వికీపీడియా

గుప్త సామ్రాజ్యం

పురాతన భారతదేశపు సామ్రాజ్యం

గుప్త సామ్రాజ్యము భారతదేశంలోని ఒక హిందూ సామ్రాజ్యం (సంస్కృతం:samskrutam: गुप्त राजवंश, గుప్త రాజవంశం) గుప్త వంశపు రాజులచే సుమారు సా.శ.280 నుండి సా.శ.550 వరకు పాలించబడింది. ఈ సామ్రాజ్యం ఉత్తర భారతదేశంలో గుజరాత్,రాజస్థాన్ లోని కొంతభాగం, పశ్చిమ భారతదేశం బంగ్లాదేశ్ ప్రాంతాలకు విస్తరించింది. పాటలీపుత్ర (ప్రస్తుత బీహారు రాజధాని పాట్నా) వీరి రాజధానిగా ఉంది. శాంతి, అభివృద్ధి ధ్యేయంగా సాగిన వీరి పరిపాలన శాస్త్రీయ, కళారంగాలలో విస్తృత అభివృద్ధిని సాధించింది. చరిత్రకారులు గుప్తుల కాలాన్ని హాను సామ్రాజ్యం, టాంగు సామ్రాజ్యం, రోమను సామ్రాజ్యంతో సమానంగా పోలుస్తారు. గుప్తుల కాలాన్ని "భారతదేశపు స్వర్ణయుగం" అని పిలుస్తారు. ఈ కాలంలో భారతదేశపు శాస్త్ర పరిజ్ఞానం, గణితం, ఖగోళశాస్త్రం, తత్వశాస్త్రం బాగా ప్రాచుర్యం పొందాయి.

గుప్త సామ్రాజ్యము

సా.శ. 280–సా.శ. 550
రెండవ చంద్రగుప్తుడు (375-415) కాలంలో సామ్రాజ్యం
రెండవ చంద్రగుప్తుడు (375-415) కాలంలో సామ్రాజ్యం
రాజధానిపాటలీపుత్రము
సామాన్య భాషలుసంస్కృతం
మతం
హిందూ మతం
బౌద్ధ మతం
ప్రభుత్వంసార్వభౌమ(ఏకవ్యక్తి) పాలన
మహారాజాధిరాజ 
• 240-280
శ్రీ గుప్తుడు
• 319-335
చంద్ర గుప్తుడు
• 540-550
విష్ణు గుప్తుడు
చారిత్రిక కాలంపురాతన కాలం
• స్థాపన
సా.శ. 280
• పతనం
సా.శ. 550
Preceded by		 Succeeded by
కాణ్వ వంశం
Indo-Hephthalites

గుప్త సామ్రాజ్యం సా.శ. 3 వ శతాబ్దం మధ్య నుండి సా.శ. 543 చివరి వరకు ఉన్న ఒక పురాతన భారతీయ సామ్రాజ్యం. సుమారు 319 నుండి 543 వరకు ఇది శిఖరాగ్రస్థాయిలో ఉంది. ఇది భారత ఉపఖండంలో ఎక్కువ భాగాన్ని పాలించింది.[1] ఈ కాలాన్ని భారతదేశ స్వర్ణయుగంగా కొందరు చరిత్రకారులు భావిస్తారు.[2][note 1] ఈ పాలక రాజవంశం శ్రీ గుప్త రాజు స్థాపించాడు; ఈ రాజవంశం అత్యంత ముఖ్యమైన పాలకులు మొదటి చంద్రగుప్తుడు, సముద్రగుప్తుడు, రెండవ చంద్రగుప్త (విక్రమాదిత్య). సా.శ. 5 వ శతాబ్దపు సంస్కృత కవి కాళిదాసు భారతదేశంలో, వెలుపల ఇరవై ఒక్క రాజ్యాలను స్వాధీనం చేసుకున్నారని గుప్తుల ఘనతను వర్ణించాడు. వీటిలో పరాసికా రాజ్యాలు, హునాలు, కంబోజాలు, పశ్చిమ - తూర్పు ఆక్ససు లోయలలో ఉన్న గిరిజనులు, కిన్నారాలు, కిరాతులు, ఇతర రాజ్యాలు ఉన్నాయి. [4]మూస:Npsn

సముద్రగుప్తుడు రెండవ చంద్రగుప్తుడు, మొదటి కుమారగుప్తుడు పాలనలో జరిగిన గొప్ప సాంస్కృతిక పరిణామాలు ఈ కాలంలోని గొప్ప అంశాలుగా ఉన్నాయి. ఈ కాలంలో మహాభారతం, రామాయణం వంటి అనేక సాహిత్య వనరులు కాననైజు చేయబడ్డాయి.[5] గుప్త కాలం కాళిదాసు వంటి గొప్ప కవులను ఉత్పత్తి చేసింది.[6] ఆర్యభట్ట, వరాహమిహిరా, వాత్సాయయన వంటి పండితులు అనేక విద్యా రంగాలలో గొప్ప పురోగతి సాధించింది. [7][8][9] గుప్త కాలంలో సైన్సు, రాజకీయ పరిపాలన కొత్త శిఖరాలకు చేరుకున్నాయి.[8] ఈ కాలం వాస్తుశిల్పం, శిల్పం, చిత్రలేఖనం విజయాలకు దారితీసింది. ఇది "రూపం, అభిరుచి ప్రమాణాలను నిర్దేశిస్తుంది. ఇది భారతదేశంలోనే కాకుండా దేశ సరిహద్దులను దాటి కళా ప్రశంశలను అందుకుంది".[10] బలమైన వాణిజ్య సంబంధాలు కూడా ఈ ప్రాంతాన్ని ఒక ముఖ్యమైన సాంస్కృతిక కేంద్రంగా మార్చాయి. బర్మా, శ్రీలంక, ఆగ్నేయాసియాలోని సమీప రాజ్యాలు, ప్రాంతాలను ప్రభావితం చేసే ఒక వాణిజ్య స్థావరంగా ఈ ప్రాంతాన్ని స్థాపించాయి.[11][నమ్మదగని మూలం?] పురాణాలు, వివిధ విషయాల మీద అంతకుముందు సుదీర్ఘమైన కవితలు కూడా ఈ కాలంలో వ్రాతపూర్వక గ్రంథాల రచనరూపంలో ఉన్నాయని భావిస్తున్నారు.[12]

సామ్రాజ్యం చివరికి భూభాగం కోల్పోవడం, వారి స్వంత భూస్వామ్య అధిపతుల అధికారం, అలాగే మధ్య ఆసియా నుండి హునా ప్రజలు (కిడారిట్సు, ఆల్కాను హన్సు) దాడి చేయడం వంటి అనేక కారణాలతో పతనం అయింది.[13][14] 6 వ శతాబ్దంలో గుప్తసామ్రాజ్యం పతనం తరువాత భారతదేశం మళ్లీ అనేక ప్రాంతీయ రాజ్యాలచే పరిపాలించబడింది.

ఆవిర్భావం

మార్చు

గుప్తుల మాతృభూమి అనిశ్చితంగా ఉంది.[15] ఒక సిద్ధాంతం ప్రకారం, అవి ప్రస్తుత తూర్పు ఉత్తర ప్రదేశులో ఉద్భవించారని భావిస్తున్నారు. ఇక్కడ ప్రారంభ గుప్తరాజుల శాసనాలు, నాణేలు కనుగొనబడ్డాయి.[16][17] పురాణాల ఆధారంగా ప్రారంభ గుప్త రాజుల భూభాగంలో ప్రయాగ, సాకేత, గంగా పరీవాహక ప్రాంతంలోని ఇతర ప్రాంతాలు ఉన్నాయి.[18][19]

7 వ శతాబ్దపు చైనా బౌద్ధ సన్యాసి యిజింగు వృత్తాంతం ఆధారంగా ప్రస్తుత బెంగాలు ప్రాంతంలో గుప్తుల మాతృభూమిని మరొక ప్రముఖ సిద్ధాంతం గుర్తించింది. యిజింగు ప్రకారం, రాజు చే-లి-కి- (రాజవంశం స్థాపకుడు శ్రీ గుప్తాతో గుర్తించబడింది) మి-లి-కియా-సి-కియా-పో-నో సమీపంలో చైనా యాత్రికుల కోసం ఒక ఆలయాన్ని నిర్మించారు. (స్పష్టంగా మృగా-శిఖా లిప్యంతరీకరణ- వన). ఈ ఆలయం నలందకు తూర్పున 40 యోజనాలకు పైగా ఉందని యిజింగు పేర్కొంది. అంటే ఇది ఆధునిక బెంగాలు ప్రాంతంలో ఎక్కడో ఉన్నట్లు అర్థం.[20] మరొక ప్రతిపాదన ఏమిటంటే ప్రారంభ గుప్త రాజ్యం పశ్చిమాన ప్రయాగా నుండి తూర్పున ఉత్తర బెంగాల్ వరకు విస్తరించింది.[21]

గుప్త రికార్డులు రాజవంశం వర్ణం (సామాజిక తరగతి) గురించి ప్రస్తావించలేదు.[22] కొంతమంది చరిత్రకారులు ఎ.ఎస్. ఆల్టేకరు, వారు వైశ్య మూలానికి చెందినవారని సిద్ధాంతీకరించారు. ఎందుకంటే కొన్ని ప్రాచీన భారతీయ గ్రంథాలు వైశ్య వర్ణ సభ్యులకు "గుప్తా" అనే పేరును సూచించాయి.[23][24]చరిత్రకారుడు ఆర్. ఎస్. శర్మ అభిప్రాయం ఆధారంగా సాంప్రదాయకంగా వాణిజ్యంతో సంబంధం ఉన్న వైశ్యులు - మునుపటి పాలకులచే అణచివేత పన్నును ప్రతిఘటించిన తరువాత పాలకులుగా మారవచ్చు.[25] వైశ్య-మూలం సిద్ధాంతం విమర్శకులు గుప్త కాలానికి ముందూ, గుప్తుల కాలంలో గుప్త ప్రత్యయం అనేక వైశ్యేతరుల పేర్లలో ఉందని పేర్కొన్నాడు. [26] "గుప్తా" అనే రాజవంశ పేరు కేవలం పేరు నుండి ఉద్భవించిందని అభిప్రాయపడ్డారు. కుటుంబం మొదటి రాజు గుప్తా.[27] ఎస్.ఆర్ వంటి కొందరు పండితులు. గోయలు గుప్తులు బ్రాహ్మణులు అని సిద్ధాంతీకరించండి ఎందుకంటే వారికి బ్రాహ్మణులతో పెళ్ళి సంబంధాలు ఉన్నాయి అని సిద్ధాంతీకరించాడు. కాని ఇతరులు ఈ సాక్ష్యాలను అసంకల్పితంగా తిరస్కరించారు.[28] గుప్త యువరాణి ప్రభావతి-గుప్త పూణే, రిదాపూరు శాసనాల ఆధారంగా కొంతమంది పండితులు ఆమె పితృ గోత్ర (వంశం) పేరు "ధరణం" అని విశ్వసించారు. కాని ఈ శాసనాల ప్రత్యామ్నాయ పఠనం ధరణం ఆమె తల్లి కుబెరనాగ గోత్రమని సూచిస్తుంది.[29]

చరిత్ర

మార్చు

ఆరంభకాల పాలకులు

మార్చు
 
Gupta script inscription "Maharaja Sri Gupta" (Great King, Lord Gupta"), mentioning the first ruler of the dynasty king Gupta. Inscription by Samudragupta on the Allahabad pillar, where Samudragupta presents king Gupta as his great-grandfather. Dated circa 350 CE.[30]
దస్త్రం:Queen Kumaradevi and King Chandragupta I/ రాణి కుమారదేవి, రాజు చంద్రగుప్త 1 on a coin of their son Samudragupta 350 380 CE.jpg
Queen Kumaradevi and King Chandragupta I, depicted on a gold coin

  , fl. late 3rd century CE) is the earliest known king of the dynasty: different historians variously date the beginning of his reign from mid-to-late 3rd century CE.[31][32] "Che-li-ki-to", the name of a king mentioned by the 7th century Chinese Buddhist monk Yijing, is believed to be a transcription of "Shri-Gupta" (IAST: Śrigupta), "Shri" being an honorific prefix.[33] According to Yijing, this king built a temple for Chinese Buddhist pilgrims near "Mi-li-kia-si-kia-po-no" (believed to be a transcription of Mṛgaśikhāvana).[34]

అలహాబాదు స్తంభం శాసనంలో, గుప్త, ఆయన వారసుడు ఘటోత్కాచాను మహారాజాగా వర్ణించగా తదుపరి రాజు మొదటి చంద్రగుప్తుని మహారాజాధిరాజ అని పిలుస్తారు. తరువాతి కాలంలో మహారాజా అనే బిరుదును భూస్వామ్య పాలకులు ఉపయోగించారు. ఇది గుప్త ఘటోత్కాచా సామంతరాజులు (బహుశా కుషాను సామ్రాజ్యం) అనే సూచనలకు దారితీసింది.[35] ఏది ఏమయినప్పటికీ గుప్త పూర్వ, గుప్త అనంతర కాలాలలో మహారాజా అనే బిరుదును ఉపయోగించిన సార్వభౌమాధికారులకు అనేక ఉదాహరణలు ఉన్నారు. కాబట్టి ఇది కచ్చితంగా చెప్పలేము. గుప్త ఘటోత్కాచా తక్కువ హోదాను కలిగి ఉన్నాడని మొదటి చంద్రగుప్తుడు కన్నా తక్కువ శక్తివంతమైనవారనడంలో సందేహం లేదు. [36]మొదటి చంద్రగుప్తుడు లిచ్చావి యువరాణి కుమారదేవిని వివాహం చేసుకున్నాడు. ఇది అతని రాజకీయ శక్తిని, ఆధిపత్యాన్ని విస్తరించడానికి సహాయపడి ఉండవచ్చు. మహారాజాధిరాజా అనే సామ్రాజ్య బిరుదును స్వీకరించడానికి ఇది వీలు కల్పించింది.[37]రాజవంశం అధికారిక రికార్డుల ఆధారంగా ఆయన తరువాత ఆయన కుమారుడు సముద్రగుప్తుడు వచ్చాడు. ఏదేమైనా కాచా అనే గుప్త పాలకుడు జారీ చేసిన నాణేల ఆవిష్కరణ ఈ అంశం మీద కొంత చర్చకు దారితీసింది: ఒక సిద్ధాంతం ప్రకారం కాచు సముద్రాగుప్తకు మరొక పేరు; మరొక కథనం ఏమిటంటే కాచా సింహాసనం ప్రత్యర్థి హక్కుదారు అని సూచిస్తుంది.[38]

సముద్రగుప్తుడు

మార్చు
 
Coin of Samudragupta నాణెం పై గరుడ స్తంభం, సముద్ర గుప్తుడు, with Garuda pillar. British Museum.

సముద్రగుప్తుడు తన తండ్రి తరువాత (సా.శ. 335 లేదా 350 లో, సా.శ. 375) సింహాసనం అధిష్టించాడు.[39] అలహాబాదు స్థూపం శాసనం ఆయన సభికుడు హరిషేనా విస్తృతమైన విజయాల గురించి పేర్కొన్నాడు. [40] నాగులతో సహా ఉత్తర ప్రాంతమైన ఆర్యవర్తలోని 8 మంది రాజులను సముద్రాగుప్తుడు నిర్మూలించాడని శాసనం పేర్కొంది.[41] ఆయన అటవీ ప్రాంతంలోని రాజులందరినీ లొంగదీసుకున్నాడని ఇది పేర్కొంది. ఇది చాలావరకు మధ్య భారతదేశంలోనే ఉంది.[42] దక్షిణ ప్రాంతమైన 12 మంది పాలకులను ఓడించినందుకు ఇది అతనికి ఘనత ఇచ్చింది: ఈ రాజులలో చాలా మందిని గుర్తించడం ఆధునిక పండితుల మధ్య చర్చనీయాంశమైంది.[43] కానీ ఈ రాజులు భారతదేశం తూర్పు తీరంలో ఉన్న ప్రాంతాలను పరిపాలించారని స్పష్టమైంది.[44] సముద్రగుప్తుడు శిఖరాగ్రస్థాయికి చేరుకున్న సమయంలో దక్షిణాన పల్లవ రాజ్యం వరకు అభివృద్ధి చెందిందని. కంచిలోని పల్లవ ప్రతినిధి అయిన విష్ణుగోపను ఓడించారని శాసనం సూచిస్తుంది.[45] ఈ దక్షిణాది ప్రచారంలో సముద్రగుప్తుడు బహుశా మధ్య భారతదేశంలోని అటవీప్రాంతం గుండా ప్రస్తుత ఒడిశాలో తూర్పు తీరానికి చేరుకుని ఆపై బంగాళాఖాత తీరం వెంబడి దక్షిణవైపు దండయాత్ర చేశాడు. [46]అలహాబాదు స్తంభం శాసనం అనేక సరిహద్దు రాజ్యాలు, గిరిజన సామ్రాజ్యాల పాలకులు సముద్రాగుప్తుడికి కప్పం సమర్పించారని వారు ఆయన ఆదేశాలను పాటించారని, అతని ముందు నమస్కారం చేశారని పేర్కొంది.[47][48] సరిహద్దు రాజ్యాలలో సమతత, దావక, కామరూప, నేపాలా, కార్త్రిపుర ఉన్నాయి.[49] గిరిజన సామ్రాజ్యాధికారులలో మాలావాలు, అర్జునాయణాలు, యౌదేయలు, మద్రాకులు, అభిరాలు ఉన్నారు.[48]

చివరగా అనేక మంది విదేశీ రాజులు వ్యక్తిగత హాజరుతో సముద్రాగుప్తుడిని సంతోషపెట్టడానికి ప్రయత్నించారని శాసనం పేర్కొంది; వివాహంలో అతని కుమార్తెలను అతనికి ఇచ్చింది (లేదా మరొక వ్యాఖ్యానం ప్రకారం, అతనికి కన్యలను బహుమతిగా ఇచ్చింది.[50]); వారి స్వంత భూభాగాల నిర్వహణ కోసం గరుడ-చిత్రం కలిగిన గుప్త ముద్రను ఉపయోగించారని కోరింది. [51] ఇది అతిశయోక్తి: ఉదాహరణకు, ఈ రాజులలో సింహళ రాజును ఉన్నాడని శాసనం పేర్కొన్నది. సింహళ రాజు మేఘవర్ణ బుద్ధగయ వద్ద బౌద్ధ ఆశ్రమాన్ని నిర్మించటానికి అనుమతి కోరుతూ గుప్తరాజుకు గొప్ప బహుమతులు పంపినట్లు చైనా వర్గాల నుండి తెలిపాయి: సముద్రాగుప్తుడి పాంగేరిస్టు ఈ దౌత్య చర్యను విధేయత చర్యగా అభివర్ణించినట్లు తెలుస్తుంది. [52]

సముద్రగుప్తుడు తన ఎరాన్ శాసనం [53][54] చేత ధ్రువీకరించబడిన వైష్ణవ వ్యక్తిగా కనబడ్డాడు. అనేక బ్రాహ్మణ ఉత్సవాలు చేసాడు.[55] ఆవులు, బంగారాన్ని ఉదారంగా విరాళాలు ఇచ్చినందుకు గుప్త రికార్డులు అతనికి ఘనత ఇచ్చాయి.[53] ఆయన పురాతన భారతీయ రాజులు వారి సామ్రాజ్య సార్వభౌమత్వాన్ని నిరూపించడానికి ఉపయోగించిన అశ్వమేధ యాగం (గుర్రపు త్యాగం) చేసాడు. ఈ పనితీరును గుర్తించడానికి బంగారు నాణేలను (క్రింద నాణేలు చూడండి) జారీ చేశాడు.[56]

అలహాబాదు స్తంభం శాసనం సముద్రాగుప్తను తెలివైన రాజు, దృఢమైన నిర్వాహకుడిగా చూపిస్తుంది. ఆయన పేదలు, నిస్సహాయకులకు సహాయం చేసే దయగలవాడు.[57] ఇది సంగీతకారుడు, కవిగా రాజు ప్రతిభను సూచిస్తుంది. ఆయనను "కవుల రాజు" అని పిలుస్తుంది.[58]ఇటువంటి వాదనలు సముద్రాగుప్త బంగారు నాణేలు (అతను వీణ వాయిస్తున్న) ధ్రువీకరించాయి. ఇది పాత్రను పోషిస్తుంది.[59]

ప్రస్తుత భారతదేశంలో ఇండో-గంగా మైదానంలో ఎక్కువ భాగాన్ని, అలాగే మధ్య భారతదేశంలో గణనీయమైన భాగాన్ని సముద్రాగుప్తుడు నేరుగా నియంత్రించినట్లు తెలుస్తోంది.[60] అంతేకాకుండా ఆయన సామ్రాజ్యం ఉత్తర భారతదేశంలోని అనేక రాచరిక, గిరిజన సామంత రాజ్యాలను, భారతదేశంలోని ఆగ్నేయ తీర ప్రాంతాలను కలిగి ఉంది.[61][44]

 
Maximum extent of Gupta Empire during.రెండవ చంద్రగుప్తుని కాలంనాటి గుప్తుల సామ్రాజ్యం Chandragupta II, 414 AD including tributaries

రామగుప్తుడు

మార్చు
 
Head of Tirthankara, Mathura Museum

దేవిచంద్రగుప్తుడి కథనానికి సమకాలీన ఎపిగ్రాఫికలు ఆధారాలు ఏవీ మద్దతు ఇవ్వనప్పటికీ రామగుప్తుడు చారిత్రకత మూడు జైన చిత్రాల మీద ఆయన దుర్జన్పూరు శాసనాలు రుజువు చేశాయి. అక్కడ ఆయనను మహారాజాధిరాజా అని పేర్కొన్నారు. ఎరాన్-విదిషా ప్రాంతంలో ఆయన రాగి నాణేలు పెద్ద సంఖ్యలో కనుగొనబడ్డాయి. ఇవి ఐదు విభిన్న రకాలుగా వర్గీకరించబడ్డాయి. వీటిలో గరుడ,[62] గరుడధ్వజ, సింహం, సరిహద్దు పురాణ వర్గాలు ఉన్నాయి. ఈ నాణేల మీద బ్రాహ్మి ఇతిహాసాలు ప్రారంభ గుప్తశైలిలో వ్రాయబడ్డాయి.[63] చరిత్రకారుడు డాక్టరు ఆర్. ఎ. అగరవాలా, డి. లిట్టు అభిప్రాయం ఆధారంగా రామగుప్త సముద్రగుప్త పెద్ద కుమారుడు కావచ్చు అని భావిస్తున్నారు. పెద్దకుమారుడు అయినందున రాజు అయ్యాడు. పాలనకు అనర్హుడని భావించినందున ఆయన పదవీచ్యుతుడిని చేసే అవకాశం ఉంది. ఆయన తమ్ముడు రెండవ చంద్రగుప్త బాధ్యతలు స్వీకరించారు.[ఆధారం చూపాలి]

రెండవ చంద్రగుప్తుడు "విక్రమాదిత్యుడు"

మార్చు
 
Krishna fighting the horse demon Keshi, 5th century

గుప్తుల రికార్డుల ఆధారంగా ఆయన కుమారులలో రాజు సముద్రగుప్తుడు తనకు దత్తాదేవికి జన్మించిన యువరాజు రెండవ చంద్రగుప్తుడిని అతని వారసుడిగా ప్రతిపాదించాడు. రెండవ చంద్రగుప్తుడు (విక్రమాదిత్య), 375 నుండి 415 వరకు పరిపాలించాడు. ఆయన కుంతల కదంబ యువరాణి కుంతలను, నాగ వంశానికి (నాగకులోట్పన్న) చెందిన కుబేరనాగను వివాహం చేసుకున్నాడు. ఈ నాగ రాణికి జన్మించిన ఆయన కుమార్తె ప్రభావతిగుప్త దక్కను ఒకతక పాలకుడు రెండవ రుద్రసేనను వివాహం చేసుకుంది.[64] ఆయన కుమారుడు మొదటి కుమారగుప్త కర్ణాటక ప్రాంతానికి చెందిన కదంబ యువరాణిని వివాహం చేసుకున్నాడు. రెండవ చంద్రగుప్త తన రాజ్యాన్ని పశ్చిమ దిశగా విస్తరించాడు. మాల్వా, గుజరాతు, సౌరాష్ట్రలకు చెందిన సాకా పశ్చిమ క్షత్రపాల మద్య జరిగిన (సా.శ.409 వరకు కొనసాగి) పోరాటంలో క్షత్రపాలు ఓడిపోయారు. సా.శ. 395 లో ఆయన ప్రధాన ప్రత్యర్థి మూడవ రుద్రసింహను ఓడించి, బెంగాలు ప్రముఖులను ధ్వంసం చేసాడు. ఇది ఆయన నియంత్రణను తీరం నుండి తీరం వరకు విస్తరించి ఉజ్జయిని వద్ద రెండవ రాజధానిని స్థాపించింది. సామ్రాజ్యం శిఖరాగ్రస్థాయికి చేరుకుంది.

 
రెండవ చంద్రగుప్తుడి బంగారు నాణేలు

యుద్ధం ద్వారా సామ్రాజ్యం ఏర్పడినప్పటికీ రెండవ చంద్రగుప్తుడు పాలన హిందూ కళ, సాహిత్యం, సంస్కృతి, చాలా ప్రభావవంతమైన విజ్ఞాన శాస్త్రం శైలికి ఇది గుర్తుగా ఉంది. హిందూ కళ కొన్ని అద్భుతమైన రచనలు డియోగరు లోని దశావతర ఆలయంలోని కుడ్యచిత్రాలు గుప్తుల కళావైభవాన్ని వివరిస్తాయి. అన్నింటికంటే గుప్తులకళకు దాని విలక్షణమైన అంశాలకిది గుర్తుగా ఉంది. ఈ కాలంలో గుప్తులు బౌద్ధ, జైన సంస్కృతులకు కూడా మద్దతుగా ఉన్నారు. ఈ కారణంగా హిందూయేతర గుప్తకాలం కళల సుదీర్ఘ చరిత్ర కూడా ఉంది. ముఖ్యంగా గుప్తుల కాలంనాటి బౌద్ధ కళ తూర్పు, ఆగ్నేయాసియాలో చాలా ప్రభావవంతంగా ఉంది. చైనా పండితుడు, యాత్రికుడు ఫాక్సియన్ తన డైరీలో గుప్తుల కాలం నాటి అనేక పురోగతులను రికార్డు చేసి తరువాత ప్రచురించాడు.

సాహిత్య కళలలో రాణించిన నవరత్నాలు బృందంతో చంద్రగుప్తుడి న్యాయస్థానం మరింత విశిష్టత సంతరించుకుంది. ఈ కవులలో కాళీదాసు కూడా ఉన్నాడు. ఆయన రచనలు అనేక ఇతర సాహిత్య మేధావుల రచనలను మరుగుపరుస్తాయి. ఆయన వయస్సులోనే కాదు రాబోయే సంవత్సరాలలో కూడా ఆయన కీర్తి నిలిచింది. కాళిదాసు తన పద్యంలోని శ్రింగర (శృంగార) మూలకానికి విశిష్టంగా ప్రసిద్ధి చెందాడు.

రెండవ చంద్రగుప్తుడు విదేశీ తెగలకు వ్యతిరేకంగా చేసిన పోరాటాలు

మార్చు

చంద్రగుప్త విక్రమాదిత్యకు భారతదేశం లోపల, వెలుపల ఇరవై ఒక్క రాజ్యాలను జయించిన ఘనత గురించి 4 వ శతాబ్దపు సంస్కృత కవి కాళిదాసు వర్ణించాడు. తూర్పు, పశ్చిమ భారతదేశాలలో తన పోరాటాన్ని ముగించిన తరువాత విక్రమాదిత్య (రెండవ చంద్రగుప్తుడు) ఉత్తరం వైపుకు వెళ్లి పరాసికులను, తరువాత హునాలు, కంబోజ తెగలను వరుసగా పశ్చిమ - తూర్పు ఆక్ససు లోయలలో తెగల మీద నియంత్రణ సాధించాడు. ఆ తరువాత కిన్నారలు, కిరాతులు, భారతదేశం పర్వత తెగలను ప్రాభవాన్ని తగ్గించడానికి రాజు హిమాలయ పర్వతాలలోకి వెళ్ళాడు.[4] రాజు విక్రమాదిత్య (రెండవ చంద్రగుప్తుడు) "సకాలు, మెలెక్చాలు, కంబోజాలు, యవనాలు, తుషారాలు, పరాసికాసు, హునాసు, ఇతరులు ఇతరులు" అణిచివేసాడని కాశ్మీరీ రచయిత క్షేమేంద్ర బృహత్కతామంజరిలో వర్ణించాడు.[65][66][67]

ఫాక్సియాన్

మార్చు

గుప్తచక్రవర్తి రెండవ చంద్రగుప్తుడి పాలనలో భారతదేశాన్ని సందర్శించిన యాత్రికులలో ఫాక్సియాన్ (లేదా ఫా హ్సీను మొదలైనవారు) ఒకరు. అతను 399 లో చైనా నుండి తన ప్రయాణాన్ని ప్రారంభించి 405 లో భారతదేశానికి చేరుకున్నాడు. 411 వరకు భారతదేశంలో ఉన్న సమయంలో ఆయన మధుర, కన్నౌజు, కపిలావాస్తు, కుషినగరు, వైశాలి, పటాలిపుత్ర, కాశీ, రాజగ్రిహాలకు తీర్థయాత్రకు వెళ్ళాడు. జాగ్రత్తగా పరిశీలనలు చేశాడు సామ్రాజ్యం పరిస్థితుల గురించి. పరిపాలన సౌమ్యతకు ఫాక్సియను సంతోషించాడు. శిక్షాస్మృతి తేలికపాటిదిగా ఉండి నేరాలకు జరిమానా మాత్రమే విధించబడుతుంది. అతని వ్రాతల ఆధారంగా ఇది గుప్తసామ్రాజ్యం సంపన్న కాలం భావిస్తున్నారు. హాను రాజవంశం పతనంతో రోం-చైనా వాణిజ్య అక్షం విచ్ఛిన్నమయ్యే వరకు ఆయన అభివృద్ధి చెందాడు. ఆయన రచనలు ఈ కాల చరిత్రకు అతి ముఖ్యమైన వనరులలో ఒకటి.

  • ఇతను "పోకోకో" అనే పుస్తకాన్ని రచించాడు.

మొదటి కుమారగుప్తుడు

మార్చు
 
Silver coin of the Gupta King Kumaragupta I (Coin of his Western territories, design derived from the Western Satraps).
Obv: Bust of king with crescents, with traces of corrupt Greek script.[68][69]
Rev: Garuda standing facing with spread wings. Brahmi legend: Parama-bhagavata rajadhiraja Sri Kumaragupta Mahendraditya.

రెండవ చంద్రగుప్తుడు తరువాత అతని రెండవ కుమారుడు మొదటి కుమారగుప్తుడు మహాదేవి ధ్రువస్వామినికి జన్మించాడు. మొదటి కుమారగుప్తుడు మహేంద్రదిత్య అనే బిరుదును స్వీకరించాను.[70] ఆయన 455 వరకు పరిపాలించాడు. ఆయన పాలన ముగిసే సమయానికి నర్మదా లోయలోని పుష్యమిత్రులు అనే తెగ ఉద్భవించి సామ్రాజ్యానికి బెదిరింపుగా ఎదిగారు. మొదటి కుదారగుప్తుడి పాలన ముగిసే సమయానికి కిడారియులు గుప్త సామ్రాజ్యాన్ని ఎదుర్కొన్నారు. ఆయన కుమారుడు స్కందగుప్తుడు పుష్యామిత్రులు, హునాల మీద విజయం సాధించడం. దేశ పునర్వ్యవస్థీకరణ భితారి స్తంభంలో పేర్కొన్నాడు.[71]

ఆయన నలంద విశ్వవిద్యాలయ స్థాపకుడు ఇది 2016 జూలై 15 న యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశంగా ప్రకటించబడింది.[72]

స్కందగుప్తుడు

మార్చు

మొదటి కుమారగుప్తుని కుమారుడు, వారసుడు స్కందగుప్తుడు సాధారణంగా గొప్ప గుప్తపాలకులలో చివరి వ్యక్తిగా భావిస్తారు. ఆయన విక్రమాదిత్య, క్రమాదిత్య బిరుదులను స్వీకరించాడు. [73] ఆయన పుష్యమిత్ర ముప్పును అధిగమించాడు. కాని తరువాత వాయవ్య దిశలో ఉన్న కిడారిటులను (కొన్నిసార్లు హెఫ్తలైట్సు లేదా "వైటు హన్సు" అని పిలుస్తారు. దీనిని భారతదేశంలో స్వేత హునా అని పిలుస్తారు) ఎదుర్కొన్నాడు.

ఆయన సా.శ. 455 లో హునా దాడిని తిప్పికొట్టాడు. కాని యుద్ధాల వ్యయం సామ్రాజ్యం వనరులను హరించి సామ్రాజ్య క్షీణతకు దోహదపడింది. చంద్రగుప్త వారసుడు స్కందగుప్తుడి భితారి స్తంభ శాసనం కిడారియుల దాడుల తరువాత గుప్తసామ్రాజ్యం వినాశనాన్ని గుర్తుచేస్తుంది.[74] కిడారియులు గుప్తసామ్రాజ్యంలోని పశ్చిమ భాగాన్ని నిలుపుకున్నట్లు తెలుస్తోంది. [74] స్కందగుప్తుడు 467 లో మరణించాడు. అతని తరువాత అతని సోదరుడు పురుషగుప్తుడు అధికారం స్వీకరించాడు. వచ్చాడు. [75]

సామ్రాజ్య క్షీణత

మార్చు
 
The Alchon Huns under Toramana and his son Mihirakula (here depicted) contributed to the fall of the Gupta Empire.[76][77]

స్కందగుప్తుడి మరణం తరువాత సామ్రాజ్యం స్పష్టంగా క్షీణించింది.[78] ఆయన తరువాత పురుగుప్తుడు (467–473), రెండవ కుమారగుప్తుడు (473–476), బుధగుప్తుడు (476–495), నరసింహగుప్తుడు (495—530), మూడవ కుమారగుప్తుడు (530—540), విష్ణుగుప్తుడు (540—550), ఇద్దరు గుర్తింపు లేని రాజులు, వినయగుప్తుడు, భానుగుప్తుడు అధికారం స్వీకరించారు.

480 లలో తోరమన, మిహిరాకుల ఆధ్వర్యంలోని ఆల్కాను హనులు వాయవ్య దిశలో గుప్తులరక్షణను విచ్ఛిన్నం చేశాయి. వాయవ్యంలో సామ్రాజ్యంలో చాలా భూభాగం 500 లో హనులు ఆక్రమించారు. తోరమన, ఆయన వారసుడు మిహిరాకుల దాడులలో సామ్రాజ్యం విచ్ఛిన్నమైంది. గుప్తుల శక్తి చాలా తగ్గిపోయినప్పటికీ హ్యూనులను ప్రతిఘటించడం కొనసాగించినట్లు శాసనాల నుండి తెలుస్తుంది. 510 లో భానుగుప్తుడు ఆక్రమణదారుడు హ్యూన పాలకుడు తోరమనను ఓడించాడు.[79][80] 528 లో మాల్వాకు చెందిన రాజు యశోధర్మను, గుప్తచక్రవర్తి నరసింహగుప్తుడు హ్యూనులను ఓడించి భారతదేశం నుండి తరిమివేసారు.[81]

 
The much-weakened Late Guptas, circa 550 CE.

ఈ దండయాత్రలు కొన్ని దశాబ్దాలుగా మాత్రమే ఉన్నప్పటికీ భారతదేశం మీద దీర్ఘకాలిక ప్రభావాలను చూపించాయి. ఒక కోణంలో క్లాసికలు ఇండియను నాగరికతకు ముగింపు పలికింది.[82] ఆక్రమణల తరువాత గుప్తసామ్రాజ్యం ఈ దండయాత్రల ద్వారా అప్పటికే బలహీనపడింది. యశోధర్మను వంటి స్థానిక పాలకుల పెరుగుదల కూడా ముగిసింది. [83] ఆక్రమణల తరువాత గుప్తులు విచ్ఛిన్నమైన తరువాత అనేక చిన్న భారతీయ శక్తులు ఉద్భవించడంతో ఉత్తర భారతదేశం గందరగోళంలో పడింది.[84] హ్యూన దండయాత్రలు ఐరోపా, మధ్య ఆసియాతో భారతదేశ వాణిజ్యాన్ని తీవ్రంగా దెబ్బతీశాయని భావిస్తున్నారు.[82] ముఖ్యంగా గుప్తసామ్రాజ్యం ఎంతో ప్రయోజనం పొందిన ఇండో-రోమను వాణిజ్య సంబంధాలు దెబ్బతిన్నాయి. నాసికు, పైథాను, పాటలీపుత్ర, బెనారసు వంటి కేంద్రాల నుండి గుప్తులు పట్టు, తోలు వస్తువులు, బొచ్చు, ఇనుము ఉత్పత్తులు, దంతాలు, ముత్యాలు, మిరియాలు వంటి అనేక విలాసవంతమైన ఉత్పత్తులను ఎగుమతి చేసారు. హ్యూనుల దండయాత్ర ఈ వాణిజ్య సంబంధాలను, వారితో వచ్చిన పన్ను ఆదాయాలను దెబ్బతీసింది.[85]

భారతీయ పట్టణ సంస్కృతి క్షీణించిపోయింది. మఠాల నాశనంతో బౌద్ధమతం తీవ్రంగా బలహీనపడింది. బౌద్ధమత వ్యతిరేకడూ శైవుడూ అయిన మిహిరాకుల సన్యాసులను చంపడం వలన బౌద్ధమతం కూలిపోవటం ప్రారంభమైంది.[82] సాంస్కృతిక తిరోగమన మార్గంలో తక్షశిల నగరం వంటి గొప్ప అభ్యాస కేంద్రాలు నాశనం చేయబడ్డాయి.[82] 60 సంవత్సరాల పాలనలో ఆల్కన్ల పాలక కుటుంబాల శ్రేణి భారతీయ కుల వ్యవస్థను మార్చారని భావిస్తున్నారు. ఉదాహరణకు హ్యూనులను తరచుగా రాజపుత్రుల పూర్వగాములుగా మారారని భావిస్తున్నారు.[82]

6 వ శతాబ్దపు గుప్తుల వారసత్వం పూర్తిగా స్పష్టంగా లభించలేదు. కాని రాజవంశం ప్రధాన శ్రేణి ముగింపుగా గుర్తించబడిన పాలకుడు రాజు విష్ణుగుప్తుడు 540 నుండి 550 వరకు పాలించాడు. హ్యూనులు దండయాత్రలు క్షీణతకు దోహదం చేసాయి. ఈ సామ్రాజ్యంలో ఒకతకాలతో పోటీ, మాల్వాలో యశోధర్మాను పెరుగుదల సంభవించాయి.[86]

విష్ణుగుప్తుడు చివరి గుప్తచక్రవర్తిగా తెలిపే శాసనం (దామోదర్పూరు రాగి పలక శాసనం),[87] దీనిలో ఆయన సా.శ. 542-543 మద్య కాలంలో కోటివర్ష (పశ్చిమ బెంగాలులోని బంగరు) ప్రాంతంలో భూమి మంజూరు చేశాడు.[88] ఇది సా.శ.532 ఆలికారా పాలకుడు యశోధర్మాను ఉత్తర, మధ్య భారతదేశంలో ఎక్కువ భాగం ఆక్రమించుకున్నాడు.[88] గుప్తసామ్రాజ్యం పతనానికి కారణం 6 వ శతాబ్దం మధ్య ఉత్తర ప్రదేశు, బీహారులలో సంభవించిన వినాశకరమైన వరద అని పురావస్తు శాస్త్రవేత్త శంకరు శర్మ చేసిన 2019 అధ్యయనం తెలిపింది.[89]

సైనిక నిర్వహణ

మార్చు
 
Sculpture of Vishnu (red sandstone), 5th century CE.

మౌర్య సామ్రాజ్యానికి భిన్నంగా గుప్తసామ్రాజ్యం భారత యుద్ధవ్యూహాలలో అనేక సైనిక ఆవిష్కరణలను ప్రవేశపెట్టారు. భారీ అశ్వికదళ నియంత్రణ, భారీ కత్తి అశ్వికదళాల ఉపయోగం వీటిలో ప్రధానమైనదిగా భావించబడుతుంది. గుప్తసైన్యంలో ప్రధాన భాగంగా భారీ అశ్వికదళాన్ని ఏర్పరుచుకుంది. సాంప్రదాయ భారతీయ సైన్యం గజదళం, తేలికపాటి పదాతిదళాల మద్దతుతో పనిచేసింది.[90]

గుప్త కాలంలో గుర్రపు ఆర్చర్ల వినియోగం చక్రవర్తులను గుర్రపు ఆర్చర్లుగా చిత్రీకరించే రెండవ చంద్రగుప్తుడు, మొదటి కుమారగుప్తుడు, ప్రకాశాదిత్య (పురుగుప్తుడుగా పేర్కొనబడ్డారు) నాణేలు రుజువుగా ఉన్నాయి.[91]) అది చక్రవర్తుల అశ్విక ఆరాధనను తెలియజేస్తుంది.[92][93]

 
రెండవ చంద్రగుప్తుని చిత్రంతో ముద్రించబడిన 8 గ్రాముల బంగారు నాణెం ఎడమ చేతిలో విల్లుతో కాపారిసను గుర్రాన్ని ఆస్ట్రైడు చేస్తుంది. [94]

దురదృష్టవశాత్తు ఇంపీరియలు గుప్తసైన్యం వ్యూహాత్మక కార్యకలాపాలను వివరించే సమకాలీన మూలాల కొరత ఉంది. క్లాసికలు సంస్కృత రచయిత, నాటక రచయిత కాళిదాసు రాసిన సంస్కృత మహాకావ్యం (పురాణ కవిత) రఘువానా నుండి ఉత్తమమైన సమాచారం లభిస్తుంది. చాలా మంది ఆధునిక విద్యావేత్తలు కాళిదాసు రెండవ చంద్రగుప్త పాలన నుండి స్కందగుప్త పాలన వరకు జీవించాడనే అభిప్రాయాన్ని [95][96][97][98] రఘువానాలో అతని కథానాయకుడు రఘు పోరాటాలలో రెండవ చంద్రగుప్తుని ప్రతిభా పాఠవాలు ప్రతిబింబించాయి అని భావిస్తున్నారు.[99]

రఘువంశంలోని నాలుగవ అధ్యాయంలో కాళిదాసు " రాజు దళాలు శక్తివంతమైన, అశ్వికదళ-కేంద్రీకృతం, పర్షియన్ల శక్తులు, తరువాత వాయువ్య (బహుశా హన్స్) కు వ్యతిరేకంగా ఎలా పోరాడుతాయో వివరిస్తుంది. ఇక్కడ ఆయన రాజుల సైన్యంలో గుర్రపు ఆర్చర్ల వాడకం గురించి ప్రత్యేకంగా ప్రస్తావించాడు. తీవ్రంగా పోటీపడిన యుద్ధాల తరువాత గుర్రాలకు చాలా విశ్రాంతి అవసరం" అని వర్ణించబడింది.[100]

మతం

మార్చు
 
Meditating Buddha ద్యాన బుద్ధుడు from the Gupta era, 5th century CE.

గుప్తులు సాంప్రదాయకంగా హిందూ రాజవంశం.[101] వారు సనాతన హిందువులైనప్పటికీ బౌద్ధమతం, జైన మతం కూడా ప్రోత్సహించారు. ప్రజలకు మతస్వేచ్ఛను కలిగించారు.[102] సాంచి బౌద్ధమతం ముఖ్యమైన కేంద్రంగా ఉంది.[102] మొదటి కుమారగుప్తుడు (మ .క్రీ.పూ 414 - సి. 455) నలందను స్థాపించినట్లు భావిస్తున్నారు.[102]

తరువాత పాలకులలో కొంతమంది బౌద్ధమతానికి మొగ్గు చూపారు. సమకాలీన రచయిత పరమార్త అభిప్రాయం ఆధారంగా నరసింహగుప్త బాలదిత్య (మ .495–?) మహాయాన తత్వవేత్త వాసుబంధు ప్రభావంతో పెరిగాడు.[101] ఆయన నలంద వద్ద ఒక సంఘరామాన్ని నిర్మించాడు. 300 అడుగుల (91 మీ) ఎత్తైన విహారాను బుద్ధ విగ్రహంతో నిర్మించాడు. దానిలో జువాన్జాంగు అభిప్రాయం ఆధారంగా "బోధి చెట్టు క్రింద నిర్మించిన గొప్ప విహార"ను పోలి ఉంటుంది. మంజుష్రిమూలకల్ప (క్రీ.పూ. 800) అభిప్రాయం ఆధారంగా, రాజు నరసింహసగుప్తుడు బౌద్ధ సన్యాసి అయ్యాడు. ధ్యానం (ధ్యానం) మార్గంలో ప్రపంచాన్ని విడిచిపెట్టాడు. [101] చైనీయుల సన్యాసి జువానుజాంగు కూడా ఒక సంఘరామను నియమించిన నరసింహగుప్త బాలాదిత్య కుమారుడు వజ్రా "విశ్వాసంతో హృదయ పూర్వకంగా దృఢనిశ్చయాన్ని కలిగి ఉన్నాడు" అని పేర్కొన్నాడు.[103]: 45 [104]: 330 

గప్తుల పాలనావిధానం

మార్చు

గుప్త సామ్రాజ్యం ఎపిగ్రాఫికలు రికార్డుల అధ్యయనం పై నుండి క్రిందికి పరిపాలనా విభాగాల సోపానక్రమం ఉందని తెలుస్తుంది. ఈ సామ్రాజ్యాన్ని రాజ్య, రాష్ట్ర, దేశ, మండలా, పృథ్వీ, అవని వంటి వివిధ పేర్లతో పిలిచారు. దీనిని 26 ప్రావిన్సులుగా విభజించారు. వీటిని భుక్తి, ప్రదేశు, భోగా అని పిలుస్తారు. ప్రావిన్సులను విశాయాలుగా విభజించి, విశాపతుల నియంత్రణలో ఉంచారు. ఒక అధ్యాపతి అధికార (ప్రతినిధుల మండలి) సహాయంతో విశాయను నిర్వహించారు. ఇందులో నగరశ్రేశేష్ఠి, సార్థవహా, ప్రతామకూలిక, ప్రథమ కాయస్థ అనే నలుగురు ప్రతినిధులు ఉన్నారు. విశాయలో కొంత భాగాన్ని వితి అని పిలుస్తారు.[105] గుప్తులకు బైజాంటైను సామ్రాజ్యంతో వాణిజ్య సంబంధాలు కూడా ఉన్నాయి.[ఆధారం చూపాలి]

వారసత్వం

మార్చు
 
Later image of Krishna and Radha playing chaturanga on an 8 × 8 Ashtāpada

ఈ కాలానికి చెందిన పండితులలో వరాహమిహిరా, ఆర్యభట్ట ప్రాధాన్యత వహించారు. ఆర్యభట్ట సున్నా అనే భావనను ప్రారంభించిన మొదటి వ్యక్తి అని విశ్వసిస్తున్నారు. ఆయన భూమి సూర్యుని చుట్టూ కదులుతుందనే సిద్ధాంతాన్ని ప్రతిపాదించాడు. సూర్య - చంద్ర గ్రహణాలను అధ్యయనం చేసాడు. గొప్ప నాటక రచయిత, శకుంతల వంటి నాటకాలు రాసిన, సంస్కృత సాహిత్యంలో ఎత్తైన ప్రదేశంగా గుర్తించిన కాళిదాసు కూడా ఈ కాలానికి చెందినవాడని భావిస్తున్నారు. శస్త్రచికిత్స మిద వినూత్న అధ్యాయాలతో ఆయుర్వేద ఔషధం అన్ని ప్రధాన అంశాల మీద సంస్కృత పునర్వినియోగ గ్రంథమైన సుశ్రుత సంహిత గుప్తుల కాలం నాటిదని భావిస్తున్నారు.

ఈ కాలంలో చదరంగక్రీడ అభివృద్ధి చెందిందని చెబుతారు.[106] ఇక్కడ 6 వ శతాబ్దంలో దాని ప్రారంభ రూపాన్ని కాటురాగా అని అంటారు. దీనిని " నాలుగు సైనిక విభాగాలు" అని అర్ధం - పదాతిదళం, అశ్వికదళం, ఏనుగు, రథం - ప్రాతినిధ్యం వహిస్తుంది ఆధునిక బంటు, గుర్రం, బిషపు, రూక్లుగా వరుసగా అభివృద్ధి చెందుతుంది. వైద్యులు అనేక వైద్య పరికరాలను కూడా కనుగొన్నారు. వారు ఆసమయంలో శస్త్రచిక్త్సలు కూడా చేశారు. ప్రపంచంలో మొట్టమొదటి స్థాన 10 సంఖ్యా వ్యవస్థలు అయిన భారతీయ సంఖ్యలు గుప్తుల కాలం నాటి భారతదేశం నుండి ఉద్భవించాయి. భారతీయ పండితుడు వాత్సాయన రాసిన పురాతన గుప్తకాల రచనలు కామసూత్రం సంస్కృత సాహిత్యంలో మానవ లైంగిక ప్రవర్తన మీద ప్రామాణిక రచనగా పరిగణించబడుతుంది.

గుప్తుల కాలానికి చెందిన ప్రసిద్ధ గణిత శాస్త్రవేత్త-ఖగోళ శాస్త్రవేత్త ఆర్యభట్ట భూమి గుండ్రంగా ఉందని, దాని స్వంత అక్షం చుట్టూ తిరుగుతుందని ప్రతిపాదించాడు. ప్రతిబింబించే సూర్యకాంతి ద్వారా చంద్రుడు, గ్రహాలు ప్రకాశిస్తాయని కూడా అతను కనుగొన్నాడు. చాయాగ్రహాలైన రాహువు, కేతువుల వల్ల గ్రహణాలు సంభవించిన కాస్మోగోనీకి బదులుగా, ఆయన భూమి మీద పడే నీడల పరంగా గ్రహణాలను వివరించాడు.[107]

కళ, వాస్తుశిల్పం

మార్చు

The Gupta period is generally regarded as a classic peak of North Indian art for all the major religious groups. Although painting was evidently widespread, the surviving works are almost all religious sculpture. The period saw the emergence of the iconic carved stone deity in Hindu art, as well as the Buddha-figure and Jain tirthankara figures, the latter often on a very large scale. The two great centres of sculpture were Mathura and Gandhara, the latter the centre of Greco-Buddhist art. Both exported sculpture to other parts of northern India. Unlike the preceding Kushan Empire there was no artistic depiction of the monarchs, even in the very fine Guptan coinage,[108] with the exception of some coins of the Western Satraps, or influenced by them.

The most famous remaining monuments in a broadly Gupta style, the caves at Ajanta, Elephanta, and Ellora (respectively Buddhist, Hindu, and mixed including Jain) were in fact produced under later dynasties, but primarily reflect the monumentality and balance of Guptan style. Ajanta contains by far the most significant survivals of painting from this and the surrounding periods, showing a mature form which had probably had a long development, mainly in painting palaces.[109] The Hindu Udayagiri Caves actually record connections with the dynasty and its ministers,[110] and the Dashavatara Temple at Deogarh is a major temple, one of the earliest to survive, with important sculpture.[111]

కళలు

మార్చు

వీరి కాలంలో శిల్పకళ చాలా ప్రసిద్ధి గాంచింది.

ఇవికూడా చూడండి

మార్చు

బయటి లింకులు

మార్చు

మూలాలు

మార్చు
  1. ↑ Gupta Dynasty – MSN Encarta. Archived from the original on 29 October 2009.
  2. ↑ N. Jayapalan, History of India, Vol. I, (Atlantic Publishers, 2001), 130.
  3. ↑ Jha, D.N. (2002). Ancient India in Historical Outline. Delhi: Manohar Publishers and Distributors. pp. 149–73. ISBN 978-81-7304-285-0.
  4. ↑ 4.0 4.1 Raghu Vamsa v 4.60–75
  5. ↑ Gupta dynasty (Indian dynasty) Archived 30 మార్చి 2010 at the Wayback Machine. Britannica Online Encyclopedia. Retrieved on 21 November 2011.
  6. ↑ Keay, John (2000). India: A history. Atlantic Monthly Press. pp. 151–52. ISBN 978-0-87113-800-2. Kalidasa wrote ... with an excellence which, by unanimous consent, justifies the inevitable comparisons with Shakespeare ... When and where Kalidasa lived remains a mystery. He acknowledges no links with the Guptas; he may not even have coincided with them ... but the poet's vivid awareness of the terrain of the entire subcontinent argues strongly for a Guptan provenance.
  7. ↑ Vidya Dhar Mahajan 1990, p. 540.
  8. ↑ 8.0 8.1 Keay, John (2000). India: A history. Atlantic Monthly Press. p. 132. ISBN 978-0-87113-800-2. The great era of all that is deemed classical in Indian literature, art and science was now dawning. It was this crescendo of creativity and scholarship, as much as ... political achievements of the Guptas, which would make their age so golden.
  9. ↑ Gupta dynasty: empire in 4th century Archived 30 మార్చి 2010 at the Wayback Machine. Britannica Online Encyclopedia. Retrieved on 21 November 2011.
  10. ↑ J. C. Harle 1994, p. 87.
  11. ↑ Trade | The Story of India – Photo Gallery Archived 28 మార్చి 2010 at the Wayback Machine. PBS. Retrieved on 21 November 2011.
  12. ↑ J.C. Harle 1994, p. 87.
  13. ↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 264–69.
  14. ↑ Grousset, Rene (1970). The Empire of the Steppes. Rutgers University Press. p. 69. ISBN 978-0-8135-1304-1.
  15. ↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 79.
  16. ↑ Dilip Kumar Ganguly 1987, p. 14.
  17. ↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 39.
  18. ↑ Dilip Kumar Ganguly 1987, p. 2.
  19. ↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 96.
  20. ↑ Dilip Kumar Ganguly 1987, pp. 7–11.
  21. ↑ Dilip Kumar Ganguly 1987, p. 12.
  22. ↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 44.
  23. ↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 82.
  24. ↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 42.
  25. ↑ R. S. Sharma (2003). Early Medieval Indian Society: A Study in Feudalisation. Orient Longman.
  26. ↑ R.C. Majumdar 1981, p. 4.
  27. ↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 40.
  28. ↑ Tej Ram Sharma 1989, pp. 43–44.
  29. ↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 83.
  30. ↑ Full inscription, Fleet, John Faithfull (1888). Corpus Inscriptionum Indicarum Vol. 3. pp. 1–17.
  31. ↑ Tej Ram Sharma 1989, pp. 49–55.
  32. ↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 86.
  33. ↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 84–85.
  34. ↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 79–81.
  35. ↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 85.
  36. ↑ R.C. Majumdar 1981, pp. 6–7.
  37. ↑ R.C. Majumdar 1981, p. 10.
  38. ↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 71.
  39. ↑ Tej Ram Sharma 1989, pp. 51–52.
  40. ↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 106–07.
  41. ↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 114.
  42. ↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 117.
  43. ↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 107.
  44. ↑ 44.0 44.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 112.
  45. ↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 110.
  46. ↑ Tej Ram Sharma 1989, pp. 80–81.
  47. ↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 84.
  48. ↑ 48.0 48.1 Upinder Singh 2017, p. 343.
  49. ↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 112–18.
  50. ↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 125.
  51. ↑ Shankar Goyal 2001, p. 168.
  52. ↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 90.
  53. ↑ 53.0 53.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 68.
  54. ↑ R.C. Majumdar 1981, p. 32.
  55. ↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 91.
  56. ↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 125–26.
  57. ↑ Tej Ram Sharma 1989, pp. 91, 94.
  58. ↑ R.C. Majumdar 1981, p. 31.
  59. ↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 94.
  60. ↑ R.C. Majumdar 1981, pp. 23, 27.
  61. ↑ R.C. Majumdar 1981, p. 22.
  62. ↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 153–59.
  63. ↑ Bajpai, K.D. (2004). Indian Numismatic Studies. New Delhi: Abhinav Publications. pp. 120–21. ISBN 978-81-7017-035-8.
  64. ↑ H.C. Raychaudhuri 1923, p. 489.
  65. ↑ ata shrivikramadityo helya nirjitakhilah Mlechchana Kamboja. Yavanan neechan Hunan Sabarbran Tushara. Parsikaanshcha tayakatacharan vishrankhalan hatya bhrubhangamatreyanah bhuvo bharamavarayate (Brahata Katha, 10/1/285-86, Kshmendra).
  66. ↑ కథాశ్రీసాగర 18.1.76–78
  67. ↑ Cf:"In the story contained in Kathasarit-sagara, king Vikarmaditya is said to have destroyed all the barbarous tribes such as the Kambojas, Yavanas, Hunas, Tokharas and the, National Council of Teachers of English Committee on Recreational Reading – Sanskrit language.
  68. ↑ Prasanna Rao Bandela (2003). Coin splendour: a journey into the past. Abhinav Publications. pp. 112–. ISBN 978-81-7017-427-1. Retrieved 21 November 2011.
  69. ↑ "Evidence of the conquest of Saurastra during the reign of Chandragupta II is to be seen in his rare silver coins which are more directly imitated from those of the Western Satraps... they retain some traces of the old inscriptions in Greek characters, while on the reverse, they substitute the Gupta type (a peacock) for the chaitya with crescent and star." in Rapson "A catalogue of Indian coins in the British Museum. The Andhras etc...", p. cli
  70. ↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 191–200.
  71. ↑ History of Civilizations of Central Asia, Ahmad Hasan Dani, B.A. Litvinsky, UNESCO pp. 119–
  72. ↑ "Nalanda University Ruins | Nalanda Travel Guide | Ancient Nalanda Site". Travel News India (in అమెరికన్ ఇంగ్లీష్). 5 October 2016. Archived from the original on 11 ఫిబ్రవరి 2017. Retrieved 20 February 2017.
  73. ↑ H.C. Raychaudhuri 1923, p. 510.
  74. ↑ 74.0 74.1 The Huns, Hyun Jin Kim, Routledge, 2015 pp. 50–
  75. ↑ H.C. Raychaudhuri 1923, p. 516.
  76. ↑ "The Alchon Huns....established themselves as overlords of northwestern India, and directly contributed to the downfall of the Guptas" in Neelis, Jason (2010). Early Buddhist Transmission and Trade Networks: Mobility and Exchange Within and Beyond the Northwestern Borderlands of South Asia (in ఇంగ్లీష్). BRILL. p. 162. ISBN 9789004181595.
  77. ↑ Bakker, Hans (2017), Monuments of Hope, Gloom and Glory in the Age of the Hunnic Wars: 50 years that changed India (484–534), Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, Section 4, ISBN 978-90-6984-715-3, archived from the original on 2020-01-11, retrieved 2019-10-03
  78. ↑ Sachchidananda Bhattacharya, Gupta dynasty, A dictionary of Indian history, (George Braziller, Inc., 1967), 393.
  79. ↑ Ancient Indian History and Civilization by Sailendra Nath Sen p. 220
  80. ↑ Encyclopaedia of Indian Events & Dates by S B. Bhattacherje p. A15
  81. ↑ Columbia Encyclopedia
  82. ↑ 82.0 82.1 82.2 82.3 82.4 The First Spring: The Golden Age of India by Abraham Eraly pp. 48–
  83. ↑ Ancient Indian History and Civilization by Sailendra Nath Sen p. 221
  84. ↑ A Comprehensive History Of Ancient India p. 174
  85. ↑ Longman History & Civics ICSE 9 by Singh p. 81
  86. ↑ Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. New Delhi: Pearson Education. p. 480. ISBN 978-81-317-1677-9.
  87. ↑ Corpus Inscriptionum Indicarum Vol.3 (inscriptions Of The Early Gupta Kings) p. 362
  88. ↑ 88.0 88.1 Indian Esoteric Buddhism: Social History of the Tantric Movement by Ronald M. Davidson p. 31
  89. ↑ "Deluge drowned mighty Guptas: Study". www.telegraphindia.com (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 19 August 2019.
  90. ↑ Roy, Kaushik (2015). Warfare in Pre-British India, 1500 BCE to 1740 CE. Routledge. p. 56. ISBN 978-1-315-74270-0.
  91. ↑ Ganguly, Dilip Kumar (1987). The Imperial Guptas and Their Times. Abhinav Publications. p. 92. ISBN 9788170172222.
  92. ↑ Roy, Kaushik (2015). Warfare in Pre-British India, 1500 BCE to 1740 CE. Routledge. p. 57. ISBN 978-1-315-74270-0.
  93. ↑ Majumdar, Bimal Kanti (1960). The military system in ancient India (2 ed.). Firma K.L. Mukhopadhyay. p. 118.
  94. ↑ *మూస:British-Museum-db
  95. ↑ Vasudev Vishnu Mirashi and Narayan Raghunath Navlekar (1969). Kālidāsa; Date, Life, and Works. Popular Prakashan. pp. 1–35. ISBN 9788171544684.
  96. ↑ Ram Gopal. p.14
  97. ↑ C. R. Devadhar (1999). Works of Kālidāsa. Vol. 1. Motilal Banarsidass. pp. vii–viii. ISBN 9788120800236.
  98. ↑ Gaurīnātha Śāstrī 1987, pp. 77–78
  99. ↑ Roy, Kaushik (2015). Warfare in Pre-British India, 1500 BCE to 1740 CE. Routledge. p. 58. ISBN 978-1-315-74270-0.
  100. ↑ Kale, Moreshwar Ramchandra (1922). The Raghuvamsa of Kalidasa. Canto IV: P.S. Rege.
  101. ↑ 101.0 101.1 101.2 A History of Ancient and Early Medieval India by Upinder Singh p. 521
  102. ↑ 102.0 102.1 102.2 The Gupta Empire by Radhakumud Mookerji pp. 133–
  103. ↑ Sankalia, Hasmukhlal Dhirajlal (1934). The University of Nālandā. B.G. Paul & co.
  104. ↑ Sukumar Dutt (1988) [First published in 1962]. Buddhist Monks And Monasteries of India: Their History And Contribution To Indian Culture. George Allen and Unwin Ltd, London. ISBN 978-81-208-0498-2.
  105. ↑ Vidya Dhar Mahajan 1990, pp. 530–31.
  106. ↑ Murray, H.J.R. (1913). A History of Chess. Benjamin Press (originally published by Oxford University Press). ISBN 978-0-936317-01-4. OCLC 13472872.
  107. ↑ Thomas Khoshy, Elementary Number Theory with Applications, Academic Press, 2002, p. 567. ISBN 0-12-421171-2.
  108. ↑ J.C. Harle 1994, pp. 87–89.
  109. ↑ J.C. Harle 1994, pp. 118–22, 123–26, 129–35.
  110. ↑ J.C. Harle 1994, pp. 92–97.
  111. ↑ J.C. Harle 1994, pp. 113–14.
 
భారతదేశ చరిత్ర
సరస్వతీ, సింధూ నదీ నాగరికత
వైదిక నాగరికత
మహా జనపదాలు
మగధ సామ్రాజ్యం
శాతవాహనులు
తొలి మధ్య యుగపు రాజ్యాలు
చివరి మధ్య యుగపు రాజ్యాలు
ముస్లిం దండయాత్రలు
విజయనగర రాజ్యం
మొఘల్ పరిపాలన
ఈష్టిండియా కంపెనీ పాలన
బ్రిటీషు పాలన
భారత స్వాతంత్ర్యోద్యమం
భారతదేశ గణతంత్ర చరిత్ర


ఉల్లేఖన లోపం: "note" అనే గ్రూపులో <ref> ట్యాగులు ఉన్నాయి గానీ, దానికి సంబంధించిన <references group="note"/> ట్యాగు కనబడలేదు

"https://te.wikipedia.org/w/index.php?title=గుప్త_సామ్రాజ్యం&oldid=4315806" నుండి వెలికితీశారు