కాశ్మీర్ జానపద నృత్యాలు
కాశ్మీర్ జానపద నృత్యాలు కాశ్మీర్ యొక్క గొప్ప వారసత్వం సంపద . కాశ్మీరు రాష్ట్రంలోని అన్ని ప్రధాన కార్యక్రమాలు, వివాహాలలో ప్రదర్శించబడే ప్రసిద్ధ జానపద నృత్యాలలను కాశ్మీరు కలిగి ఉంది., పుట్టినరోజులు, పంట కోత మొదలైన కార్యక్రమాలలో ప్రదర్శించబడే కొన్ని ప్రత్యేక నృత్యాలు కూడా ఉన్నాయి. జమ్మూ, కాశ్మీర్ నృత్య రూపాలు రాష్ట్రానికి మాత్రమే పరిమితం కాదు. కానీ అవి దేశం నలుమూలల నుండి ప్రజలందరి దృష్టిని ఆకర్షిస్తాయి. ఈ సాంప్రదాయ నృత్యాలు ఇప్పుడు రాష్ట్ర గొప్ప సంస్కృతిలో అంతర్భాగంగా ఉన్నాయి.
కుడ్ నృత్యం
మార్చురాష్ట్రంలోని ప్రసిద్ధ నృత్య రూపాలలో ఒకటి కుడ్ నృత్యం. ఇది కృతజ్ఞతలు తెలిపే ఆచారంగా లోక్ దేవతలను ( గ్రామదేవతలను) గౌరవించటానికి నిర్వహించబడుతుంది, నృత్యం ఎక్కువగా రాత్రులలో జరుగుతుంది. ఈ రూపం చాలా ఆసక్తికరమైన, వక్రీకృత కదలికలను కలిగి ఉంది. కుడ్ నృత్యం‌లోని ఇతర నృత్య రూపాల మాదిరిగా కాకుండా యువకులు, వృద్ధులు సమానంగా పాల్గొంటారు, అది మరింత ఆసక్తికరంగా ఉంటుంది. ఈ నృత్య రూపాల్లో సంగీతం యొక్క రిథమ్, బీట్‌లు నృత్యంపై ఆధిపత్యం చెలాయిస్తాయి.నృత్యకారులు తమ కదలికను తదనుగుణంగా ప్లాన్ చేసుకుంటారు. ఛైన, డ్రమ్స్, నర్సింహ, వేణువు వంటి కొన్ని ప్రత్యేక సంగీత వాయిద్యాలను నృత్యంలో ఉపయోగిస్తారు. సహజత్వంఅనేది అన్ని జానపద నృత్యాలలో ఎక్కువగా కనిపించే మరొక ముఖ్య లక్షణం. ఈ రకమైన నృత్యం సాధారణంగా జమ్మూ, చుట్టుపక్కల పర్వతాల మధ్యలో ప్రదర్శించబడుతుంది, ఎక్కువగా వర్షాకాలంలో ప్రదర్శించబడుతుంది.దీనినేపధ్యం వ్యవసాయదా రులుగా పనిచేసే రైతులు, గ్రామస్తులు తమ పశువులను, మొక్కజొన్న పంటలను, పిల్లలను, కుటుంబాన్ని అన్ని రకాల ప్రకృతి వైపరీత్యాల నుండి రక్షించడానికి స్థానిక దేవత '(గ్రామదేవత) 'ను ఆరాధించి ,రక్షించమని వేడుకుంటూ చేస్తారు. స్థానిక రైతులు సాధారణంగా ఈ నృత్యం చేస్తారు, వేడుకలలో సమీపంలోని గ్రామాల నుండి ప్రజలు పాల్గొంటారు. ప్రతి ఒక్కరూ తమ ఉత్తమ వస్త్రధారణలో ఉంటారు. పండుగను స్ఫూర్తితో జరుపుకుంటారు. సాధారణంగా కుడ్ నృత్యంలో, నృత్యకారులు 20 నుండి 30 సంఖ్యలో ఉంటారు. సాధారణంగా రాత్రి చివరి గంటల వరకు(తెల్లవారు జాము వరకు) కొనసాగిస్తారు. జమ్మూ రాష్ట్రం ఎల్లప్పుడూ దాని గొప్ప సంస్కృతికి ప్రసిద్ధి చెందింది, ఇది వివిధ పండుగలలో , వేడుకలలో ప్రదర్శించబడే వివిధ నృత్య రూపాలలో స్పష్టంగా ప్రతిబింబిస్తుంది. [1]. సంగీత సహకారం ధౌన్స్, డ్రమ్, బన్సిరి, వెదురు వేణువు, రాంసింగ, ఒక రకమైన ట్రంపెట్ ద్వారా అందించబడుతుంది. నృత్యం చేసేటప్పుడు పాడే పాటలాగా, డ్యాన్సర్ల దుస్తులు ఒక్కో ప్రదేశానికి మారుతూ ఉంటాయి. [2]
దుమ్హాల్ నృత్యం
మార్చు
అన్ని నృత్య రూపాలలో కాశ్మీర్‌లో అభ్యసించే అత్యంత ప్రసిద్ధ నృత్య రూపాలు 'దుమ్హాల్'. ఈ నృత్యాన్ని ప్రదర్శించే నృత్యకారులు శక్తివంతమైన రంగుల వస్త్రాలు, శంఖాకార టోపీలను ధరింస్తారు, ఇవి సాధారణంగా పూసలతో నింపబడి నిజంగా అందంగా కనిపిస్తాయి. ప్రతి మనిషి ఈ నృత్యం చేయలేరు కానీ వాటల్‌లోని మగవారు మాత్రమే ఈ నృత్యాన్ని ప్రత్యేక సందర్భంలో ప్రదర్శించగలరు.సెట్ లొకేషన్స్, సెట్ అకేషన్స్‌లో చేసే అన్ని నృత్యం‌ల కంటే ఈ నృత్యం చాలా భిన్నంగా ఉంటుంది.ఒక ప్రత్యేకమైన ఆచార పద్ధతిలో డ్యాన్సర్లు నృత్యం చేయాలి, టెక్కెము(పతాకం వంటిది) కింది భాగాన్ని భూమిలోకి పాతి,దీని చుట్టూ పురుషులు చేరి నృత్యం చేస్తారు. నృత్యకారులు కోరస్‌లో శ్రావ్యమైన స్వరంతో పాడతారు, మధ్యలో డ్రమ్ బీట్‌లతో వారు జంటగా కలిసి చేస్తారు.[1] దుమ్హాల్ నృత్యం పురుషులు, మహిళలు ప్రదర్శించే ఒక రకమైన జానపద నృత్యం.కాశ్మీర్‌లోని వాటల్ తెగలో నృత్యం ప్రారంభమై అభివృద్ధి చెందింది.నృత్యకారులు పూసలు, ఇతర వస్తువులతో చేసిన అలంకారాలతో పొడవాటి, రంగురంగుల వస్త్రాలను ధరిస్తారు.నృత్యకారులు ఊరేగింపుగా ముందుకు సాగుతారు .ప్రాంత సంస్కృతిని స్పష్టంగా ఈ నృత్యంలో వ్యక్తం చేస్తారు. నృత్యాన్ని చేసే పురుషులు భూమిలోకి తవ్విన జెండాను కూడా తీసుకువెళతారు. వారు నృత్యం‌తో పాటు కోరస్‌లో ఓదార్పుగా అందమైన రాగాలను పాడతారు.డ్రమ్ అనేది సంగీతం చేయడానికి ఉపయోగించే ఒక సంగీత వాయిద్యం. పాటలు సంగీతం తో సమకాలీకరించబడినప్పుడు, అవి అద్భుతంగా అనిపిస్తాయి, మంచి అనుభూతిని అందిస్తాయి.పురుషులు భూమిలో తవ్విన బ్యానర్/జెండా చుట్టూ నృత్యం చేయడం ప్రారంభిస్తారు. ఈ రకమైన నృత్యం సాధారణంగా ప్రత్యేక సందర్భాలలో ఒక ఆచారంగా నిర్వహించబడుతుంది.దుమ్హాల్ నృత్య ప్రదర్శన సమయంలో, ప్రదర్శకులు చాలా చక్కగా దుస్తులు ధరిస్తారు. వారు ప్రకాశవంతమైన రంగులు, పొడవాటి చేతుల వస్త్రాలను ధరిస్తారు.వారి దుస్తులలో శంఖాకార టోపీ కనిపించడం గమనార్హం. వారు సాధారణంగా పూసలు,, ఆభరణాలతో అలంకరించబడిన తలపాగా ధరిస్తారు.ఇది కాశ్మీరీ ప్రజలు చేసే అత్యంత ప్రసిద్ధ జానపద నృత్యాలలో ఒకటి. ఈ రకమైన నృత్యం సాధారణంగా అసాధారణమైన సందర్భాలలో మాత్రమే కనిపిస్తుంది.[3].
రూఫ్ నృత్యం
మార్చు
కాశ్మీర్ ప్రాంతంలో కనిపించే మరో ప్రసిద్ధ సాంప్రదాయ నృత్య రూపం రూఫ్ నృత్యం . ఈద్, రంజాన్ రోజుల వంటి పండుగ సందర్భాలలో ఈ నృత్య రూపాన్ని ప్రదర్శిస్తారు. ఇది ఒకరికొకరు ముఖాముఖిగా నిలబడి ఉన్న స్త్రీల సమూహంచే ప్రదర్శించబడుతుంది, అయితే ఈ నృత్య రూపంలోని అత్యంత ముఖ్యమైన లక్షణం నర్తకుల పాద విన్యాసాలు/పాదకదిలికలు.ఇది సాధారణంగా గ్రామాల్లో 'రూఫ్' అని, నగరాల్లో 'రో 'గా ఉచ్ఛరిస్తారు.ఇది వసంత ఋతువులో ప్రదర్శించబడే నృత్యం, చాలా కాలం నుండి కాశ్మీరీ ప్రజలలో ఎల్లప్పుడూ అంతర్భాగంగా ఉంది.[1]రౌఫ్ అనేది లోయలోని మహిళలు ప్రదర్శించే ఆధ్యాత్మిక కవితా జానపద నృత్యం. ముందుగా చెప్పినట్లుగా, రంజాన్, ఈద్ సమయంలో వసంతకాలంలో నృత్యం చేస్తారు. రౌఫ్ చాలా సంవత్సరాలుగా కాశ్మీర్ సంస్కృతిలో భాగం. నృత్యం వసంతాన్ని, ఆహ్లాదకరమైన వాతావరణాన్ని స్వాగతిస్తుంది.నాట్యం కూడా ఆధ్యాత్మిక కవిత్వంతో పంట యొక్క ఆనందాన్ని వ్యక్తపరుస్తుంది, దీనికి నృత్యకారులు లయబద్ధంగా నృత్యం చేస్తారు. రైతులు ఈ సందర్భంగా నృత్యాలు చేస్తూ, విలాసవంతమైన రుచికరమైన వంటకాలను వడ్డిస్తారు.రౌఫ్ జాతీయంగా, అంతర్జాతీయంగా ప్రజాదరణ పొందింది.జమ్మూ, కాశ్మీర్ సందర్శించే పర్యాటకులకు ఇది ఒక ప్రసిద్ధ ఆకర్షణ. రూఫ్‌ను రెండు గ్రూపుల స్త్రీలు ఒకరికొకరు ఎదురుగా నిలబడి ప్రదర్శిస్తారు.సమూహాలు ప్రత్యేకమైన నగలతో పాటు అందమైన సాంప్రదాయ దుస్తులను ధరిస్తారు.రూఫ్ నృత్యం యొక్క అత్యంత ముఖ్యమైన ఆకర్షణ చక్రి, నృత్యం సమయంలో మహిళలు చేసే క్లిష్టమైన దశల శ్రేణి. ప్రజలు ఫుట్‌వర్క్ చూడటానికి ఇష్టపడతారు. అంతేకాకుండా, నృత్యం ప్రదర్శించబడే పాటలో ఒక బృందం ప్రశ్నలను అడగడం, మరొకటి పాట రూపంలో సమాధానాలను అందించడం ఈ నృత్య విశేషం. .[4].
భంద్ పథేర్/బంద్ పథేర్
మార్చు
ఇది కాశ్మీర్‌లో ప్రదర్శించబడే థియేటర్ నృత్యం/రంగస్థల నృత్యం యొక్క ఒక రూపం. ఈ నృత్య నిర్మాణంలో నృత్యం మాత్రమే కాకుండా ప్రేక్షకులను కట్టిపడేసే నృత్యాలమధ్య మధ్య లో నాటకాల ప్రదర్శనలు కూడా ఉన్నాయి. ఇది సమాజంలో కొనసాగుతున్న సాధారణ జీవితాలను, సంప్రదాయాలను, చెడులను చూపుతుంది.[1] బంద్ పథేర్ లో ప్రదర్శించే కళాకారులను బంద్ అని, వారు ప్రదర్శించే నాటకాలను పథేర్ అని పిలుస్తారు. బంద్ పథేర్ లో కళాకారులు రంగురంగుల వేషధారణలతో గుంపులు గుంపులుగా ఒక చోటి నుంచి మరో చోటికి వెళ్లి సమాజంలోని సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ అంశాలను వ్యంగ్యంగా ప్రస్తావిస్తూ నాటకాలను ప్రదర్శిస్తారు.భంద్ పథేర్‌లో ఉపయోగించిన పదజాలం కాశ్మీర్‌లోని గొప్ప మధ్యయుగ, ఆధునిక ఆధ్యాత్మికవేత్తల వాఖ్‌లు, ష్రుఖ్‌లతో సంబంధాన్ని కలిగి ఉంది.కాలక్రమేణా, ఈ రంగస్థల అనుభవం అకడమిక్, చారిత్రక, సాంస్కృతిక నేపథ్యంతో పరిణతి చెంది, పూర్తి రంగస్థ ప్రదర్శనగా అభివృద్ధి చెందింది.హేంజ్ పథేర్, బకర్వాల్ పథేర్, షికర్గహ్ పథేర్, వాటల్ పథేర్, గోసైన్ పథేర్, అంగ్రేజ్ పథేర్ వంటి కొన్ని నాటకాలు కళాకారులు ప్రదర్శించిన నాటకాలు, వివిధ సంగీతంతో సంఘటనల కాలక్రమాన్ని ప్రతిబింబిస్తాయి.
కాశ్మీరీ జానపద థియేటర్ గురించి ఏడు పుస్తకాలు వ్రాసిన గులాం మొహిదున్ అయ్యాజ్ గారి మాటల్లో
బంద్ పథేర్ నృత్యం-ప్రదర్శనఅనేది కాశ్మీర్ అంత పురాతనమైనది. మీడియా లేని కాలంలో సమాజానికి అద్దం పట్టింది. ఇది అవగాహనను వ్యాప్తి చేసింది, తప్పులను బహిర్గతం చేసింది, సమస్యలను హైలైట్ చేసింది మన జానపద రంగస్థలం మిగతా వాటి కంటే భిన్నమైనది ఏమిటంటే, ఒకే కళాకారుడు నటించడం, నృత్యం చేయడం, సంగీతాన్ని ప్లే చేయడం. ఇది ఇతర థియేటర్‌ల వలె తెరవెనుక ధ్వని లేదా రికార్డ్ చేయబడిన సంగీతాన్ని కలిగి ఉండదు. ఒక ఆర్టిస్ట్ చేసే ప్రతి ఒక్కటీ ప్రేక్షకుల ముందు ప్రత్యక్షం అవుతుంది .[5].
ఇది మరొక నృత్య రూపకాన్ని సాధారణంగా సాంస్కృతిక సమావేశాలు లేదా వివాహాలు వంటి ప్రత్యేక కార్యక్రమాలలో ప్రదర్శించబడుతుంది. ఇది కేవలం అబ్బాయిలచే మాత్రమే ప్రదర్శించబడుతుంది. నడివయసు వ్యక్తులు కూడా ఈ నృత్యం చేయగలరు , కానీ అబ్బాయిల దుస్తులు ధరించాలి. ఇది గరిష్టంగా ఆరు నుండి ఏడుగురు సభ్యులను కలిగి ఉంటుంది, బాహ్య గాయకుడు వుండడు. నృత్యకారులలో ఒకరు శ్రావ్యమైన స్వరంతో పాడే నృత్యకారులలో ప్రధాన గాయకుడు, ఇతర సభ్యులు అతనితో కలిసి బృందగానం చేస్తారు. నృత్యకారులు ధరించే దుస్తులు కొంతవరకు కథక్ నృత్యకారులు ధరించే దుస్తులను పోలి ఉంటాయి. కొన్ని భాగాలలో ఈ నృత్య రూపాన్ని 'బచ్చా గ్యావౌన్' అని కూడా పిలుస్తారు, అంటే యువ శ్రావ్యమైన స్వరం. [1]డ్యాన్సర్‌ని 'బచా' అని పిలుస్తారు . ఇతను సాధారణంగా యువకుడై ఉంటారు, పాట-నృత్య ప్రక్రియను 'నగ్మా' అని పిలుస్తారు. ఇది మొదట్లో గ్రామాల్లో మాత్రమే ప్రబలంగా ఉండేది, పంట కాలంలో ముఖ్యంగా వేడుకకు వ్యక్తీకరణగా ఇది ప్రముఖంగా ఉంటుంది.చివరికి, ఇది వివాహ వేడుకలు, మతపరమైన వేడుకలు, పండుగలలో విలీనం చేయబడింది. ఇప్పుడు ఇది అటువంటి ముఖ్యమైన ఊరేగింపులలో విడదీయరాని భాగంగా మారింది.ఈ నృత్య రూపం సంగీత రంగాలను రంగస్థల అవకాశాలతో అనుసంధానిస్తుంది.ఆరు నుండి ఏడుగురు సభ్యులను కలిగి ఉంటుంది. ప్రేమ, ఆధ్యాత్మికత, హాస్యం, శృంగారవాదం యొక్క ఆలోచనలను ఆవిష్కరించడానికి, వ్యక్తీకరించడానికి, అర్థం చేసుకోవడానికి ఇది నృత్య కారులకు, సంగీత వాయిద్యాలపై సహచర కళాకారులందరికీ తగిన అవకాశం అందిస్తుంది. కాబూల్ లోని ఆఫ్ఘన్‌లు ప్రాథమికంగా బచా నగ్మాను పరిచయం చేశారు, ఇది సూఫీ మూలాల్లో ఉన్న సాంప్రదాయ హఫీజా నగ్మా జానపద నృత్యానికి పునర్విమర్శ.'బచా నగ్మా'లో యువ నృత్యకారులు హఫీజా నృత్యం‌లోని స్త్రీల వేషధారణతో, తమను తాము స్త్రీలుగా మార్చుకోవడానికి లేదా నిర్మాణాత్మకంగా అంత ర్గతంగా ఉన్న సాంస్కృతిక నిబంధనలకు వొదిగి పోతారు.ఈ సంఘటనలను వివరించడానికి, అర్థం చేసుకోవడానికి అనేక విద్యా, స్థానిక సిద్ధాంతాలు రూపొందించబడ్డాయి.కాశ్మీర్, మొఘల్ చక్రవర్తి అక్బర్ పాలనలో వున్నప్పుడు యువకులు స్త్రీల వేషధారణలో నృత్యం చేసే ఈ సంప్రదాయం ప్రముఖంగా ఉండేదని లోయలోని స్థానికులు చాలా కాలంగా విశ్వసిస్తున్నారు.యువకుల శౌర్యాన్ని బహిర్గతం చేయకుండా నిరోధించడానికి, అతను తన రాజభవనంలో నివసించే పురుషులను స్త్రీల వలె దుస్తులు ధరించమని ఒప్పించాడు., 1920లలో, పాలక డోగ్రా మహారాజా అధికారంలోకి వచ్చినప్పుడు, హఫీజ్ నగ్మా సాంప్రదాయ నృత్యం చాలా ఇంద్రియాలకు, అనైతికంగా మారిందని భావించినందున అధికారికంగా నిషేధించబడింది; [6]. [7].
హఫీజా నృత్యం
మార్చుఇది కాశ్మీరీ సాంప్రదాయ నృత్యం యొక్క ఒక రూపం,, వివాహాలలో ప్రదర్శించబడే నృత్యం. సంతూర్ అని పిలువబడే ఈ నృత్యంలో ఉపయోగించే ఒక ప్రత్యేక వాయిద్యం దాదాపు వంద తీగలను కలిగి ఉంటుంది, కర్రల సహాయంతో వాయిస్తారు.[1]హఫీజా నృత్య రూపం చాలా ప్రజాదరణ పొందింది. కాశ్మీర్‌లో ఇళ్లలో జరిగే వివాహ వేడుకల సమయంలో లేదా జీలం నది పై పెండ్లి ఊరేగింపులను పడవలపై తీసుకెళ్లినప్పుడు హఫీజా నృత్యాలు సర్వసాధారణం.సాధారణంగా అమ్మాయిలు ఈ నృత్యం చేస్తారు, ఈ నృత్యం వివాహ వేడుకలో ప్రదర్శించబడుతుంది కనుక అమ్మాయిలు ఇళ్ళల్లో , పడవలలో కూడా నృత్యం చేస్తారు. [8].
భంద్ జషన్
మార్చుభంద్ జషన్ చాలా తేలికపాటి సంగీతంతో చాలా ఓదార్పు నృత్యం, పది నుండి పదిహేను మంది నృత్యకారులు సంప్రదాయ శైలిలో ప్రదర్శించారు.[1] భంద్ జషన్ చాలా తేలికపాటి సంగీతం తో చాలా ఓదార్పు నృత్యం, పది నుండి పదిహేను మంది నృత్యకారులు సంప్రదాయ శైలిలో ప్రదర్శిస్తారు.[1]సాంప్రదాయ జానపద రంగస్థల శైలి కాళీ వున్నదిఇది వ్యంగ్య శైలిలో ఆట, నృత్యాల కలయిక కల్గిన నృత్య రూపకం. అందు వలన, ఇది ఎక్కువగా సామాజిక పరిస్థితులపై పేరడీలను చిత్రీకరిస్తుంది, సంగీతం, నృత్యం, విదూషకుల ద్వారా అనేక బలమైన భావాలను వ్యక్తపరుస్తుంది.కాశ్మీర్ యొక్క ఈ జానపద నృత్యం సాధా రణంగా గ్రామ కూడళ్లలో, అనేక సామాజిక, సాంస్కృతిక కార్యక్రమాలలో పెద్ద ప్రేక్షకుల ముందు ప్రదర్శించబడుతుంది. భారతీయ షెహనాయ్,పెద్ద ధోల్, నగారా, పెష్రావ్ యొక్క కాశ్మీరీ వెర్షన్ అయిన సుర్నై వంటి సంగీత వాయిద్యాలతో పాటు వారి సాంప్రదాయ శైలిలో 10 నుండి 15 మంది కళాకా రుల బృందం ఈ నృత్యానికి అవసరం. నృత్య సమయంలో , కళాకారులందరూ తమ సహ భాగస్వాముల నడుముపై చేతులు వేసి, సంగీతం యొక్క తేలికపాటి లయతో కలిసి వెనుకకు, ముందుకు కదులుతారు.కాశ్మీర్‌లోని ఈ జానపద నృత్యం ప్రేక్షకులతో నేరుగా సంభాషించినట్లు అనిపిస్తుంది, ఎందు కంటే ఇది రాజకీయ దృక్పథాల నుండి సామాజిక అంశాల వరకు కథలను తెలియ జేయడం వలన . భంద్ జషన్ నృత్యంలో ఉపయోగించిన భాష పూర్తిగా కాశ్మీరీ కాదు, అయితే ఎంచుకు న్న నృత్యం యొక్క అంశంపై ఆధారపడి హిందీ,పర్షియన్, ఉర్దూ, పంజాబీ కలయిక లో వుండును. [9].
హూగీ-నాచున్
మార్చువధువు తన తల్లితండ్రుల ఇంటిని విడిచి వెళ్లబోతున్నప్పుడు ఈ నృత్య రూపకాన్ని సాధారణంగా వివాహానికి సంబంధించిన అన్ని ఆచారాల తర్వాత ప్రదర్శిస్తారు. కాశ్మీరీ పండిట్ ఆడవారు పెళ్లి రంగోలి చుట్టూ గుమిగూడి నృత్యాలు చేస్తారు. [1][10].
ఇవి కూడా చదవండి
మార్చుమూలాలు
మార్చు- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 "kasmir dances". jktdc.co.in. Retrieved 2024-02-14.
- ↑ "kud". gaurijog.com. Retrieved 2024-02-14.
- ↑ "Dumhal - Indian Folk Dance". prepp.in. Retrieved 2024-02-14.
- ↑ "Rouf Dance – A Folk Dance of Jammu and Kashmir". indianationfirst.in. Retrieved 2024-02-14.
- ↑ "Bhand Pather". globalkashmir.net. Retrieved 2024-02-14.
- ↑ "hafiz Nagma". searchkashmir.org. Retrieved 2024-02-14.
- ↑ "Bacha Nagma' – Redefining the spectrum of Gender". dhaaramagazine.in. Retrieved 2024-02-14.
- ↑ "Hafiza dance". dance.anantagroup.com. Retrieved 2024-02-14.
- ↑ /1/folk_dances_kashmir.htm "bhand jashan". indianetzone.com. Retrieved 2024-02-14.
{{cite web}}: Check|url=value (help) - ↑ "Prominent Folk Dances in Kashmir". travelworldplanet.com. Retrieved 2024-02-14.