వికీపీడియా

కేంద్రపాలిత ప్రాంతం

భారతదేశ కేంద్రపాలిత ప్రాంతం
(కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు నుండి దారిమార్పు చెందింది)

కేంద్రపాలిత ప్రాంతం అనగా భారతదేశం లోని పరిపాలన ప్రాంతాలలో ఒక ప్రధాన విభాగం. రాష్ట్రాలకు స్వంత ప్రభుత్వాలుండగా, కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు నిండుగా లేకుంటే, పాక్షికంగా భారత ప్రభుత్వంచే పరిపాలించబడుచున్నాయి. [1] [2][3] భారతదేశంలో ప్రస్తుతం ఎనిమిది కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు ఉన్నాయి. (అండమాన్ నికోబార్ దీవులు, చండీగఢ్, దాద్రా నగర్ హవేలీ, డామన్ డయ్యూ, ఢిల్లీ (ఎన్.సి.టి) జమ్మూ కాశ్మీర్, లడఖ్, లక్షద్వీప్, పుదుచ్చేరి.)

కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు
రకంసమాఖ్య
స్థానంభారతదేశం
సంఖ్య8
జనాభా వ్యాప్తిలక్షదీవులు - 64,473 (అత్యల్పం); ఢిల్లీ - 31,181,376 (అత్యధికం)
విస్తీర్ణాల వ్యాప్తి32 కి.మీ2 (12 చ. మై.) లక్షదీవులు – 59,146 కి.మీ2 (22,836 చ. మై.) లడఖ్
ప్రభుత్వంభారత ప్రభుత్వం

చరిత్ర, సాంస్కృతిక వారసత్వం గల కొన్ని ప్రాంతాలను, భౌగోళికంగా ప్రధాన భూభాగానికి దూరంగా ఉన్న ప్రదేశాలను, అంతర్ రాష్ట్ర వివాదాల వలన కేంద్ర ప్రభుత్వంచే పాలించాల్సివచ్చిన ప్రాంతాలను కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలుగా ఏర్పరిచారు.

కేంద్రప్రభుత్వం ప్రతి కేంద్రపాలిత ప్రాంతంలో ఒక లెఫ్టినెంట్ గవర్నర్ను నియమిస్తుంది. ఆ అధికారి ప్రాంతీయ ప్రభుత్వానికి అధినేత. కొన్ని కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాలలో శాసనసభలు ఉన్నాయి. అటువంటి ప్రాంతాలలో ముఖ్య మంత్రి పదవి కూడా వుంటుంది.

చరిత్ర

మార్చు

1949లో భారత రాజ్యాంగం ఆమోదించబడినప్పుడు, భారత సమాఖ్య నిర్మాణంలో ఇవి ఉన్నాయి:

  • పార్ట్ సి రాష్ట్రాలు: ప్రధాన కమీషనర్ల ప్రావిన్సులు, కొన్ని రాచరిక రాష్ట్రాలు, ప్రతి ఒక్కటి భారత రాష్ట్రపతిచే నియమించబడిన ప్రధాన కమిషనరుచే పరిపాలించబడుతుంది. పార్ట్ సి రాష్ట్రాలు: ఇవి 10 ఉన్నాయి. అజ్మీర్, భోపాల్, బిలాస్పూర్, కూర్గ్, ఢిల్లీ, హిమాచల్ ప్రదేశ్, కచ్, మణిపూర్, త్రిపుర, వింధ్య ప్రదేశ్.
  • పార్ట్ డి రాష్ట్రాలు: అండమాన్ నికోబార్ దీవులు కేంద్ర ప్రభుత్వంచే నియమించబడిన లెఫ్టినెంట్ గవర్నరచే పరిపాలన నిర్వహించబడుతుంది.[4]

రాష్ట్రాల పునర్వ్యవస్థీకరణ చట్టం, 1956 తర్వాత, పార్ట్ సి, పార్ట్ డి రాష్ట్రాలు "కేంద్రపాలిత ప్రాంతం" ఒకే వర్గంలోకి వచ్చాయి. అనేక ఇతర పునర్వ్యవస్థీకరణల కారణంగా, కేవలం 6 కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు మాత్రమే మిగిలి ఉన్నాయి:

  • అండమాన్ నికోబార్ దీవులు
  • లక్కడివ్, మినీకాయ్ & అమిండివి దీవులు ( వీటిని తరువాత లక్షద్వీప్ అని పేరు మార్చబడింది)
  • ఢిల్లీ
  • మణిపూర్
  • త్రిపుర
  • హిమాచల్ ప్రదేశ్

1970ల ప్రారంభంలో, మణిపూర్, త్రిపుర, హిమాచల్ ప్రదేశ్ పూర్తి స్థాయి రాష్ట్రాలుగా మారాయి. చండీగఢ్ కేంద్ర పాలిత ప్రాంతంగా మారింది. మరో మూడు (దాద్రా నగర్, హవేలీ, డామన్, డయ్యూ, పుదుచ్చేరి) గతంలో బ్రిటిష్-కాని వలస శక్తులకు చెందిన (పోర్చుగీస్ ఇండియా, ఫ్రెంచ్ ఇండియా, వరుసగా) స్వాధీనం చేసుకున్న భూభాగాల నుండి ఏర్పడ్డాయి.

2019 ఆగష్టులో, భారత పార్లమెంటు, జమ్మూ కాశ్మీర్ పునర్వ్యవస్థీకరణ చట్టం, 2019ని ఆమోదించింది. ఈ చట్టంలో జమ్మూ, కాశ్మీర్ రాష్ట్రాన్ని రెండు కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలుగా పునర్నిర్మించడానికి నిబంధనలను కలిగి ఉంది. ఒకటి జమ్మూ, కాశ్మీర్ అని పేరు పెట్టబడింది. మరొకటి 2019 అక్టోబరు 31 నుండి లడఖ్ అని పిలువబడుతుంది.

2019 నవంబరులో, దాద్రా, నగర్ హవేలీ, డామన్, డయ్యూ కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలను దాద్రా, నగర్ హవేలీ, డామన్, డయ్యూ అని పిలవబడే ఒకే కేంద్రపాలిత ప్రాంతంగా విలీనం చేయడానికి భారత ప్రభుత్వం చట్టాన్ని ప్రవేశపెట్టింది.[5][6][7]

పరిపాలన

మార్చు

ఢిల్లీ, జమ్మూ కాశ్మీర్, పుదుచ్చేరిలకు చేసినట్లుగా, రాజ్యాంగాన్ని సవరించడానికి, కేంద్రపాలిత ప్రాంతానికి ఎన్నికైన సభ్యులు, ముఖ్యమంత్రితో శాసనసభను అందించడానికి భారత పార్లమెంటు చట్టాన్ని ఆమోదించవచ్చు. సాధారణంగా, భారత రాష్ట్రపతి ప్రతి కేంద్రపాలితప్రాంతానికి ఒక అడ్మినిస్ట్రేటర్ లేదా లెఫ్టినెంట్ గవర్నర్‌ని నియమిస్తారు.

ఢిల్లీ, పుదుచ్చేరి, జమ్మూ కాశ్మీర్ రాష్ట్రాలు మిగిలిన ఐదు కంటే భిన్నంగా పనిచేస్తాయి. వాటికి పాక్షిక రాష్ట్ర హోదా ఇవ్వబడింది. ఢిల్లీ (జాతీయ రాజధాని ప్రాంతం)గా పునర్నిర్వచించబడింది. జాతీయ రాజధాని ప్రాంతం (ఎన్.సి.ఆర్.)గా పిలువబడే ఒక పెద్ద ప్రాంతంలో విలీనం చేయబడింది. ఢిల్లీ, పుదుచ్చేరి, జమ్మూ కాశ్మీర్‌లో ఎన్నికైన శాసనసభ, కార్యనిర్వాహక మండలి పాక్షికంగా రాష్ట్రం-లాగా ఉంటుంది.

కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల ఉనికి కారణంగా, చాలా మంది విమర్శకులు భారతదేశాన్ని సెమీ-ఫెడరల్ దేశంగా పరిష్కరించారు. ఎందుకంటే కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు ఒక్కొక్కటి తమ డొమైన్‌లు, చట్టాల భూభాగాలను కలిగి ఉన్నాయి. భారతదేశంలోని కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు వాటి రాజ్యాంగ నిర్మాణం, అభివృద్ధి కారణంగా ప్రత్యేక హక్కులు, హోదాను కలిగి ఉన్నాయి. స్థానిక సంస్కృతుల హక్కులను పరిరక్షించడం, పాలనా వ్యవహారాలకు సంబంధించిన రాజకీయ గందరగోళాన్ని నివారించడం మొదలైన కారణాల వల్ల "యూనియన్ టెరిటరీ" హోదా భారత ఉప-న్యాయపరిధికి కేటాయించబడవచ్చు. మరింత సమర్థవంతమైన పరిపాలనా నియంత్రణ కోసం ఈ కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలను భవిష్యత్తులో రాష్ట్రాలుగా మార్చవచ్చు.

రాష్ట్రాలకు కాకుండా కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలకు పన్నుల రాబడిని ఎలా విభజించాలో రాజ్యాంగం నిర్దేశించలేదు. కేంద్ర ప్రభుత్వం ద్వారా కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలకు నిధుల పంపిణీకి అన్ని ఆదాయాలు కేంద్ర ప్రభుత్వానికి వెళ్లే ప్రమాణాలు లేవు. కొన్ని కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలకు ఎక్కువ నిధులు అందించగా, మరికొన్నింటికి తక్కువ, ఏకపక్షంగా కేంద్ర ప్రభుత్వం అందజేస్తుంది. కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు నేరుగా కేంద్ర ప్రభుత్వంచే పాలించబడుతున్నందున, కొన్ని కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు రాష్ట్రాలతో పోల్చినప్పుడు తలసరి, వెనుకబాటు ప్రాతిపదికన అర్హత కంటే ఎక్కువ నిధులను యూనియన్ ప్రభుత్వం నుండి పొందుతాయి.

GSTని ప్రవేశపెట్టిన తర్వాత, శాసన సభ లేని కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలలో UT-GST వర్తిస్తుంది. UT-GST దేశంలోని మిగిలిన ప్రాంతాల్లో వర్తించే రాష్ట్ర GSTతో సమానంగా విధించబడుతుంది, ఇది కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలలో గతంలో ఉన్న తక్కువ పన్నులను తొలగిస్తుంది.

ప్రస్తుత కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల జాబితా

మార్చు

As of 2021, భారతదేశంలో 8 కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాలు ఉన్నాయి.

  1. అండమాన్ నికోబార్ దీవులు - ప్రధాన భూభాగానికి దూరంగా ఉన్న దీవులు
  2. చండీగఢ్ - పంజాబ్, హర్యానాల మధ్య ఎవరికి చెందాలనే వివాదంతో కేంద్రపాలిత ప్రాంతమయ్యింది. పంజాబ్ ఒడంబడిక ప్రకారం దీనిని పంజాబ్ కు ఇవ్వడం జరిగింది కానీ, బదిలీ ఇంకా పూర్తవలేదు. అంతదాకా కేంద్రపాలిత ప్రాంతంగానే కొన్సాగుతుంది
  3. దాద్రా నగరు హవేలీ, డామన్ డయ్యూ - పోర్చుగీసు సాంస్కృతిక వారసత్వం, గోవా నుండి చాలా దూరంగా ఉండటం
  4. లక్షదీవులు - ప్రధాన భూభాగానికి దూరంగా ఉన్న దీవులు
  5. ఢిల్లీ జాతీయ రాజధాని ప్రాంతం - జాతీయ రాజధాని ప్రాంతం
  6. పాండిచ్చేరి - ఫ్రెంచి సాంస్కృతిక వారసత్వం. ఈ కేంద్రపాలిత ప్రాంతం తమిళనాడు, ఆంధ్రప్రదేశ్, కేరళ హద్దులుగా వున్నది.
  7. జమ్మూ కాశ్మీర్
  8. లడఖ్

రాజ్యాంగ ప్రకారం ఢిల్లీ 1991 నుంచి "జాతీయ రాజధాని ప్రాంతం" హోదా కలిగి ఉంది, కానీ వ్యవహారికంగా ఢిల్లీని కేంద్ర పాలిత ప్రాంతంగా పరిగణించవచ్చు.2019 ఆగస్టు 5న జమ్మూకాశ్మీర్ రాష్ట్రాన్ని రెండోసారి అధికారంలోకి వచ్చిన ఎన్డీఏ ప్రభుత్వం ఆర్టికల్ 370 రద్దు చేసి 2 కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాలుగా విభజించింది. అవి ఒకటి జమ్మూకాశ్మీర్ ఇది అసెంబ్లీతో కూడిన కేంద్ర పాలిత ప్రాంతంగా, లఢఖ్ ఇది అసెంబ్లీ లేని కేంద్రపాలిత ప్రాంతంగా ఏర్పాటు చేసింది. ఈ రెండు కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాలు 2019 అక్టోబరు 31 నుంచి ఉనికిలోకి వచ్చాయి.

ప్రస్తుత కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు

మార్చు
రాష్ట్రం[8] ISO[9] వాహన రిజిస్ట్రేషన్ ప్లేట్[10] జోనల్ కౌన్సిల్[11] రాజధాని[8] పెద్ద నగరం[12] స్థాపన[13] జనాభా
(2011)[14] 		విస్తీర్ణం (కి.మీ2)[15] అధికార భాష[16] అదనపు అధికారక భాషలు[16]
అండమాన్ నికోబార్ దీవులు IN-AN AN తూర్పు జోన్ పోర్ట్ బ్లెయిర్ 1 నవంబరు 1956 380,581 8,249 హిందీ, ఆంగ్లం —
చండీగఢ్ IN-CH CH ఉత్తర జోన్ చండీగఢ్ 1 నవంబరు 1966 1,055,450 114 ఆంగ్లం —
దాద్రా, నగర్ హవేలీ, డామన్, డయ్యూ IN-DH DD పశ్చిమ జోన్ డామన్ సిల్వాస్సా 26 జనవరి 2020 587,106 603 హిందీ, ఆంగ్లం గుజరాతీ
ఢిల్లీ IN-DL DL ఉత్తర జోన్ న్యూ ఢిల్లీ ఢిల్లీ 1 నవంబరు 1956 16,787,941 1,484 హిందీ, ఆంగ్లం ఉర్దూ, పంజాబీ[17]
జమ్మూ కాశ్మీరు IN-JK JK ఉత్తర జోన్ శ్రీనగర్ (వేసవి)
జమ్మూ (శీతాకాలం)[18] 		శ్రీనగర్ 31 అక్టోబరు 2019 12,258,433 42,241 డోగ్రీ, ఆంగ్లంహిందీ, కాశ్మీరీ , ఉర్దూ —
లడఖ్ IN-LA LA ఉత్తర జోన్ లేహ్ (వేసవి)
కార్గిల్ (శీతాకాలం)[19] 		లేహ్ 31 అక్టోబరు 2019 290,492 59,146 హిందీ, ఆంగ్లం —
లక్షద్వీప్ IN-LD LD దక్షిణ జోన్ కవరట్టి ఆండ్రోట్ 1 నవంబరు 1956 64,473 32 హిందీ, ఆంగ్లం మళయాళం
పుదుచ్చేరి IN-PY PY దక్షిణ జోన్ పాండిచ్చేరి 16 ఆగస్టు 1962 1,247,953 479 తమిళం, ఫ్రెంచి, ఆంగ్లం తెలుగు, మళయాళం

పూర్వ కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు

మార్చు
భారతదేశంలోని పూర్వ కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు[20]
పేరు జోన్ రాజధాని ప్రాంతం ప్రారంభించండి ముగింపు వారస ప్రాంతాలు లేదా భూభాగాలు మ్యాప్
అరుణాచల్ ప్రదేశ్ నార్త్-ఈస్ట్రన్ ఇటానగర్ 83,743 కి.మీ2 (32,333 చ. మై.) 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు21 జనవరి 1972 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు20 ఫిబ్రవరి 1987 భారత రాష్ట్రంగా  
దాద్రా నగర్ హవేలీ పశ్చిమ సిల్వాస్సా 491 కి.మీ2 (190 చ. మై.) 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు11 ఆగస్టు 1961 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు26 జనవరి 2020 దాద్రా నగర్ హవేలీ డామన్ డయ్యూ (కేంద్రపాలిత ప్రాంతం)  
డామన్ డయ్యూ పశ్చిమ డామన్ 112 కి.మీ2 (43 చ. మై.) 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు30 మే 1987 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు26 జనవరి 2020 దాద్రా, నగర్ హవేలీ, డామన్, డయ్యూ (కేంద్రపాలిత ప్రాంతం)  
గోవా, డామన్ , డయ్యూ పశ్చిమ పనాజీ 3,814 కి.మీ2 (1,473 చ. మై.) 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు19 డిసెంబరు 1961 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు30 మే 1987 గోవా (రాష్ట్రం), దాద్రా, నగర్ హవేలీ, డామన్, డయ్యూ (కేంద్రపాలిత ప్రాంతం)  
హిమాచల్ ఉత్తర సిమ్లా 55,673 కి.మీ2 (21,495 చ. మై.) 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు1 నవంబరు 1956 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు25 జనవరి 1971 భారత రాష్ట్రంగా  
మణిపూర్ నార్త్-ఈస్ట్రన్ ఇంఫాల్ 22,327 కి.మీ2 (8,621 చ. మై.) 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు1 నవంబరు 1956 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు21 జనవరి 1972 భారత రాష్ట్రంగా  
మిజోరం నార్త్-ఈస్ట్రన్ ఐజాల్ 21,081 కి.మీ2 (8,139 చ. మై.) 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు21 జనవరి 1972 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు20 ఫిబ్రవరి 1987 భారత రాష్ట్రంగా  
నాగాలాండ్ నార్త్-ఈస్ట్రన్ కోహిమా 16,579 కి.మీ2 (6,401 చ. మై.) 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు29 నవంబరు 1957 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు1 డిసెంబరు 1963 భారత రాష్ట్రంగా  
త్రిపుర నార్త్-ఈస్ట్రన్ అగర్తలా 10,491 కి.మీ2 (4,051 చ. మై.) 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు1 నవంబరు 1956 0లోపం: సమయం సరిగ్గా లేదు21 జనవరి 1972 భారత రాష్ట్రంగా  

ఇవి కూడ చూడు

మార్చు

మూలాలు

మార్చు
  1. ↑ Union Territories. Know India: National Portal of India Archived 2012-11-26 at the Wayback Machine
  2. ↑ "States and Union Territories". KnowIndia.gov.in. Archived from the original on 24 అక్టోబరు 2013. Retrieved 17 నవంబరు 2013.
  3. ↑ "Union Territories of India".
  4. ↑ "The Constitution (Seventh Amendment) Act, 1956". Archived from the original on 1 మే 2017. Retrieved 19 నవంబరు 2011.
  5. ↑ Dutta, Amrita Nayak (2019-07-10). "There will be one UT less as Modi govt plans to merge Dadra & Nagar Haveli and Daman & Diu". New Delhi. The Print. Archived from the original on 14 April 2021. Retrieved 2019-08-22.
  6. ↑ "Govt plans to merge 2 UTs — Daman and Diu, Dadra and Nagar Haveli". Press Trust of India. 2019-11-22. Archived from the original on 14 April 2021. Retrieved 2019-11-22.
  7. ↑ https://web.archive.org/web/20210224021105/http://164.100.47.4/BillsTexts/LSBillTexts/Asintroduced/366_2019_LS_Eng.pdf
  8. ↑ 8.0 8.1 "State/UTs and capitals". Government of India. Retrieved 1 January 2024.
  9. ↑ "ISO codes". International Organization for Standardization. Retrieved 1 January 2024.
  10. ↑ "Registration statecodes". Government of India. Retrieved 1 January 2024.
  11. ↑ "Zonal council". Government of India. Retrieved 1 January 2024.
  12. ↑ Towns and urban agglomerations classified by population size class in 2011 with variation between 1901 and 2011 – Class I (Report). Government of India. Retrieved 1 January 2024.
  13. ↑ States Reorganisation (PDF) (Report). Parliament of India. Retrieved 1 December 2023.
  14. ↑ State-wise population (Report). Government of India. Retrieved 1 January 2024.
  15. ↑ Socio-economic statistics (PDF) (Report). Government of India. Retrieved 1 January 2019.
  16. ↑ 16.0 16.1 "Report of the Commissioner for linguistic minorities: 52nd report" (PDF). Government of India. Retrieved 1 January 2024.
  17. ↑ "Official Language Act 2000" (PDF). Government of Delhi. 2 July 2003. Archived from the original (PDF) on 4 March 2016. Retrieved 17 July 2015.
  18. ↑ "Jammu and Kashmir capital". Jammu and Kashmir Legal Services Authority. Retrieved 1 December 2023.
  19. ↑ "LG, UT Hqrs, Head of Police to have Sectts at both Leh, Kargil: Mathur". Daily Excelsior. 12 November 2019. Archived from the original on 13 February 2020. Retrieved 17 December 2019.
  20. ↑ "Article 1". Constitution of India (PDF) (Report). Government of India. Retrieved 31 December 2023.

బయటి లింకులు

మార్చు
"https://te.wikipedia.org/w/index.php?title=కేంద్రపాలిత_ప్రాంతం&oldid=4372583" నుండి వెలికితీశారు