ఇవి విస్తృత రకాలు, ఆహార వనరులను పొందటానికి అనుమతించాయి. ఉదాహరణకు మైక్రోలితులు లేదా చిన్న రాతి పనిముట్లు లేదా పాయింట్లు (70,000-65,000 బిపి) కనుగొనబడ్డాయి.ఇది క్రింది ఎగువ పాతరాతియుగం ప్రజలు విల్లు, ఈటె ఆవిష్కరణకు సహకరించాయి.[35]

చివరి మధ్య పాతరాతియుగం (సి. 90,000 బిపి) సమయంలో హార్పూన్లు మొదటిసారిగా హార్పూన్లు కనుగొనబడి ఉపయోగించబడ్డాయి; ఈ పరికరాల ఆవిష్కరణ మానవ ఆహారంగా చేపలను తీసుకువచ్చింది. ఇది పస్తులకు వ్యతిరేకంగా ఒక ఆధారంగా ఉంటూ మరింత సమృద్ధిగా ఆహార సరఫరాను అందించింది.[39][40] వారి సాంకేతిక పరిజ్ఞానం, వారి ఆధునిక సామాజిక నిర్మాణాలకు సహకరించింది. ఎగువ పాతరాతియుగం ఆధునిక మానవులు వేటాడినట్లు మధ్య పాతరాతియుగం స్థాయి సాంకేతిక పరిజ్ఞానాన్ని కలిగి ఉన్న నియాండర్తల్సు వంటి పాతరాతియుగం సమూహాలు వేటను మరింత సమర్ధవంతంగా మార్చుకున్నారు.[41] ముఖ్యంగా నియాండర్తల్ కూడా గాలిలో విసరబడే ఆయుధాలతో వేటాడి ఉండవచ్చు.[42] అయినప్పటికీ నియాండర్తల్ వేటలో గాలిలోవిసిరే ఆయుధాల వాడకం చాలా అరుదుగా జరిగింది (లేదా బహుశా ఎప్పుడూ). నియాండర్తల్ పెద్ద జంతువులను అధికంగా వేటాడడానికి గాలిలో విసిరే ఆయుధాలకు బదులుగా మరుగున దాగి ఈటెల వంటి మాలి ఆయుధాలతో దాడి చేశాడు.[26][43]

ఇతర ఆవిష్కరణలు

మార్చు

ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో నెటు సి (22,000 లేదా సి. 29,000 బిపి)[35] బోలాసు [44] [45] ఈటె విసిరేవాడు (సి. 30,000 బిపి), విల్లు, బాణం (సి. 25,000 లేదా సి. 30,000 బిపి)[4] సిరామిక్ కళ పురాతన ఉదాహరణగా " వీనసు ఆఫ్ డోల్నే వాస్టోనిసు " (మ .29,000 - సి. 25,000 బిపి)సృష్టించబడింది.[4] 30,000 - 14,000 బిపిల మధ్యకాలంలో వేటలో సహాయపడటానికి కుక్కల పెంపకం ప్రారంభం చేశారు.[45]

అయినప్పటికీ కుక్కలను విజయవంతంగా పెంపకం చేసిన తొలి ఉదాహరణలు దీని కంటే చాలా పురాతనమైనవి కావచ్చు. రాబర్టు కె. వేన్ సేకరించిన కనైన్ డిఎన్ఎ నుండి లభించిన ఆధారాలు కుక్కలు మొదట మధ్య పాతరాతియుగం చివరిలో 100,000 సంవత్సరాల క్రితం లేదా అంతకు ముందే పెంపకం చేయబడి ఉండవచ్చని సూచిస్తున్నాయి.[46]

ఫ్రాన్సులోని డోర్డోగ్నే ప్రాంతం నుండి వచ్చిన పురావస్తు ఆధారాలు, ఔరిగ్నేసియను అని పిలువబడే ప్రారంభ ఐరోపా ఎగువ పాతరాతియుగం సంస్కృతిలోని సభ్యులు క్యాలెండర్లను ఉపయోగించారని (c. 30,000 సంవత్సరాల క్రితం) భావిస్తున్నారు. ఇది చంద్రమాన ఆధారిత క్యాలెండరు. ఇది చంద్రుని దశలను డాక్యుమెంటు చేయడానికి ఉపయోగించబడింది. కొత్తరాతియుగం వరకు నిజమైన సౌర క్యాలెండర్లు కనిపించలేదు.[47] ఎగువ పాతరాతియుగం సంస్కృతులు వృద్ధి చెందుతున్న కాలంలో అడవి గుర్రాలు, జింక వంటి వేట జంతువుల వలసలు సంభవించాయి.[48] ఈ సామర్ధ్యం మానవులను సమర్థవంతమైన వేటగాళ్ళుగా మార్చడానికి, అనేక రకాల వేట జంతువులను మచ్చిక చేయడానికి అనుమతించింది.[48] ఎగువ పాతరాతియుగం ప్రారంభానికి చాలా కాలం ముందు నియాండర్తల్ వారి వేట జంతువుల వలసల సమయం ముగిసిందని ఇటీవలి పరిశోధనలు సూచిస్తున్నాయి. [42][41]

సాంఘిక సేవాసంస్థలు

మార్చు
 
Humans may have taken part in long-distance trade between bands for rare commodities and raw materials (such as stone needed for making tools) as early as 120,000 years ago in Middle Paleolithic.

ప్రారంభ పాతరాతియుగం (లోయరు పాతరాతియుగం) సమాజాల సామాజిక సంస్థల సమాచారం గురించి శాస్త్రవేత్తలకు ఎక్కువగా తెలియదు. అయినప్పటికీ హోమో హబిలిసు, హోమో ఎరెక్టస్ వంటి దిగువ పాతరాతియుగం హోమినిన్లు చింపాంజీ సమాజాల కంటే సంక్లిష్టమైన సామాజిక నిర్మాణాలను కలిగి ఉండవచ్చు.[49]హోమో ఎర్గాస్టర్ (హోమో ఎరెక్టసు) వంటి ఓల్డోవను (ప్రారంభ అచీయులియను మానవులు) కేంద్ర శిబిరాలు, గృహ స్థావరాలను కనిపెట్టి, సమకాలీన వేట-వస్తుసంగ్రహణా ప్రజల మాదిరిగా వారి వేట, వేట వ్యూహాలలో పొందుపరిచిన మొదటి వ్యక్తులు కావచ్చు. బహుశా 17 లక్షల సంవత్సరాల క్రితం ఉనికిలో ఉన్నారని భావిస్తున్నారు.[5] అయినప్పటికీ మానవులలో గృహ స్థావరాలు, కేంద్ర శిబిరాలు (పొయ్యిలు, ఆశ్రయాలు) ఉనికికి మొట్టమొదటి దృఢమైన మైన సాక్ష్యం 5,00,000 సంవత్సరాల క్రితం నాటిది.[5][dead link]

అదేవిధంగా దిగువ పాతరాతియుగం మానవులు ఎక్కువగా ఏకపాత్నీ, బహుభార్యాత్వమా ఆచరించారా అని శాస్త్రవేత్తలు నిర్ధారించలేదు.[49] ప్రత్యేకించి పాతరాతియుగం పూర్వ ఆస్ట్రాలోపిథెసిను సమాజాలలో జీవనశైలికి అనుసరణగా రెందుపాదాల మీద నిలవడం ఉద్భవించిందని సూచిస్తుంది; అయినప్పటికీ ఆధునిక మానవుల కంటే హోమో ఎరెక్టస్ వంటి దిగువ పాతరాతియుగం మానవులలో లైంగిక డైమోర్ఫిజం ఎక్కువగా కనిపిస్తుంది. వారు ఇతర ప్రైమేట్ల కంటే తక్కువ బహుభార్యాత్వం కలిగి ఉంటారు. ఇది దిగువ పాతరాతియుగం మానవులకు ఎక్కువగా బహుభార్యా జీవనశైలిని కలిగి ఉందని సూచిస్తుంది. ఎందుకంటే జాతులు ఎక్కువగా ఉన్నాయి లైంగిక డైమోర్ఫిజం బహుభార్యాత్వానికి కారణంగా ఉంటుంది.[50]


పాతరాతియుగం నుండి ప్రారంభ కొత్తరాతియుగం వ్యవసాయ తెగల వరకు మానవ సమాజాలు రాజ్యాలు, వ్యవస్థీకృత ప్రభుత్వాలు లేకుండా జీవించాయి. దిగువ పాతరాతియుగంలో వరకు మానవ సమాజాలు వారి మధ్య, ఎగువ పాతరాతియుగం వారసుల కంటే ఎక్కువ క్రమానుగతవి కలిగినవిగా ఉన్నాయి. బహుశా వారిని బృందాలుగా విభజించలేదు.[51] అయినప్పటికీ దిగువ పాతరాతియుగం ముగింపులో హోమినిను హోమో ఎరెక్టస్ తాజా ప్రజలు మధ్య, ఎగువ పాతరాతియుగం సమాజాలు, ఆధునిక వేట-సేకరణ ప్రజల మాదిరిగానే చిన్న-స్థాయి (బహుశా సమతౌల్య) బృందాలలో నివసించడం ప్రారంభించారు. [51]

దిగువ పాతరాతియుగం, ప్రారంభ కొత్తరాతియుగం మాదిరిగా కాకుండా మధ్య పాతరాతియుగం సమాజాలు 20-30, 25–100 మంది సభ్యుల సంచార జాతుల బృందాలను కలిగి ఉన్నాయి.[4][51] ఈ బృందాలను అనేక కుటుంబాలు ఏర్పాటు చేశాయి. సహచరులను సంపాదించడం, వేడుకలు నిర్వహించడం, వనరులు సమృద్ధిగా ఉన్న ప్రాంతాల అన్వేషణ కార్యకలాపాల కొరకు కొన్నిసార్లు పెద్ద "మాక్రోబ్యాండులు" లో కలిసిపోతాయి.[4] పాతరాతియుగం శకం ముగిసే సమయానికి (సుమారు 10,000 బిపి), ప్రజలు శాశ్వత ప్రదేశాలలో స్థిరపడటం ప్రారంభించారు. అనేక ప్రదేశాలలో జీవనోపాధి కోసం వ్యవసాయం మీద ఆధారపడటం ప్రారంభించారు. 1,20,000 సంవత్సరాల క్రితం నాటికి చెందిన మధ్య పాతరాతియుగం మానవులు అరుదైన వస్తువుల కోసం బృందాల మధ్య సుదూర వాణిజ్యంలో పాల్గొన్నారని చాలా ఆధారాలు ఉన్నాయి (ఇవి తరచూ ఓచరు మతపరమైన ప్రయోజనాలైన కర్మ[52][53]) ముడి పదార్థాలు ప్రధాన వస్తువులుగా ఉన్నాయి.[26] మిడిలు పాతరాతియుగం సమయంలో బృందాల మద్య వాణిజ్యం కనిపించి ఉండవచ్చు. ఎందుకంటే కరువు సమయంలో ముడి పదార్థాలు వంటి వనరులు, వస్తువులను మార్పిడి చేయడానికి బ్యాండ్ల మధ్య వాణిజ్యం అనుమతించడం వారి మనుగడను నిర్ధారించడానికి సహాయపడుతుంది.[26] ఆధునిక వేట-సేకరణ సమాజాల మాదిరిగానే పాలియోలిథిక సమాజాలలోని వ్యక్తులు మొత్తం బృందానికి అధీనంలో ఉండవచ్చు.[22][23] నియాండర్తల్ ఆధునిక మానవులు ఇద్దరూ మధ్య, ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో వారి సమాజంలోని వయోవృద్ధ సభ్యుల సంరక్షణకు బాద్యత వహిస్తున్నారు. చూసుకున్నారు.[26]

కొన్ని మూలాలు మధ్య, ఎగువ పాతరాతియుగం సమాజాలు ప్రాథమికంగా సమకాలీనులని తెలియజేస్తున్నాయి.[4][23][39][54] సమూహాల మధ్య (అంటే యుద్ధం) అరుదుగా లేదా ఎప్పుడూ వ్యవస్థీకృత యుద్ధాలకు పాల్పడకపోవచ్చు.[39][55][56][57] వనరులు సమృద్ధిగా ఉన్న పరిసరాలలోని కొన్ని ఎగువ పాతరాతియుగం సమాజాలు (సుంగీరులోని సమాజాలు, ఇప్పుడు రష్యాలో ఉన్నాయి) మరింత సంక్లిష్టమైన క్రమానుగత సంస్థను కలిగి ఉండవచ్చు (ఉచ్ఛారణ సోపానక్రమం, కొంతవరకు అధికారిక శ్రమతో కూడిన తెగలు వంటివి) స్థానిక యుద్ధానికి ప్రేరణ కలిగి ఉండవచ్చు.[39][58] మధ్య, ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో అధికారిక నాయకత్వం లేదని కొందరు వాదించారు. మ్బుతి పిగ్మీసు వంటి సమకాలీన సమతౌల్య వేట-సంగ్రాహకుల మాదిరిగానే, సమాజాలు ముఖ్యులు, చక్రవర్తులు వంటి శాశ్వత పాలకులను నియమించి మతపరమైన ఏకాభిప్రాయ నిర్ణయాలు తీసుకొని నిర్ణయాలు తీసుకున్నారు.[7] పాతరాతియుగం సమయంలో శ్రమ అధికారిక విభజన కూడా లేదు. సమూహంలోని ప్రతి సభ్యుడు వ్యక్తిగత సామర్థ్యాలతో సంబంధం లేకుండా మనుగడకు అవసరమైన అన్ని పనులలో నైపుణ్యం కలిగి ఉన్నాడు. స్పష్టమైన సమతౌల్యతను వివరించే సిద్ధాంతాలు తలెత్తాయి. ముఖ్యంగా ఆదిమ కమ్యూనిజం మార్క్సిస్టు భావన ప్రారంభం అయింది.[59][60] క్రిస్టోఫరు బోహ్మ (1999) కరువును నివారించడానికి, స్థిరమైన ఆహార సరఫరాను నిర్ధారించడానికి ఆహారం, మాంసం వంటి వనరులను సమానంగా పంపిణీ చేయవలసిన అవసరం ఉన్నందున పాతరాతియుగం సమాజాలలో సమతౌల్యత ఉద్భవించిందని అభిప్రాయపడ్డాడు.[61] మధ్య, ఎగువ పాతరాతియుగం సమాజాల స్వల్పమైన జనాభా సాంద్రత, వస్తువుల పరస్పర మార్పిడి, వేట యాత్రల సహకారం వంటి సమూహాల మధ్య సహకార సంబంధాలు, గాలిలో ప్రయోగించే ఆయుధాల ఆవిష్కరణ ఫలితంగా ఈటెలు విసిరేయడం వంటి ఆయుధాల ప్రాధాన్యం యుద్ధంలో తగ్గింది. ఎందుకంటే వారు దాడి చేసినవారికి జరిగిన నష్టాన్ని పెంచి భూభాగం దాడి చేసేవారి మొత్తాన్ని తగ్గించారు.[57] ఏది ఏమయినప్పటికీ చాలా సమకాలీన వేట - సంగ్రహణ సమాజాల కంటే పాతరాతియుగం సమూహాలు పెద్దవి, సంక్లిష్టమైనవి, నిశ్చలమైనవి, యుద్దగాములుగా ఉండవచ్చని ఇతర వనరులు పేర్కొన్నాయి. వ్యవసాయ ప్రధాన సమాజాలు వనరులు పుష్కలంగా ఉన్న ప్రాంతాలను ఆక్రమించిన కారణంగా ఎక్కువ మంది వేట - సంగ్రాహకులు ఎక్కువ ఉపాంతర ఆవాసాలలోకి నెట్టివేయబడ్డారు.[62]పాతరాతియుగం సమాజాలలో అడవి మొక్కలు, కట్టెలు సేకరించడానికి మహిళలు బాధ్యత వహిస్తారని, జంతువులను వేటాడటం, కొట్టడం పురుషుల బాధ్యత అని మానవ శాస్త్రవేత్తలు సాధారణంగా భావించారు.[4][39] ఏదేమైనా హడ్జా ప్రజలు వంటి ఉనికిలో ఉన్న వేట-సంగ్రహణ సమాజాలకు సారూప్యతలు పాతరాతియుగంలో లింగ ఆధారిత శ్రమ, లైంగిక విభజన సాపేక్షంగా సరళీకృతమైనవని సూచిస్తున్నాయి. మొక్కలు, కట్టెలు, కీటకాలను సేకరించడంలో పురుషులు పాల్గొని ఉండవచ్చు. మహిళలు వినియోగం కోసం చిన్న జంతువులను సేకరించి, పెద్ద జంతువుల మందలను (ఉన్ని మముత్లు, జింకలు) కొండలపై నుండి నడపడంలో పురుషులకు సహాయం చేసి ఉండవచ్చు.[39][56] అదనంగా అరిజోనా విశ్వవిద్యాలయం నుండి మానవ శాస్త్రవేత్త, పురావస్తు శాస్త్రవేత్త స్టీవెనుకుహ్ను చేసిన ఇటీవలి పరిశోధన ఈ శ్రమ విభజన ఎగువ పాతరాతియుగం ముందు ఉనికిలో లేదని, మానవ పూర్వ చరిత్రలో ఇటీవల కనుగొనబడింది అని మద్దతు ఇస్తున్నారు.[63][64] మానవులు ఆహారం, ఇతర వనరులను మరింత సమర్థవంతంగా పొందటానికి వీలుగా లింగ ఆధారిత శ్రమ, విభజన అభివృద్ధి చేయబడి ఉండవచ్చు.[64] మధ్య, ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో స్త్రీపురుషుల మధ్య సుమారు సమానత్వం ఉండవచ్చు. ఆ కాలం మానవ చరిత్రలో అత్యంత లింగ-సమాన సమయం అయి ఉండవచ్చు.[55][65][66] కళ, అంత్యక్రియల ఆచారాల నుండి పురావస్తు ఆధారాలు చాలా మంది వ్యక్తిగత మహిళలు తమ సమాజాలలో ఉన్నత హోదాను పొందారని సూచిస్తున్నాయి. నిర్ణయాధికారంలో స్త్రీపురుషులు ఇద్దరూ పాల్గొన్నట్లు తెలుస్తోంది. [66] పాతరాతి కాలంలో (30,000 సంవత్సరాల క్రితం) ప్రాంరంభంలో స్త్రీ షమనుగా ఉండేది.[67] వేట - సంగ్రహణ సమయంలో స్త్రీలకంటే వ్యవసాయ ప్రధాన సమాజాలలో స్త్రీలు ఎక్కువ సంతానం పొందడానికి, అధికశ్రమ చేయడానికి నిర్బంధించబడిన కారణంగా స్త్రీల ప్రాధాన్యత తగ్గించి ఉండవచ్చు.[68] చాలా సమకాలీన వేటగాడు సమాజాల మాదిరిగానే పాతరాతియుగం, మెసోలిథికు సమూహాలు ఎక్కువగా మాతృస్వామ్య అంబిలినియాలిటీ సంతతి నమూనాలను అనుసరించాయి; పితృస్వామ్య కొత్తరాతియుగం సంతతి నమూనాలు చాలా అరుదు.[35][53]

శిల్పం, చిత్రకళ

మార్చు
 
The Venus of Willendorf is one of the most famous Venus figurines.

" టాను-టాను ఆఫ్ వీనసు " తురింగియాలోని " బిల్జింగ్సులెబెను " ఏనుగు ఎముకల మీద కళాత్మక వ్యక్తీకరణ పాతరాతియుగం సంస్కృతికి ప్రారంభ ఉదాహరణలుగా ఉన్నాయి. మధ్య పాతరాతి కాలం ప్రారంభానికి ముందు హోమో ఎరెక్టస్ వంటి అక్యూలియను పనిముట్లు వినియోగదారులచే ఉత్పత్తి చేయబడి ఉండవచ్చు. ఏది ఏమయినప్పటికీ పాతరాతియుగం సమయంలో కళ మొట్టమొదటి వివాదాస్పద సాక్ష్యం మద్య పాతరాతియుగం (మద్యరాతి యుగం) యుగం ప్రాంతాలైన బ్లాంబోసు కేవు-(దక్షిణాఫ్రికా) లభించిన - కంకణాలు,[69] పూసలు,[70] రాతి కళాఖండాలు ఉన్నాయి. [52] ఓచరు బాడీ పెయింటు, బహుశా కర్మలో ఉపయోగిస్తారు.[39][52] ఎగువ పాతరాతియుగం కళాఖండాలు మాత్రమే తిరుగులేని సాక్ష్యం అవుతుంది.[71]

దిగువ పాతరాతియుగం అక్యూలియను టూలు యూజర్లు, రాబర్టు జి. బెడ్నారికు అభిప్రాయం ఆధారంగా 8,50,000 సంవత్సరాల క్రితం కాలంలో కళ వంటి సంకేత ప్రవర్తనలో పాల్గొనడం ప్రారంభించారు. వారు తమను పూసలతో అలంకరించారు. ప్రయోజనకరమైన లక్షణాల కంటే సౌందర్యానికి ప్రాధాన్యం ఇస్తూ పూసలు, రాళ్లను సౌందర్యం కొరకు ఆభరణాలుగా సేకరించారు.[72] ఆయన అభిప్రాయం ఆధారంగా దిగువ పాతరాతియుగం అచయులియను పురావస్తు ప్రదేశాల నుండి వచ్చిన వర్ణద్రవ్యం జాడలు అచెలియను సమాజాలు, తరువాత ఎగువ పాతరాతియుగం సమాజాల మాదిరిగా రాతి కళను సృష్టించడానికి ఓచరును సేకరించి ఉపయోగించారని సూచిస్తున్నాయి.[72] ఏదేమైనా దిగువ పాతరాతియుగం ప్రదేశాలలో కనిపించే ఓచరు జాడలు సహజంగా సంభవించే అవకాశం ఉంది.[73]


ఎగువ పాతరాతియుగం మానవులు గుహ చిత్రాలు, వీనసు బొమ్మలు, జంతు శిల్పాలు, రాతి చిత్రాలు వంటి కళాకృతులను రూపొందించారు.[74] గుహ చిత్రాలను ఆధునిక పురావస్తు శాస్త్రవేత్తలు అనేక విధాలుగా అర్థం చేసుకున్నారు. చరిత్రపూర్వ అబ్బే బ్రూయిలు రాసిన తొలి వివరణ పెయింటింగ్సు చిత్రాలను వేటను నిర్ధారించడానికి రూపొందించిన మాయాజాలం అని వ్యాఖ్యానించింది.[74][75]


ఏదేమైనా ఈ పరివర్తన ఆహారం కోసం వేటాడబడని సాబెరు-టూతు పిల్లులు, సింహాలు వంటి జంతువుల ఉనికిని, గుహ చిత్రాలలో సగం-మానవ, సగం జంతువుల ఉనికిని వివరించడంలో విఫలమైంది. మానవ శాస్త్రవేత్త డేవిడు లూయిసు-విలియమ్సు పాతరాతియుగం గుహ చిత్రాలు షమానిస్టికు పద్ధతుల సూచనలు అని సూచించారు. ఎందుకంటే సగం-మానవ, సగం-జంతు చిత్రాలు, గుహల ఏకాంతం ఆధునిక వేట-సేకరణ షమానిస్టికు పద్ధతులను గుర్తుచేస్తాయి.[75]

జంతువులు లేదా మానవుల వర్ణనల కంటే పాతరాతియుగం గుహ చిత్రాలలో చిహ్నాలు లాంటి చిత్రాలు సర్వసాధారణం. ప్రత్యేకమైన చిహ్నాలు నమూనాలు వేర్వేరు ఎగువ పాతరాతియుగం జాతి సమూహాలను సూచించే ట్రేడుమార్కులు కావచ్చు.[74] వీనసు బొమ్మలు ఇలాంటి వివాదాన్ని రేకెత్తించాయి. పురావస్తు శాస్త్రవేత్తలు, మానవ శాస్త్రవేత్తలు ఈ బొమ్మలను దేవతల ప్రాతినిధ్యాలు, అశ్లీల చిత్రాలు, సానుభూతి మాయాజాలం కోసం ఉపయోగించే అపోట్రోపాయికు తాయెత్తులు, మహిళల స్వీయ చిత్రంగా వర్ణించారు.[39][76]

ఆర్. డేలు గుత్రీ [77] చాలా కళాత్మకంగా ప్రచారం పొందిన చిత్రాలను మాత్రమే కాకుండా, అనేక రకాలైన తక్కువ-నాణ్యత గల కళ, బొమ్మలను కూడా అధ్యయనం చేసాడు. ఆయన కళాకారులలో అనేక రకాల నైపుణ్యం, వయస్సులు ఉన్నట్లు గుర్తిస్తాడు. చిత్రాలు, ఇతర కళాఖండాలలోని ప్రధాన ఇతివృత్తాలు (శక్తివంతమైన జంతువులు, ప్రమాదకర వేట దృశ్యాలు, మహిళల అధిక లైంగిక ప్రాతినిధ్యం) ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో కౌమారదశలో ఉన్న మగవారి కల్పనలలో భాగం ఔతాయని ఆయన అభిప్రాయపడ్డారు.

 
పశ్చిమ ఆస్ట్రేలియాలోని వాయువ్య కింబర్లీ ప్రాంతంలో బ్రాడుషా రాతి చిత్రాలు కనుగొనబడ్డాయి

"వీనసు" బొమ్మలు తల్లి దేవతకు ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్నట్లు (విశ్వవ్యాప్తంగా కాదు) సిద్ధాంతీకరించబడ్డాయి; అటువంటి విస్తారమైన స్త్రీ చిత్రాలు పాతరాతియుగం (తరువాత నియోలిథికు) సంస్కృతులలో మతం, సమాజం ప్రధానప్రేరణ కలిగివున్నాయి. స్త్రీలు దర్శకత్వం వహించి ఉండవచ్చు అనే సిద్ధాంతాన్ని ప్రేరేపించింది. ఈ సిద్ధాంత అనుచరులలో పురావస్తు శాస్త్రవేత్త మారిజా గింబుటాసు, స్త్రీవాద పండితుడు మెర్లిను స్టోను (1976 పుస్తకం వెను గాడ్ వాస్ ఎ ఉమెన్ " రచయిత) ఉన్నారు.[78][79] బొమ్మల ప్రయోజనం కోసం ఇతర వివరణలు ప్రతిపాదించబడ్డాయి. అవి కేథరీన మెకుకాయిడు, లెరోయి మెకుడెర్మాటు ఊహలలో అవి మహిళా కళాకారుల స్వీయ చిత్రాలు.[76] "రాతియుగం అశ్లీలత" గా పనిచేసిన R. డేలు గుట్రీ ఊహించారు.

సంగీతం

మార్చు

పాతరాతియుగం సమయంలో సంగీతం మూలాలు తెలియవు. సంగీతం ప్రారంభ రూపాలు బహుశా మానవ స్వరం లేదా రాళ్ళు వంటి సహజ వస్తువులు కాకుండా సంగీత వాయిద్యాలను ఉపయోగించలేదు. ఈ ప్రారంభ సంగీతం పురావస్తుచిహ్నాలను వదిలివెళ్ళలేదు. రోజువారీ పనుల ద్వారా ఉత్పత్తి అయ్యే లయబద్ధమైన శబ్దాల నుండి సంగీతం అభివృద్ధి చెంది ఉండవచ్చు. ఉదాహరణకు పగలకొట్టిన గింజల మీద ఉండే పెంకులను రాళ్లతో మీటినప్పుడు ఏర్పడే శబ్ధాలు. పని చేసేటప్పుడు ఏర్పడే లయబద్ధమైన స్వరం. ప్రజలు రోజువారీ కార్యకలాపాలలో మరింత సమర్థవంతంగా ఉండటానికి సహాయపడవచ్చు.[80] మొదట చార్లెసు డార్విను ప్రతిపాదించిన ప్రత్యామ్నాయ సిద్ధాంతం సంగీతం హోమినిను సంభోగ వ్యూహంగా ప్రారంభమైందని వివరిస్తుంది. పక్షులు, ఇతర జంతు జాతులు సహచరులను ఆకర్షించడానికి కాల్సు వంటి సంగీతాన్ని ఉత్పత్తి చేస్తాయి.[81] ఈ పరికల్పన సాధారణంగా మునుపటి పరికల్పన కంటే తక్కువగా అంగీకరించబడుతుంది. అయితే ఏమైనప్పటికీ ప్రత్యామ్నాయాన్ని అందిస్తుంది.

ఎగువ పాతరాతియుగం ( బహుశా మిడిలు పాతరాతియుగం)[82]మానవులు వేణువు లాంటి ఎముక పైపులను సంగీత సాధనంగా ఉపయోగించారు.[39][83]ఎగువ పాతరాతియుగం వేట-సంగ్రహణ మత జీవితాలలో సంగీతం పెద్ద పాత్ర పోషించి ఉండవచ్చు. ఆధునిక వేట సమాజాల మాదిరిగానే సంగీతాన్ని కర్మకాండలో ఉపయోగించుకోవచ్చు లేదా ప్రశాంతకలిగించడానికి సహాయపడుతుంది. ప్రత్యేకించి ఎగువ పాతరాతియుగం షమన్లు ​​మతపరమైన సంఘటనలలో జంతువుల చర్మాన్ని డ్రమ్సు ఉపయోగించినట్లు కనిపిస్తోంది. కొన్ని ఎగువ పాతరాతియుగం సమాధులు షమన్ల నుండి డ్రం లాంటి వాయిద్యాల అవశేషాలు, సమకాలీన వేట-సంగ్రహణ షమానికు, కర్మ ఎథ్నోగ్రాఫికు రికార్డు పద్ధతులు ఉండి ఉండవచ్చు. [67][74]

మతం, విశ్వాసాలు

మార్చు
 
Picture of a half-human, half-animal being in a Paleolithic cave painting in Dordogne. France. Some archaeologists believe that cave paintings of half-human, half-animal beings may be evidence for early shamanic practices during the Paleolithic.

జేమ్సు బి. హారోడు అభిప్రాయం ఆధారంగా మధ్య పాతరాతియుగం, ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో మత ఆధ్యాత్మిక విశ్వాసాలను మానవజాతి మొదటిసారిగా అభివృద్ధి చేసింది.[84]పురాతనకాల మతం, మానవ శాస్త్రం గురించి వివాదాస్పదమైన అభిప్రాయాలు వెలిబుచ్చిన వ్విద్యావేత్తలు జేమ్సు హారోడు, విన్సెంటు డబ్ల్యూ. ఫాలియో సమీపకాలంలో మతం, ఆధ్యాత్మికత (కళ కూడా) ఆరంభకాల పాతరాతియుగం చింపాంజీల మద్య, [85] లేదా ప్రారంభ దిగువ పాతరాతియుగం (ఓల్డోవను) సమాజాలలో పుట్టుకొచ్చాయని ప్రతిపాదించారు.[86][87] ఫాలియో ప్రతిపాదనలో చింపాంజీలు, మానవుల సాధారణ పూర్వీకులు చైతన్యవంతమైన మార్పు చెందిన స్థితులను అనుభవించారు. వారు ఆచారంలో పాల్గొన్నారు. వారి సమాజాలలో సాంఘిక బంధం, సమూహ సమైక్యతను బలోపేతం చేయడానికి ఆచారం ఉపయోగించబడింది.[86]

మధ్య పాతరాతియుగం మానవులు క్రాపినా, క్రొయేషియా (సి. 130,000 బిపి), కఫ్జే, ఇజ్రాయెలు (సి. 100,000 బిపి) వంటి ప్రదేశాలలో లభించిన సమాధులు మధ్య పాతరాతియుగం మానవులు ఖననం చేయడం వంటి ఆచారాలను ఉపయోగించి ఉండవచ్చునని ఫిలిపు లైబెర్మాను వంటి కొంతమంది మానవ శాస్త్రవేత్తలు, పురావస్తు శాస్త్రవేత్తలు విశ్వసించడానికి దారితీసింది. వారు మరణానంతర జీవితం మీద నమ్మకం "రోజువారీ జీవితాన్ని దాటిన తరువాత సంభవించే సహజమరణం పట్ల ఆందోళన" కలిగి ఉన్నారని భావించారు. [6] ఫ్రాంసులోని కాంబే-గ్రెనాలు, అబ్రీ మౌలా వంటి వివిధ ప్రదేశాల నుండి నియాండర్తల్ ఎముకలపై కత్తిరించిన గుర్తులు, కొన్ని సమకాలీన మానవ సంస్కృతుల మాదిరిగా నియాండర్తల్-మతపరమైన కారణాల వల్ల (బహుశా) కర్మ అశుచిని అభ్యసించి ఉండవచ్చని సూచిస్తున్నాయి. అటాపుర్కాలోని హోమో హైడెల్బెర్గెన్సిసు ప్రాంతాల నుండి లభించిన ఇటీవలి పురావస్తు పరిశోధనల ఆధారంగా దిగువ పాతరాతియుగం చివరిలో మానవులు తమ చనిపోయినవారిని సమాధి చేయడం ప్రారంభించి ఉండవచ్చు; కానీ ఈ సిద్ధాంతం శాస్త్రీయ సమాజంలో విస్తృతంగా వివాదించబడింది.

అదేవిధంగా కొంతమంది శాస్త్రవేత్తలు నియాండర్తల్ సమాజాల వంటి మధ్య పాతరాతియుగం సమాజాలు కూడా చనిపోయినవారిని (బహుశా మతపరమైన) ఖననం చేయడంతో, టోటెమిజం (జంతు ఆరాధన) ప్రారంభ రూపాన్ని కూడా అభ్యసించి ఉండవచ్చు. ముఖ్యంగా ఎమిలు బుచ్లరు (మిడిలు పాతరాతియుగం గుహలలో లభించిన పురావస్తు ఆధారాల ఆధారంగా) మధ్య పాతరాతియుగం నియాండర్తల మధ్య ఎలుగుబంటి ఆరాధన విస్తృతంగా ఉందని సూచించారు.[88] మధ్య పాతరాతియుగం జంతు ఆరాధనకు ఆధారాలు లభించాయని ఒక వాదన ఉంది. c. 70,000 బి.సి.ఇ. ఆఫ్రికాలోని కలహరి ఎడారిలోని సోడిలో కొండలలో లభించిన ఆధారాలు ఫలితంగా ఈ ప్రాంతం అసలు పరిశోధకులు దీనిని తిరస్కరించారు.[89] ఎలుగుబంటి ఆరాధన వంటి ఎగువ పాతరాతియుగంలోని జంతు ఆరాధనలు ఈ వ్యూహాత్మక మధ్య పాతరాతియుగం జంతు ఆరాధనలలో వాటి మూలాన్ని కలిగి ఉండవచ్చు.[90] ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో జంతు ఆరాధన వేట కర్మలతో ముడిపడి ఉంది.[90] ఉదాహరణకు కళ ఆధారిత పురాతత్వ పరిశోధనలు, ఎలుగుబంటి అవశేషాల ఆధారిత పురావస్తు ఆధారాలు ఎలుగుబంటి ఆరాధన స్పష్టంగా ఒక రకమైన ఎలుగుబంటి బలి ఉత్సవంలో పాల్గొన్నట్లు తెలుస్తుంది. దీనిలో ఒక ఎలుగుబంటిని బాణాలతో ముక్కలు చేసి పిరితిత్తులలో పేలుడుతో ముగించి, మట్టి ఎలుగుబంటి విగ్రహం దగ్గర ఆచారబద్ధంగా పూజలు చేశారు. పుర్రెతో ఎలుగుబంటి బొచ్చుతో కప్పబడి, ఎలుగుబంటి శరీరం విడిగా ఖననం చేయబడింది.[90] బార్బరా ఎహ్రెనురిచు వివాదాస్పదంగా సిద్ధాంతీకరించాడు. ఎగువ పాతరాతియుగం బలి వేట ఆచారాలు (పొడిగింపు ద్వారా పాతరాతియుగం సామూహిక వేటక్రీడ) ఎపిపాతరాతియుగం, మెసోలిథికు, చివరి ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో యుద్ధం, యుద్ధ తరహా దాడులకు దారితీసింది.[56]

ఎగువ పాతరాతియుగంలో ఆంత్రోపోమోర్ఫికు చిత్రాలు సగం-మానవ, సగం-జంతు చిత్రాల ఉనికిని మరింత సూచిస్తుంది. దేవతలు లేదా అతీంద్రియ జీవుల పాంథియోనును విశ్వసించిన మొదటి వ్యక్తులు ఎగువ పాతరాతియుగం మానవులు[91] అయినప్పటికీ అలాంటి చిత్రాలు సమకాలీన గిరిజన సమాజాల మాదిరిగానే షమానిస్టికు ఆచారాలను సూచిస్తాయి.[75] చెకు రిపబ్లికులో లభించిన ప్రారంభ ఎగువ పాతరాతియుగం (సి. 30,000 బిపి) నాటి ఆధారాలు షమను మొట్టమొదటి ఖనన ఆచారాలు (పొడిగింపు ద్వారా షమన్లు, షమానికు విధానాలు ఆచరించిన మొట్టమొదటి వారా అన్నదానికి వివాదరహిత సాక్ష్యం) వారన్న వాదాన్ని వివాదరహితంగా బలపరుస్తున్నాయి.[67] ఏదేమైనా ప్రారంభ ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో బృంద సభ్యులందరూ మతపరమైన వేడుకలలో సమానంగా, పూర్తిగా పాల్గొనడం చాలా సాధారణంగా జరిగి ఉండవచ్చు. తరువాతి కాలంలో మత సంప్రదాయాలకు భిన్నంగా మతపరమైన అధికారులు, పార్టు టైం కర్మ నిపుణులు షమన్లు, పూజారులు, పురుష వైద్యులు సాధారణమై మత జీవితానికి సమగ్రమైనవిగా ఉండవచ్చు.[23] అదనంగా ఎగువ పాతరాతియుగం మతాలు, సమకాలీన - చారిత్రక అతీంద్రియవాదులు, బహుదేవతారాధకుల మాదిరిగా, అతీంద్రియ ఆత్మలు వంటి ఇతర అతీంద్రియ జీవులతో పాటు ఒకే సృష్టికర్తగా దేవత ఉనికిని విశ్వసించాయి.[92]


మతం బహుశా అపోట్రోపాయికు; ప్రత్యేకంగా సానుభూతికరమైన మాయాజాలం కలిగి ఉండవచ్చు.[39] ఎగువ పాతరాతియుగం పురావస్తు రికార్డులో సమృద్ధిగా ఉన్న వీనసు బొమ్మలు, పాతరాతియుగం సానుభూతి మాయాజాలానికి ఒక ఉదాహరణను అందిస్తాయి. ఎందుకంటే అవి వేటలో విజయం సాధించడానికి, భూమి, మహిళలలో సంతానోత్పత్తిని తీసుకురావడానికి ఉపయోగించబడ్డాయి.[4] ఎగువ పాతరాతియుగం వీనసు బొమ్మలు కొన్నిసార్లు గియాతో సమానమైన భూమి దేవత వర్ణనలుగా లేదా పాలకుడు లేదా జంతువుల తల్లి అయిన దేవత ప్రాతినిధ్యాలుగా వివరించబడ్డాయి.[90][93] జేమ్సు హారోడు వారిని స్త్రీ (మగ కూడా) షమానిస్టికు ఆధ్యాత్మిక పరివర్తన ప్రక్రియల ప్రతినిధిగా అభివర్ణించారు.[94]

ఆహారం, పోషకాహారం

మార్చు
 
People may have first fermented grapes in animal skin pouches to create wine during the Paleolithic age.[95]

పాతరాతియుగం వేట - సేకరణ ప్రజలు కూరగాయలు (దుంపలు, మూలాలతో సహా), పండ్లు, విత్తనాలు (కాయలు, అడవి గడ్డి విత్తనాలతో సహా) కీటకాలు, మాంసం, చేపలు, షెల్ ఫిషులను వేర్వేరుగా తింటారు.[96][97] ఏదేమైనా మొక్క, జంతువుల ఆహారాల నిష్పత్తికి ప్రత్యక్ష సాక్ష్యాలు లేవు.[98] "పాతరాతియుగం ఆహారవిధానం" అనే పదాన్ని నిర్దిష్ట కాలపరిమితి, ప్రాంతీయత గురించి ప్రస్తావించకుండా చాలా మంది మానవులు మొత్తం యుగంలో ఒక నిర్దిష్ట ఆహారాన్ని పంచుకున్నారని ఇది పూర్తిగా ఖచ్చితమైనది కాదని సూచిస్తుంది. పాతరాతియుగం అనేది సుదీర్ఘ కాలం ఈ సమయంలో బహుళ సాంకేతిక పురోగతులు సాధించబడ్డాయి. వీటిలో చాలావరకు మానవ ఆహార నిర్మాణం మీద ప్రభావం చూపాయి. ఉదాహరణకు మద్య పాతరాతియుగం [99] విస్తృతంగా చేపలవేటలో పాల్గొనడానికి అవసరమైన పనిముట్లు [ఆధారం చూపాలి] మానవులకు అగ్ని నియంత్రణ ఉండకపోవచ్చు. మరోవైపు ఈ రెండు సాంకేతిక పరిజ్ఞానాలు పాతరాతియుగం చివరినాటికి సాధారణంగా విస్తృతంగా అందుబాటులో ఉన్నాయని అంగీకరిస్తున్నారు. మానవులు (తత్ఫలితంగా గ్రహంలోని కొన్ని ప్రాంతాలలో మానవులను చేపలు పట్టడం, వేటాడటం మీద ఎక్కువగా ఆధారపడటానికి అనుమతిస్తుంది). అదనంగా పాతరాతియుగం మానవ జనాభా గణనీయమైన భౌగోళిక విస్తరణను కలిగి ఉంది. దిగువ పాతరాతియుగం సమయంలో ఆధునిక మానవుల పూర్వీకులు గ్రేటు రిఫ్టు లోయకు తూర్పున ఆఫ్రికాకు పరిమితం చేయబడ్డారని భావిస్తున్నారు. మధ్య, ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో మానవులు తమ స్థావరాన్ని బాగా విస్తరించారు. న్యూ గినియా, అలాస్కా వంటి వైవిధ్యమైన పర్యావరణ వ్యవస్థలను చేరుకున్నారు. అందుబాటులో ఉన్న స్థానిక వనరులకు అనుగుణంగా వారి ఆహారాన్ని స్వీకరించారు.

మరొక అభిప్రాయం ఏమిటంటే ఎగువ పాతరాతియుగం వరకు మానవులు పొదుపుగా ఉండేవారు (పండ్ల తినేవారు). వారు తమ భోజనాన్ని కారియను, గుడ్లు, పక్షి పిల్లలు, మస్సెల్సు వంటి చిన్న ఎరలతో భర్తీ చేశారు. అరుదైన సందర్భాలలో మాత్రమే జింకలు వంటి పెద్ద జంతువులను చంపి తినగలిగారు.[100] అధిక కోతుల అధ్యయనాలు (ముఖ్యంగా చింపాంజీలు) ఈ అభిప్రాయానికి మద్దతు ఇస్తున్నాయి. చింపాంజీలు జన్యుపరంగా మానవులకు దగ్గరగా ఉంటాయి. వారి డి.ఎన్.ఎ. కోడులో 96% కంటే అధికంగా మానవులతో పంచుకుంటాయి. వారి జీర్ణవ్యవస్థ క్రియాత్మకంగా మానవులతో సమానంగా ఉంటుంది.[101] చింపాంజీలు ప్రధానంగా పొదుపుగా ఉంటాయి, కాని అవి అవకాశం ఇచ్చినప్పుడు జంతువుల మాంసాన్ని తిని జీర్ణించుకోగలవు. సాధారణంగా అడవిలో వారి అసలు ఆహారం సుమారు 95% మొక్కల ఆధారితమైనది. మిగిలిన 5% కీటకాలు, గుడ్లు, జంతువుల పిల్లలతో నిండి ఉంటుంది.[102][103] అయితే కొన్ని పర్యావరణ వ్యవస్థలలో, బందిపోటు చింపాంజీలు కోతులను వేటాడేందుకు పార్టీలను ఏర్పరుస్తాయి.[104] మానవ, అధిక ఆదిమ జీర్ణవ్యవస్థల కొన్ని తులనాత్మక అధ్యయనాలు జంతువుల ఆహారాలు వంటి వనరుల నుండి ఎక్కువ మొత్తంలో కేలరీలను పొందటానికి మానవులు పరిణామం చెందారని సూచిస్తున్నాయి. ఇవి శరీర ద్రవ్యరాశికి సంబంధించి జీర్ణశయాంతర ప్రేగు పరిమాణాన్ని కుదించడానికి, మెదడు ద్రవ్యరాశిని పెంచడానికి వీలు కల్పిస్తాయి.[105][106]

మొక్కల, జంతువుల ఆహారాల నిష్పత్తి గురించి మానవ శాస్త్రవేత్తలు విభిన్న అభిప్రాయాలను కలిగి ఉన్నారు. వేట-సేకరణ ప్రజలలో ఇప్పటికీ ఉనికిలో ఉన్నమాదిరిగా ఈ విస్తారమైన కాలగమనంలో విభిన్న సమూహాలలో చాలా వైవిధ్యమైన "ఆహారాలు" ఉత్పన్నమై మార్పులకు గురయ్యాయి. కొంతమంది పాతరాతియుగం వేటగాళ్ళు మాంసాన్ని గణనీయంగా తినేవారు. వారి ఆహారాన్ని చాలావరకు వేట నుండి పొంది ఉండవచ్చు.[107]మరికొన్ని పరిశోధనలు ప్రధానంగా మొక్కల ఆధారిత ఆహారం తినేవారని భావించారు.[63]. చాలామంది విశ్వసించక పోయినా అవకాశం అనుసరించి ఆహారం మారుతుంటుందని విశ్వసిస్తున్నారు.[108] వ్యవసాయ ఆచరణకు పూర్వం మానవులు పిండిపదార్ధం ఆధారిత దుంపలు (మొక్కల భూగర్భ నిల్వలుగా ఉన్న దుంపలు) అధిక మొత్తంలో తిని ఉండవచ్చని ఒక సిద్ధాంతం వివరిస్తుంది.[109][110][111][112] పాతరాతియుగం ఆహారంలో పండ్లు, కూరగాయల రోజుకు 1.65–1.9 కిలోల (3.6–4.2 పౌండ్లు) ఉన్నట్లు భావిస్తున్నారు.[113] పాతరాతియుగం ప్రజల ఆహారంలో మొక్కల, జంతువుల ఆహారాల నిష్పత్తి తరచుగా ప్రాంతాల మధ్య మారుతూ ఉంటుంది. శీతల ప్రాంతాలలో ఎక్కువ మాంసం అవసరమవుతుంది (ఈ ప్రాంతాలు శరీర నిర్మాణపరంగా ఆధునిక మానవులు ప్రవేశించే వరకు c. 30,000 - c. 50,000 BP వరకు జనాభా కలిగి ఉండవు)[114] చేపల హుక్సు, వలలు, విల్లంబులు, విషాలు వంటి అనేక ఆధునిక వేట - చేపలవేట పనిముట్లు ఎగువ పాతరాతియుగం వరకు (బహుశా కొత్తరాతియుగం వరకు) ప్రవేశపెట్టబడలేదని సాధారణంగా అంగీకరించబడింది.[35] పాతరాతి కాలంలో మానవులకు విస్తృతంగా లభించే ఏకైక వేట సాధనాలు చేతితో పట్టుకున్న ఈటెలు, చేపలు పట్టడానికి ఉపకరించే ఈటెలు మాత్రం ఉన్నాయని భావిస్తున్నారు. పాతరాతియుగం ప్రజలు సీలు, ఎలాండ్లను చంపడం, తినడం గురించి ఆధారాలు ఉన్నాయి. 1,00,000 సంవత్సరాల క్రితం మరోవైపు అదే కాలం నుండి ఆఫ్రికా గుహలలో కనిపించే గేదె ఎముకలు సాధారణంగా చాలా దూడలు, గేదెలకు సంబంధించినవై ఉన్నాయి. ఆ సమయంలో పందులు, ఏనుగులు లేదా ఖడ్గమృగాలను మానవులు వేటాడినట్లు ఎటువంటి ఆధారాలు లేవు.[115]

పాతరాతియుగం ప్రజలు కొత్తరాతియుగం వ్యవసాయ తెగల కంటే తక్కువ కరువు, పోషకాహారలోపాన్ని ఎదుర్కొన్నారు.[22][116]దీనికి కారణం పాతరాతియుగం వేటగాళ్ళు అనేక రకాలైన సహజమైన ఆహారాన్ని పొందారు. ఇది వారికి మరింత పోషకమైన ఆహారం అందించి కరువు ప్రమాదాన్ని తగ్గిస్తుంది.[22][24][68] కొత్తరాతియుగం (కొంతమంది ఆధునికులు కూడా) రైతులు తక్కువ సంఖ్యలో పంటలపై ఆధారపడటం వల్ల అనేక కరువులు సంభవించాయి లేదా విస్తరించాయి.[22][24][68] పండించిన ఆహారాల కంటే అడవి ఆహారాలు భిన్నమైన పోషక విలువలు కలిగి ఉంటాయని భావిస్తున్నారు. [117] కొత్తరాతియుగం ఆహారం కంటే పాతరాతియుగం ప్రజలు పెద్ద వేట జంతువులను వేటాడి వారి ఆహారంలో చేర్చుకోవడం ద్వారా ఎక్కువ మొత్తంలో మాంసాహారాన్ని పొందిన పాతరాతియుగం వేటగాళ్ళు కొత్తరాతియుగం వ్యవసాయవేత్తల కంటే ఎక్కువ పోషకమైన ఆహారాన్ని ఆస్వాదించి ఉండవచ్చు.[116] వేట, సేకరణ నుండి వ్యవసాయానికి మారడం వలన పరిమిత రకాలైన ఆహారాలపై ఎక్కువ దృష్టి కేంద్రీకరించబడింది. మాంసం మొక్కలకు తరువాతి స్థానం తీసుకునే అవకాశంగా మారి ఉంటుందని వాదించారు.[118] టైప్ 2 డయాబెటిసు, కొరోనరీ హార్టు డిసీజు, సెరెబ్రోవాస్కులరు డిసీజు వంటి ఆధునిక సంపన్న వ్యాధుల వల్ల పాతరాతియుగం వేటగాళ్ళు ప్రభావితమయ్యే అవకాశం లేదు. ఎందుకంటే వారు ఎక్కువగా తక్కువ మాంసాలు, మొక్కలను తింటూ తరచూ తీవ్రమైన శారీరక శ్రమలో నిమగ్నమై ఉంటారు.[119][120] సగటు ఆయుర్దాయం తక్కువగా ఉంటుంది.[121][122]

కొత్తరాతియుగం విప్లవానికి చాలా కాలం ముందు పెద్ద విత్తన చిక్కుళ్ళు మానవ ఆహారంలో భాగంగా ఉన్నాయని ఇజ్రాయెలులోని కేబారా కేవు మౌస్టేరియను పొరల పురావస్తు పరిశోధనల నుండి స్పష్టంగా తెలుస్తుంది.[123] పాతరాతియుగం సమాజాలు కనీసం 30,000 సంవత్సరాల క్రితం ఆహార వినియోగం కోసం అడవిలో లభించే తృణధాన్యాలు సేకరిస్తున్నట్లు ఆధారాలు ఉన్నాయి.[124] ఏదేమైనా విత్తనాలు-ధాన్యాలు (బీన్సు వంటివి) ఆహారంలో చాలా అరుదుగా స్వీకరించబడతాయి. రోజువారీ ఆహారంలో పెద్ద పరిమాణంలో ఉండవు.[125] ఇటీవలి పురావస్తు ఆధారాలు కూడా వైను తయారీ ప్రక్రియ పాతరాతియుగంలో ఉద్భవించిందని సూచిస్తుంది. ప్రారంభ మానవులు జంతువుల చర్మపు పర్సుల నుండి సహజంగా పులియబెట్టిన అడవి ద్రాక్ష రసాన్ని తాగినప్పుడు [95] పాతరాతియుగం మానవులు కాలేయం, మూత్రపిండాలు, మెదడు వంటి జంతు అవయవ మాంసాలను తినేవారు. ఎగువ పాతరాతియుగం సంస్కృతులు మొక్కల, మూలికల గురించి గణనీయమైన జ్ఞానాన్ని కలిగి ఉన్నట్లు కనిపిస్తారు. చాలా అరుదుగా ఉద్యానవనం మూలాధార రూపాలను అభ్యసించి ఉండవచ్చు.[126] ముఖ్యంగా ఆగ్నేయాసియాలో అరటిపండ్లు, దుంపలను 25,000 సంవత్సరాల క్రితం నాటికి పండించి ఉండవచ్చు.[62] లేటు అప్పరు పాతరాతియుగం సమాజాలు అప్పుడప్పుడు మతసంబంధమైన, పశుసంవర్ధక పద్ధతులను అభ్యసిస్తున్నట్లు కనిపిస్తాయి. బహుశా ఆహార కారణాల వల్ల. ఉదాహరణకు కొన్ని ఐరోపాకు చెందిన చివరి ఎగువ పాతరాతియుగం సంస్కృతులు పెంపకం, రెయిను డీర్లను (బహుశా వారి మాంసం లేదా పాలు కోసం, 14,000 సంవత్సరాల క్రితం ) పెంచాయి.[45] పాతరాతియుగం సమయంలో మానవులు మొక్కలను కూడా తినేవారు.[4] ఆదిమ ఆస్ట్రేలియన్లు మధ్య పాతరాతియుగం నుండి 60,000 సంవత్సరాలుగా బుష్ఫుడు అని పిలువబడే వివిధ రకాల స్థానిక జంతువుల, మొక్కల ఆహారాన్ని తీసుకుంటున్నారు.

 
మధ్య, ఎగువ పాతరాతియుగం ఆహారంలో మాంసకృత్తుల ముఖ్యమైన వనరుగా ఉన్న జింక వంటి పెద్ద ఆట జంతువులు

2019 ఫిబ్రవరిలో శాస్త్రవేత్తలు ఐసోటోపు అధ్యయనాల ఆధారంగా కనీసం కొంతమంది నియాండర్తల్ మాంసం తిన్నట్లు ఆధారాలు నివేదించారు.[127][128][129] 1,10,000 సంవత్సరాల క్రితం ఇటలీలోని నియాండర్తల్ ప్రాంతాలలో ఆఫ్రికాలోని పిన్నకిలు పాయింటు వద్ద ఉన్న మిడిలు పాతరాతియుగం హోమో సేపియన్స్ ప్రాంతాలలో షెల్ఫిషు వండబడినట్లు వెల్లడైంది. మధ్య పాతరాతియుగం సమయంలో ఆఫ్రికాలోని నియాండర్తల్సు, మిడిలు పాతరాతియుగం (సుమారు 164,000 సంవత్సరాల క్రితం ) హోమో సేపియన్స్ ఆహారం కోసం షెల్ఫిష్లను పట్టుకోవడం ప్రారంభించారు.[39][130] ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో చేపలు పట్టడం సాధారణం అయినప్పటికీ [39][131] ఎగువ పాతరాతియుగం ప్రారంభానికి చాలా కాలం ముందు చేపలు మానవ ఆహారంలో భాగంగా ఉన్నాయి. కనీసం మధ్య పాతరాతియుగం నుండి మానవులు దీనిని ఖచ్చితంగా వినియోగిస్తున్నారు.[48] ఉదాహరణకు డెమొక్రాటికు రిపబ్లికు ఆఫ్ కాంగో ఆక్రమించిన ఈ ప్రాంతంలోని మద్య పాతరాతియుగం హోమో సేపియన్లు 90,000 సంవత్సరాల క్రితం 6 వ (1.8 మీ) పొడవు గల క్యాటు ఫిషును ప్రత్యేకమైన ముళ్ల ఫిషింగు పాయింట్లతో వేటాడారు.[39][48] ఫిషింగు ఆవిష్కరణ కొన్ని ఎగువ పాతరాతియుగం, తరువాత వేట-సేకరణ సమాజాలను నిశ్చల లేదా అర్ధసంచార సమాజాలుగా మార్చడానికి అనుమతించింది. ఇది వారి సామాజిక నిర్మాణాలను మార్చివేసింది.[83] ఉదాహరణ సమాజాలు లెపెన్స్కి వీరు, కొంతమంది సమకాలీన వేటగాళ్ళు, ట్లింగిటు వంటివి. కొన్ని సందర్భాల్లో (కనీసం ట్లింగిటు) వారు సామాజిక స్థిరీకరణ, బానిసత్వం, గ్రామపెద్దలు వంటి సంక్లిష్ట సామాజిక నిర్మాణాలను అభివృద్ధి చేశారు.[35]

టిం వైటు వంటి మానవ శాస్త్రవేత్తలు నియాండర్తల్, ఇతర దిగువ, మధ్య పాతరాతియుగం ప్రాంతాలలో కనిపించే పెద్ద మొత్తం “కసాయి వృతికారులు" ఎముకల ఆధారంగా ఎగువ పాతరాతియుగం ప్రారంభానికి ముందు మానవ సమాజాలలో నరమాంస భక్ష్యం సాధారణం అని సూచిస్తున్నారు.[132] ఆహార కొరత కారణంగా దిగువ, మధ్య పాతరాతియుగం ప్రజలలో నరమాంస భక్ష్యం సంభవించి ఉండవచ్చు.[133] అయినప్పటికీ ఇది మతపరమైన కారణాల వల్ల కావచ్చు. ఎగువ పాతరాతియుగం సమయంలో సంభవించినట్లు భావించే మతపరమైన పద్ధతుల అభివృద్ధికి మానవభక్షణ భాగంగా ఉంటుంది. [90][134]అయినప్పటికీ పాతరాతియుగం సమాజాలు నరమాంస భక్ష్యాన్ని ఎప్పుడూ ఆచరించలేదు. లభించిన మానవ ఎముకలకు నష్టం సాబెరు-టూతు పిల్లులు, సింహాలు, హైనాలు వంటి మాంసాహారులచే వేటాడబడడం ఫలితం.[90] స్థిరపడిన వ్యవసాయం విధానం రాకముందే శరీర నిర్మాణపరంగా ఆధునిక మానవులకు అందుబాటులో ఉంటుందని భావించే ఆహారాల వినియోగాన్ని పరిమితం చేయడం ఆధారంగా పాతరాతియుగం డైటు అని పిలువబడే పాతరాతియుగం ఆహారంగా ఉంది.[135]

మూలాలు

మార్చు
  1. ↑ Christian, David (2014). Big History: Between Nothing and Everything. New York: McGraw Hill Education. p. 93.
  2. ↑ Christian, David (2014). Big History: Between Nothing and Everything. New York, New York: McGraw Hill Education. p. 93. Retrieved 2014-10-26.
  3. ↑ 3.0 3.1 Toth, Nicholas; Schick, Kathy (2007). Toth, Nicholas; Schick, Kathy (2007). Handbook of Paleoanthropology. pp. 1943–63. doi:10.1007/978-3-540-33761-4_64. ISBN 978-3-540-32474-4. {{cite book}}: |journal= ignored (help) In Henke, H.C. Winfried; Hardt, Thorolf; Tatersall, Ian. Handbook of Paleoanthropology. Volume 3. Berlin; Heidelberg; New York: Springer-Verlag. p. 1944. ISBN 978-3-540-32474-4 (print); ISBN 978-3-540-33761-4 (online))
  4. ↑ 4.00 4.01 4.02 4.03 4.04 4.05 4.06 4.07 4.08 4.09 4.10 4.11 McClellan (2006). Science and Technology in World History: An Introduction. Baltimore: JHU Press. ISBN 978-0-8018-8360-6. pp. 6–12
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 "Human Evolution," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007 Archived 2009-10-28 at the Wayback Machine Contributed by Richard B. Potts, B.A., Ph.D.
  6. ↑ 6.0 6.1 Philip Lieberman (1991). Uniquely Human. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-92183-2.
  7. ↑ 7.0 7.1 Kusimba, Sibel (2003). African Foragers: Environment, Technology, Interactions. Rowman Altamira. p. 285. ISBN 978-0-7591-0154-8.
  8. ↑ Gavashelishvili, A.; Tarkhnishvili, D. (2016). "Biomes and human distribution during the last ice age". Global Ecology and Biogeography. 25 (5): 563–74. doi:10.1111/geb.12437.
  9. ↑ 9.0 9.1 John Weinstock. "Sami Prehistory Revisited: transactions, admixture and assimilation in the phylogeographic picture of Scandinavia". {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  10. ↑ Goebel, Ted; Waters, Michael R.; O'Rourke, Dennis H. (2008-03-14). "The Late Pleistocene Dispersal of Modern Humans in the Americas". Science (in ఇంగ్లీష్). 319 (5869): 1497–502. Bibcode:2008Sci...319.1497G. doi:10.1126/science.1153569. ISSN 0036-8075. PMID 18339930.
  11. ↑ Lubbock, John (2005) [1872]. "4". Pre-Historic Times, as Illustrated by Ancient Remains, and the Manners and Customs of Modern Savages. Williams and Norgate. p. 75. ISBN 978-1421270395 – via Elibron Classics.
  12. ↑ "The Pleistocene Epoch". University of California Museum of Paleontology. Archived from the original on 24 ఆగస్టు 2014. Retrieved 22 August 2014.
  13. ↑ 13.0 13.1 "University of California Museum of Paleontology website the Pliocene epoch(accessed March 25)". Ucmp.berkeley.edu. Retrieved 2010-01-31.
  14. ↑ 14.0 14.1 Christopher Scotese. "Paleomap project". The Earth has been in an Ice House Climate for the last 30 million years. Retrieved 2008-03-23.
  15. ↑ Van Andel, Tjeerd H. (1994). New Views on an Old Planet: A History of Global Change. Cambridge: Cambridge University Press. p. 454. ISBN 978-0-521-44243-5.
  16. ↑ National Geographic Channel, Six Degrees Could Change The World, Mark Lynas interview. Retrieved February 14, 2008.
  17. ↑ "University of California Museum of Paleontology website the Pleistocene epoch(accessed March 25)". Ucmp.berkeley.edu. Archived from the original on 2010-02-07. Retrieved 2010-01-31.
  18. ↑ 18.0 18.1 18.2 18.3 Kimberly Johnson. "National Geographic news". Climate Change, Then Humans, Drove Mammoths Extinct from National Geographic. Retrieved 2008-04-04.
  19. ↑ Nowak, Ronald M. (1999). Walker's Mammals of the World. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-5789-8.
  20. ↑ "Phylogeographic Analysis of the mid-Holocene Mammoth from Qagnax Cave, St. Paul Island, Alaska" (PDF).
  21. ↑ Gamble, Clive (1990), El poblamiento Paleolítico de Europa, Barcelona: Editorial Crítica. ISBN 84-7423-445-X.
  22. ↑ 22.0 22.1 22.2 22.3 22.4 Leften Stavros Stavrianos (1997). Lifelines from Our Past: A New World History. New Jersey: M.E. Sharpe. ISBN 978-0-13-357005-2. pp. 9–13 p. 70
  23. ↑ 23.0 23.1 23.2 23.3 23.4 23.5 23.6 Leften Stavros Stavrianos (1991). A Global History from Prehistory to the Present. New Jersey: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-357005-2. pp. 9–13
  24. ↑ 24.0 24.1 24.2 "The Consequences of Domestication and Sedentism by Emily Schultz, et al". Primitivism.com. Archived from the original on 2009-07-15. Retrieved 2010-01-31.
  25. ↑ Felipe Fernandez Armesto (2003). Ideas that changed the world. New York: Dorling Kindersley limited. p. 400. ISBN 978-0-7566-3298-4.; p. 10
  26. ↑ 26.0 26.1 26.2 26.3 26.4 Hillary Mayell. "When Did "Modern" Behavior Emerge in Humans?". National Geographic News. Retrieved 2008-02-05.
  27. ↑ "On the earliest evidence for habitual use of fire in Europe", Wil Roebroeks et al, PNAS, 2011
  28. ↑ "Callaway, Ewen (22 September 2011), "First Aboriginal genome sequenced", Nature, Nature News, doi:10.1038/news.2011.551
  29. ↑ Jean-Pierre Bocquet-Appel; et al. (2005). "Estimates of Upper Palaeolithic meta-population size in Europe from archaeological data" (PDF). Journal of Archaeological Science. 32 (11): 1656–68. doi:10.1016/j.jas.2005.05.006. Archived from the original (PDF) on 2017-10-20. Retrieved 2019-08-01.
  30. ↑ Semaw, Sileshi (2000). "The World's Oldest Stone Artefacts from Gona, Ethiopia: Their Implications for Understanding Stone Technology and Patterns of Human Evolution Between 2.6–1.5 Million Years Ago". Journal of Archaeological Science. 27 (12): 1197–214. doi:10.1006/jasc.1999.0592.
  31. ↑ Klein, R. (1999). The Human Career. University of Chicago Press.
  32. ↑ Roche H et al., 2002, Les sites archaéologiques pio-pléistocènes de la formation de Nachuku 663–673, qtd in Scarre, 2005
  33. ↑ Clark, JD, Variability in primary and secondary technologies of the Later Acheulian in Africa in Milliken, S and Cook, J (eds), 2001
  34. ↑ Rick Weiss, "Chimps Observed Making Their Own Weapons", The Washington Post, February 22, 2007
  35. ↑ 35.0 35.1 35.2 35.3 35.4 35.5 Marlowe FW (2005). "Hunter-gatherers and human evolution" (PDF). Evolutionary Anthropology. 14 (2): 15294. doi:10.1002/evan.20046. Archived from the original (PDF) on 2008-05-27.
  36. ↑ 36.0 36.1 Wrangham R, Conklin-Brittain N (September 2003). "Cooking as a biological trait" (PDF). Comp Biochem Physiol a Mol Integr Physiol. 136 (1): 35–46. doi:10.1016/S1095-6433(03)00020-5. PMID 14527628. Archived from the original (PDF) on 2005-05-19.
  37. ↑ 37.0 37.1 37.2 "First Mariners Project Photo Gallery 1". Mc2.vicnet.net.au. Archived from the original on 2009-10-25. Retrieved 2019-08-01.
  38. ↑ "First Mariners – National Geographic project 2004". Mc2.vicnet.net.au. 2004-10-02. Archived from the original on 2009-10-26. Retrieved 2019-08-01.
  39. ↑ 39.00 39.01 39.02 39.03 39.04 39.05 39.06 39.07 39.08 39.09 39.10 39.11 39.12 39.13 Miller, Barbra; Bernard Wood; Andrew Balansky; Julio Mercader; Melissa Panger (2006). Anthropology. Boston: Allyn and Bacon. p. 768. ISBN 978-0-205-32024-0.
  40. ↑ "Human Evolution," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007 Archived 2008-04-08 at the Wayback Machine Contributed by Richard B. Potts, B.A., Ph.D.
  41. ↑ 41.0 41.1 Ann Parson. "Neanderthals Hunted as Well as Humans, Study Says". National Geographic News. Retrieved 2008-02-01.
  42. ↑ Boëda, E.; Geneste, J.M.; Griggo, C.; Mercier, N.; Muhesen, S.; Reyss, J.L.; Taha, A.; Valladas, H. (1999). "A Levallois point embedded in the vertebra of a wild ass (Equus africanus): Hafting, projectiles and Mousterian hunting". Antiquity. 73 (280): 394–402. doi:10.1017/S0003598X00088335.
  43. ↑ Cameron Balbirnie (2005-02-10). "The icy truth behind Neanderthals". BBC News. Retrieved 2008-04-01.
  44. ↑ J. Chavaillon, D. Lavallée, « Bola », in Dictionnaire de la Préhistoire, PUF, 1988.
  45. ↑ 45.0 45.1 Lloyd, J & Mitchinson, J: "The Book of General Ignorance". Faber & Faber, 2006.
  46. ↑ Christine Mellot. "stalking the ancient dog" (PDF). Science news. Retrieved 2008-01-03.
  47. ↑ Felipe Fernandez Armesto (2003). Ideas that changed the world. New York: Dorling Kindersley limited. p. 400. ISBN 978-0-7566-3298-4.; [1]
  48. ↑ 48.0 48.1 48.2 48.3 "Stone Age," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007 Archived 2009-11-01 at the Wayback Machine Contributed by Kathy Schick, B.A., M.A., Ph.D. and Nicholas Toth, B.A., M.A., Ph.D.
  49. ↑ 49.0 49.1 Nancy White. "Intro to archeology The First People and Culture". Introduction to archeology. Archived from the original on 2012-10-09. Retrieved 2008-03-20.
  50. ↑ James Urquhart (2007-08-08). "Finds test human origins theory". BBC News. Retrieved 2008-03-20.
  51. ↑ 51.0 51.1 51.2 Christopher Boehm (1999) "Hierarchy in the Forest: The Evolution of Egalitarian Behavior" pp. 198–208 Harvard University Press
  52. ↑ 52.0 52.1 52.2 Sean Henahan. "Blombos Cave art". Science News. Retrieved 2008-03-12.
  53. ↑ 53.0 53.1 Felipe Fernandez Armesto (2003). Ideas that changed the world. New York: Dorling Kindersley limited. p. 400. ISBN 978-0-7566-3298-4.; [2]
  54. ↑ Christopher Boehm (1999) "Hierarchy in the Forest: The Evolution of Egalitarian Behavior" p. 198 Harvard University Press
  55. ↑ 55.0 55.1 R Dale Gutrie (2005). The Nature of Paleolithic art. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-31126-5. pp. 420-22
  56. ↑ 56.0 56.1 56.2 Barbara Ehrenreich (1997). Blood Rites: Origins and History of the Passions of War. London: Macmillan. ISBN 978-0-8050-5787-4. p. 123
  57. ↑ 57.0 57.1 Kelly, Raymond (October 2005). "The evolution of lethal intergroup violence". PNAS. 102 (43): 15294–98. doi:10.1073/pnas.0505955102. PMC 1266108. PMID 16129826.
  58. ↑ Kelly, Raymond C. Warless societies and the origin of war. Ann Arbor : University of Michigan Press, 2000.
  59. ↑ Marx, Karl; Friedrich Engels (1848). The Communist Manifesto. London. pp. 71, 87. ISBN 978-1-59986-995-7.[permanent dead link]
  60. ↑ Rigby, Stephen Henry (1999). Marxism and History: A Critical Introduction, pp. 111, 314 Manchester University Press, (ISBN 0-7190-5612-8).
  61. ↑ Christopher Boehm (1999) "Hierarchy in the Forest: The Evolution of Egalitarian Behavior" p. 192 Harvard university press
  62. ↑ 62.0 62.1 Thomas M. Kiefer (Spring 2002). "Anthropology E-20". Lecture 8 Subsistence, Ecology and Food production. Harvard University. Archived from the original on 2008-04-10. Retrieved 2008-03-11.
  63. ↑ 63.0 63.1 Dahlberg, Frances (1975). Woman the Gatherer. London: Yale University Press. ISBN 978-0-300-02989-5.
  64. ↑ 64.0 64.1 Stefan Lovgren. "Sex-Based Roles Gave Modern Humans an Edge, Study Says". National Geographic News. Retrieved 2008-02-03.
  65. ↑ Leften Stavros Stavrianos (1991). A Global History from Prehistory to the Present. New Jersey: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-357005-2. the sexes were more equal during Paleolithic millennia than at any time since. p. 9
  66. ↑ 66.0 66.1 Museum of Antiquites web site Archived 2007-11-21 at the Wayback Machine . Retrieved February 13, 2008.
  67. ↑ 67.0 67.1 67.2 Tedlock, Barbara. 2005. The Woman in the Shaman's Body: Reclaiming the Feminine in Religion and Medicine. New York: Bantam.
  68. ↑ 68.0 68.1 68.2 Jared Diamond. "The Worst Mistake in the History of the Human Race". Discover. Retrieved 2008-01-14.
  69. ↑ Jonathan Amos (2004-04-15). "Cave yields 'earliest jewellery'". BBC News. Retrieved 2008-03-12.
  70. ↑ Hillary Mayell. "Oldest Jewelry? "Beads" Discovered in African Cave". National Geographic News. Retrieved 2008-03-03.
  71. ↑ "Human Evolution," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007 Archived 2009-10-31 at the Wayback Machine Contributed by Richard B. Potts, B.A., Ph.D.
  72. ↑ 72.0 72.1 Robert G. Bednarik. "Beads and the origins of symbolism". Archived from the original on 2018-10-26. Retrieved 2008-04-05.
  73. ↑ Richard G. Klein, "The Dawn of Human Culture" ISBN 0-471-25252-2
  74. ↑ 74.0 74.1 74.2 74.3 Paleolithic Art. 2007. Archived from the original on 2008-03-14. Retrieved 2008-03-20. {{cite encyclopedia}}: |work= ignored (help)
  75. ↑ 75.0 75.1 75.2 Jean Clottes. "Shamanism in Prehistory". Bradshaw foundation. Archived from the original on 2008-04-30. Retrieved 2019-08-01.
  76. ↑ 76.0 76.1 McDermott, LeRoy (1996). "Self-Representation in Upper Paleolithic Female Figurines". Current Anthropology. 37 (2): 227–75. doi:10.1086/204491. JSTOR 2744349.
  77. ↑ R. Dale Guthrie, The Nature of Paleolithic Art. University of Chicago Press, 2006. ISBN 978-0-226-31126-5. Preface.
  78. ↑ Merlin Stone (1978). When God Was a Woman. Harcourt Brace Jovanovich. p. 265. ISBN 978-0-15-696158-5.
  79. ↑ Marija Gimbutas (1991). The Civilization of the Goddessమూస:ISBN?
  80. ↑ Karl Bücher. Trabajo y ritmo. Biblioteca Científico-Filosófica, Madrid.
  81. ↑ Charles Darwin. The origin of man. Edimat books, S.A. ISBN 84-8403-034-2.
  82. ↑ Nelson, D.E., Radiocarbon dating of bone and charcoal from Divje babe I cave, cited by Morley, p. 47
  83. ↑ 83.0 83.1 Bahn, Paul (1996) "The atlas of world archeology" Copyright 2000 The Brown Reference Group PLC
  84. ↑ "About OriginsNet by James Harrod". Originsnet.org. Retrieved 2010-01-31.
  85. ↑ "Appendices for chimpanzee spirituality by James Harrod" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2008-05-27. Retrieved 2019-08-01.
  86. ↑ 86.0 86.1 Vincent W. Fallio (2006). New Developments in Consciousness Research. New York: Nova Publishers. ISBN 978-1-60021-247-5. pp. 98–109
  87. ↑ "Oldowan Art, Religion, Symbols, Mind by James Harrod". Originsnet.org. Archived from the original on 2010-03-10. Retrieved 2010-01-31.
  88. ↑ Wunn, Ina (2000). "Beginning of Religion", Numen, 47(4), pp. 434–35
  89. ↑ Robbins, Lawrence H.; AlecC. Campbell; George A. Brook; Michael L. Murphy (June 2007). "World's Oldest Ritual Site? The "Python Cave" at Tsodilo Hills World Heritage Site, Botswana" (PDF). NYAME AKUMA, the Bulletin of the Society of Africanist Archaeologists (67). Archived from the original (PDF) on 28 September 2011. Retrieved 1 December 2010.
  90. ↑ 90.0 90.1 90.2 90.3 90.4 90.5 Karl J. Narr. "Prehistoric religion". Britannica online encyclopedia 2008. Archived from the original on 2008-04-09. Retrieved 2008-03-28.
  91. ↑ Steven Mithen (1996). The Prehistory of the Mind: The Cognitive Origins of Art, Religion and Science. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-05081-1.
  92. ↑ Lerro, Bruce (2000). From earth spirits to sky gods Socioecological Origins of Monotheism. Lanham, MD: Lexington Press. pp. 17–20, 327. ISBN 978-0-7391-0098-1.
  93. ↑ Christopher L. C. E. Witcombe, "Women in the Stone Age Archived 2010-08-01 at the Wayback Machine", in the essay "The Venus of Willendorf" . Retrieved March 13, 2008.
  94. ↑ "Upper Paleolithic Art, Religion, Symbols, Mind By James Harrod". Originsnet.org. Archived from the original on 2010-03-08. Retrieved 2010-01-31.
  95. ↑ 95.0 95.1 William Cocke. "First Wine? Archaeologist Traces Drink to Stone Age". National Geographic News. Retrieved 2008-02-03.
  96. ↑ Gowlett JAJ (2003). "What actually was the Stone Age Diet?" (PDF). J Nutr Environ Med. 13 (3): 143–47. doi:10.1080/13590840310001619338.
  97. ↑ Weiss E, Wetterstrom W, Nadel D, Bar-Yosef O (June 29, 2004). "The broad spectrum revisited: Evidence from plant remains". Proc Natl Acad Sci USA. 101 (26): 9551–55. Bibcode:2004PNAS..101.9551W. doi:10.1073/pnas.0402362101. PMC 470712. PMID 15210984.
  98. ↑ Richards, MP (December 2002). "A brief review of the archaeological evidence for Palaeolithic and Neolithic subsistence". Eur J Clin Nutr. 56 (12): 1270–78. doi:10.1038/sj.ejcn.1601646. PMID 12494313.
  99. ↑ Johanson, Donald; Blake, Edgar (2006). From Lucy to Language: Revised, Updated, and Expanded. Berlin: Simon & Schuster. pp. 96–97. ISBN 978-0743280648.
  100. ↑ Donna Hart; Robert W. Sussman (2005). Man the Hunted. ISBN 978-0-8133-3936-8.
  101. ↑ Lovgren, Stefan (31 August 2005). "Chimps, Humans 96 Percent the Same, Gene Study Finds". Retrieved 23 December 2013.
  102. ↑ "Chimp hunting and flesh-eating".
  103. ↑ "Chimpanzees 'hunt using spears'". BBC News. February 22, 2007.
  104. ↑ "The Predatory Behavior and Ecology of Wild Chimpanzees". Archived from the original on 2013-06-06. Retrieved 2019-08-01.
  105. ↑ Milton, Katharine (1999). "A hypothesis to explain the role of meat-eating in human evolution" (PDF). Evolutionary Anthropology. 8 (1): 11–21. doi:10.1002/(SICI)1520-6505(1999)8:1<11::AID-EVAN6>3.0.CO;2-M.
  106. ↑ Leslie C. Aiello; Peter Wheeler (1995). "The expensive-tissue hypothesis" (PDF). Current Anthropology. 36 (2): 199–221. doi:10.1086/204350. Archived from the original (PDF) on 2019-05-17. Retrieved 2019-08-01.
  107. ↑ Cordain L. Implications of Plio-Pleistocene Hominin Diets for Modern Humans. Archived 2008-02-27 at the Wayback Machine In: Early Hominin Diets: The Known, the Unknown, and the Unknowable. Ungar, P (Ed.), Oxford University Press, Oxford, 2006, pp 363–83.
  108. ↑ Nature's Magic: Synergy in Evolution and the Fate of Humankind By Peter Corning
  109. ↑ Laden G, Wrangham R (October 2005). "The rise of the hominids as an adaptive shift in fallback foods: plant underground storage organs (USOs) and australopith origins" (PDF). J. Hum. Evol. 49 (4): 482–98. doi:10.1016/j.jhevol.2005.05.007. PMID 16085279. Archived from the original (PDF) on 2008-09-11.
  110. ↑ Wrangham RW, Jones JH, Laden G, Pilbeam D, Conklin-Brittain N (December 1999). "The Raw and the Stolen. Cooking and the Ecology of Human Origins". Curr Anthropol. 40 (5): 567–94. doi:10.1086/300083. PMID 10539941.[permanent dead link]
  111. ↑ Yeakel JD, Bennett NC, Koch PL, Dominy NJ (July 2007). "The isotopic ecology of African mole rats informs hypotheses on the evolution of human diet" (PDF). Proc Biol Sci. 274 (1619): 1723–30. doi:10.1098/rspb.2007.0330. PMC 2493578. PMID 17472915. Archived from the original (PDF) on 2008-09-11.
  112. ↑ Hernandez-Aguilar RA, Moore J, Pickering TR (December 2007). "Savanna chimpanzees use tools to harvest the underground storage organs of plants" (PDF). Proc Natl Acad Sci U S A. 104 (49): 19210–13. doi:10.1073/pnas.0707929104. PMC 2148269. PMID 18032604. Archived from the original (PDF) on 2008-09-11. Retrieved 2019-08-01.
  113. ↑ S. Boyd Eaton; Stanley B. Eaton III; Andrew J. Sinclair; Loren Cordain; Neil J. Mann (1998). Dietary intake of long-chain polyunsaturated fatty acids during the Paleolithic (PDF). World Review of Nutrition and Dietetics. Vol. 83. pp. 12–23. CiteSeerX 10.1.1.691.6953. doi:10.1159/000059672. ISBN 978-3-8055-6694-0. PMID 9648501. Archived from the original (PDF) on 2015-05-09. Retrieved 2014-06-14. {{cite book}}: |journal= ignored (help)
  114. ↑ J. A. J. Gowlet (September 2003). "What actually was the stone age diet?" (PDF). Journal of Environmental Medicine. 13 (3): 143–147. doi:10.1080/13590840310001619338. Retrieved 2008-05-04.)
  115. ↑ Diamond, Jared (1991). The third chimpanzee: the evolution and future of the human animal.
  116. ↑ 116.0 116.1 Sharman Apt Russell (2006). Hunger an unnatural history. Basic books. ISBN 978-0-465-07165-4.[permanent dead link] p. 2
  117. ↑ Milton, Katharine (2002). "Hunter-gatherer diets: wild foods signal relief from diseases of affluence (PDF)" (PDF). In Ungar, Peter S.; Teaford, Mark F. (eds.). Human Diet: Its Origins and Evolution. Westport, CN: Bergin and Garvey. pp. 111–22. ISBN 978-0-89789-736-5.
  118. ↑ Larsen, Clark Spencer (1 November 2003). "Animal source foods and human health during evolution". Journal of Nutrition. 133 (11, Suppl 2): 3893S–97S. doi:10.1093/jn/133.11.3893S. PMID 14672287. Archived from the original on 28 జనవరి 2018. Retrieved 1 ఆగస్టు 2019.
  119. ↑ Cordain L, Eaton SB, Sebastian A, Mann N, Lindeberg S, Watkins BA, O'Keefe JH, Brand-Miller J (2005). "Origins and evolution of the Western diet: health implications for the 21st century". Am. J. Clin. Nutr. 81 (2): 341–54. doi:10.1093/ajcn.81.2.341. PMID 15699220.
  120. ↑ Thorburn AW, Brand JC, Truswell AS (1 January 1987). "Slowly digested and absorbed carbohydrate in traditional bushfoods: a protective factor against diabetes?". Am J Clin Nutr. 45 (1): 98–106. doi:10.1093/ajcn/45.1.98. PMID 3541565.
  121. ↑ Hillard Kaplan; Kim Hill; Jane Lancaster; A. Magdalena Hurtado (2000). "A Theory of Human Life History Evolution: Diet, Intelligence and Longevity" (PDF). Evolutionary Anthropology. 9 (4): 156–85. doi:10.1002/1520-6505(2000)9:4<156::AID-EVAN5>3.0.CO;2-7. Retrieved 12 September 2010{{cite journal}}: CS1 maint: postscript (link)
  122. ↑ Caspari, Rachel; Lee, Sang-Hee (July 27, 2004). "Older age becomes common late in human evolution". Proceedings of the National Academy of Sciences. 101 (20): 10895–900. doi:10.1073/pnas.0402857101. PMC 503716. PMID 15252198{{cite journal}}: CS1 maint: postscript (link)
  123. ↑ Efraim Lev; Mordechai E. Kislev; Ofer Bar-Yosef (March 2005). "Mousterian vegetal food in Kebara Cave, Mt. Carmel". Journal of Archaeological Science. 32 (3): 475–84. doi:10.1016/j.jas.2004.11.006.
  124. ↑ Revedin, Anna; Aranguren, B; Becattini, R; Longo, L; Marconi, E; Lippi, MM; Skakun, N; Sinitsyn, A; et al. (2010). "Thirty thousand-year-old evidence of plant food processing". Proc Natl Acad Sci U S A. 107 (44): 18815–19. Bibcode:2010PNAS..10718815R. doi:10.1073/pnas.1006993107. PMC 2973873. PMID 20956317.
  125. ↑ Lindeberg, Staffan (June 2005). "Palaeolithic diet ("stone age" diet)". Scandinavian Journal of Food & Nutrition. 49 (2): 75–77. doi:10.1080/11026480510032043.
  126. ↑ Academic American Encyclopedia By Grolier Incorporated (1994). Academic American Encyclopedia By Grolier Incorporated. University of Michigan: Grolier Academic Reference.; p 61
  127. ↑ Jaouen, Klervia; et al. (19 February 2019). "Exceptionally high δ15N values in collagen single amino acids confirm Neandertals as high-trophic level carnivores". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 116 (11): 4928–4933. doi:10.1073/pnas.1814087116. PMC 6421459. PMID 30782806.
  128. ↑ Yika, Bob (19 February 2019). "Isotopes found in bones suggest Neanderthals were fresh meat eaters". Phys.org. Retrieved 20 February 2019.
  129. ↑ Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology (19 February 2019). "Neanderthals' main food source was definitely meat – Isotope analyses performed on single amino acids in Neanderthals' collagen samples shed new light on their debated diet". Science Daily. Retrieved 21 February 2019.
  130. ↑ John Noble Wilford (2007-10-18). "Key Human Traits Tied to Shellfish Remains". New York Times. Retrieved 2008-03-11.
  131. ↑ African Bone Tools Dispute Key Idea About Human Evolution National Geographic News article.
  132. ↑ Tim D. White (2006). Once were Cannibals. ISBN 978-0-226-74269-4. Retrieved 2008-02-14. {{cite book}}: |work= ignored (help)
  133. ↑ James Owen. "Neandertals Turned to Cannibalism, Bone Cave Suggests". National Geographic News. Retrieved 2008-02-03.
  134. ↑ Pathou-Mathis M (2000). "Neanderthal subsistence behaviours in Europe". International Journal of Osteoarchaeology. 10 (5): 379–95. doi:10.1002/1099-1212(200009/10)10:5<379::AID-OA558>3.0.CO;2-4.
  135. ↑ "Prehistoric Dining: The Real Paleo Diet". National Geographic. 2014-04-22. Archived from the original on 2017-08-04. Retrieved 2019-08-01.
"https://te.wikipedia.org/w/index.php?title=పాతరాతియుగం&oldid=4015351" నుండి వెలికితీశారు