వికీపీడియా

హర్యానా

భారతీయ రాష్ట్రం
(హరియాణా నుండి దారిమార్పు చెందింది)

హర్యానా, భారతదేశ ఉత్తర భాగంలో ఉన్న ఒక రాష్ట్రం. ఇది భాషా ప్రాతిపదికన 1966 నవంబరు 1న పూర్వపు తూర్పు పంజాబ్ రాష్ట్రం నుండి వేరు చేయబడింది. ఇది భారతదేశ భూభాగంలో 1.4% (44,212 కిమీ2 లేదా 17,070 చదరపు మైళ్ళు) కంటే తక్కువ విస్తీర్ణంతో 21వ స్థానంలో ఉంది.[1] [5]రాష్ట్ర రాజధాని చండీగఢ్, ఇది పొరుగు రాష్ట్రం పంజాబ్‌తో సరిహద్దు పంచుకుంటుంది. అత్యధిక జనాభా కలిగిన నగరం ఫరీదాబాద్, ఇది జాతీయ రాజధాని ప్రాంతంలో భాగమైంది. గురుగ్రామ్ నగరం భారతదేశ అతిపెద్ద ఆర్థిక, సాంకేతిక కేంద్రాలలో ఒకటి. [6] హర్యానాలో 6 పరిపాలనా విభాగాలు, 22 జిల్లాలు, 72 ఉప-విభాగాలు, 93 రెవెన్యూ తహసీల్‌లు, 50 ఉప-తహసీల్‌లు, 140 కమ్యూనిటీ డెవలప్‌మెంట్ బ్లాక్‌లు, 154 నగరాలు, పట్టణాలు, 7,356 గ్రామాలు, 6,222 గ్రామ పంచాయతీలు ఉన్నాయి.[7][8] హర్యానాలో 32 ప్రత్యేక ఆర్థిక మండలాలు (సెజ్‌ల ) ఉన్నాయి, ఇవి ప్రధానంగా జాతీయ రాజధాని ప్రాంతాన్ని అనుసంధానించే పారిశ్రామిక కారిడార్ ప్రాజెక్టులలో ఉన్నాయి. [9][10] గుర్గావ్ భారతదేశంలోని ప్రధాన సమాచార సాంకేతికత, ఆటోమొబైల్ హబ్‌లలో ఒకటిగా పరిగణించబడుతుంది.[11][12] హర్యానా మానవ అభివృద్ధి సూచికలో భారతీయ రాష్ట్రాలలో 11వ స్థానంలో ఉంది.

Haryana
State
From top, left to right: Cyber City in Gurgaon, Pinjore Gardens, bronze chariot of Krishna and Arjuna at Kurukshetra, Asigarh Fort, Ghaggar river, Lake in Surajkund.
Official Emblem of Haryana
Emblem of Haryana
Etymology: Abode of God or Green Forest
Nickname: 
"Denmark of India"
Motto(s): 
Satyameva Jayate
(Truth alone triumphs)
The map of India showing Haryana
Location of Haryana in India
Coordinates: 30°44′N 76°47′E / 30.73°N 76.78°E / 30.73; 76.78
Country India
RegionNorth India
Before wasPunjab
Formation
(as a state)		1 November 1966
CapitalChandigarh
Largest CityFaridabad
Districts22 (6 divisions)
Government
 • BodyGovernment of Haryana
 • GovernorBandaru Dattatreya
 • Chief MinisterManohar Lal Khattar (BJP)
State LegislatureUnicameral
 • AssemblyHaryana Legislative Assembly (90 seats)
National ParliamentParliament of India
 • Rajya Sabha5 seats
 • Lok Sabha10 seats
High CourtPunjab and Haryana High Court
విస్తీర్ణం
[1]
 • Total44,212 కి.మీ2 (17,070 చ. మై)
 • Rank21st
Elevation
200 మీ (700 అ.)
Highest elevation
(Karoh Peak)
1,499 మీ (4,918 అ.)
Lowest elevation
169 మీ (554 అ.)
జనాభా
 (2011)
 • TotalIncrease 2,53,51,462
 • Rank18th
 • జనసాంద్రత573/కి.మీ2 (1,480/చ. మై.)
 • Urban
34.88%
 • Rural
65.12%
DemonymHaryanvi
Language
 • OfficialHindi
 • Additional OfficialEnglish and Punjabi
 • Official ScriptDevanagari script, Gurmukhi script
GDP
[2]
 • Total (2020–21)Increase₹7.65 trillion (US$96 billion)
 • Rank13th
 • Per capitaNeutral increase₹2,39,535 (US$3,000) (6th)
Time zoneUTC+05:30 (IST)
ISO 3166 codeIN-HR
Vehicle registrationHR
HDI (2019)Increase 0.708 High[3] (12th)
Literacy (2011)Increase 83.78% (21th)
Sex ratio (2021)926♀/1000 ♂[4] (29th)
Symbols of Haryana
Emblem of Haryana
LanguageHindi
Foundation dayHaryana Day
BirdBlack francolin
FlowerLotus
MammalBlackbuck
TreeBodhi tree
State Highway Mark
State Highway of Haryana
HR SH1 – HR SH33
List of State Symbols
^† Joint Capital with Punjab
†† Common for Punjab, Haryana and Chandigarh.

రాష్ట్ర చరిత్ర, స్మారక చిహ్నాలు, వారసత్వం, వృక్షజాలం, జంతుజాలం, పర్యాటకం, బాగా అభివృద్ధి చెందిన ఆర్థిక వ్యవస్థ, జాతీయ రహదారులు, రాష్ట్ర రహదారులతో సమృద్ధిగా ఉంది. దీనికి ఉత్తరాన పంజాబ్, హిమాచల్ ప్రదేశ్, పశ్చిమ, దక్షిణాన రాజస్థాన్ సరిహద్దులుగా ఉన్నాయి, అయితే యమునా నది ఉత్తర ప్రదేశ్‌తో దాని తూర్పు సరిహద్దును ఏర్పరుస్తుంది. హర్యానా దేశ రాజధాని ఢిల్లీ భూభాగాన్ని మూడు వైపులా (ఉత్తరం, పశ్చిమం, దక్షిణం) చుట్టుముట్టింది, తత్ఫలితంగా, ప్రణాళిక, అభివృద్ధి ప్రయోజనాల కోసం హర్యానా రాష్ట్ర పెద్ద ప్రాంతం ఆర్థికంగా ముఖ్యమైన భారతదేశ జాతీయ రాజధాని ప్రాంతంలో చేర్చబడింది.

వ్యుత్పత్తి శాస్త్రం

మార్చు

మహాభారతానంతర కాలంలో, [13] వ్యవసాయ కళలో ప్రత్యేక నైపుణ్యాలను పెంపొందించుకున్న అభిరాలు ఇక్కడ నివసించినందున హర్యానాను ఈ పేరుతో పిలుస్తారని శాస్త్రవేత్తలు అభిప్రాయం. [14] ప్రాణ్ నాథ్ చోప్రా అభిప్రాయం ప్రకారం, హర్యానాకు అభిరాయణ-అహిరాయణ-హిరాయణ-హర్యానా అనే పేరు వచ్చిందని తెలుస్తుంది .[15]

భౌగోళికం

మార్చు

హర్యాణా ఉత్తరాన 27 డిగ్రీల 37' నుండి 30 డిగ్రీల 35' అక్షాంశాల మధ్య, 74 డిగ్రీల 28' నుండి 77 డిగ్రీల 36' రేఖాంశాల మధ్య ఉంది. హర్యాణా రాష్ట్రము సముద్రమట్టమునకు 700 నుండి 3600 అడుగుల ఎత్తున ఉంది. పరిపాలనా సౌలభ్యం కొరకు రాష్ట్రం నాలుగు విభాగాలుగా విభజించారు. అవి అంబాలా, రోతక్, గుర్‌గావ్, హిస్సార్. రాష్ట్రంలో 1,553 చ.కి. విస్తీర్ణంలో అడవులు విస్తరించి ఉన్నాయి. హర్యాణా నాలుగు ముఖ్య భౌగోళిక విశేషాలు.

చరిత్ర

మార్చు

ప్రపంచంలోని పురాతన, అతిపెద్ద నాగరికతలలో, సింధు లోయ నాగరికత ఉంది. రాఖిగిరి వంటి అనేక తవ్వకాల ప్రదేశాలు పురావస్తు పరిశోధనల ముఖ్యమైన ప్రదేశాలు. అత్యంత అభివృద్ధి చెందిన మానవ నాగరికత సింధు నది వెంట వృద్ధి చెందింది.[16]

ఇది ఈ ప్రాంతం మధ్యలో ఒక సారి ప్రవహించింది.సింధు లోయలో సుగమం చేసిన రోడ్లు, డ్రైనేజీ వ్యవస్థ, పెద్ద ఎత్తున వర్షపునీటి సేకరణ వ్యవస్థ, టెర్రకోట ఇటుక, విగ్రహ ఉత్పత్తి, నైపుణ్యం కలిగిన లోహపు పని (కాంస్య, విలువైన లోహాలు రెండింటిలోనూ) ఉన్నాయి. వాస్తవానికి సింధు నాగరికత ఆధునిక మానవ అభివృద్ధికి దారితీసింది. హర్యానాను సుల్తానేట్లు, మొఘలులు వంటి అనేక రాజవంశాలు పాలించాయి. ఇది ఆఫ్ఘన్లు, తిముత్ ఆక్రమణల క్రింద కూడా ఉంది.పంజాబ్ ప్రాంతములో అధికముగా హిందీ మాట్లాడే భాగం హర్యానా అయింది. పంజాబీ మాట్లాడే భాగం పంజాబ్ రాష్ట్రం అయింది. ప్రస్తుత హర్యాణా జనాభాలో హిందువులు అధిక సంఖ్యాకులు. భాషా సరిహద్దు మీద ఉన్న ఛండీగఢ్కేంద్ర పాలిత ప్రాంతముగా ఏర్పడి రెండు రాష్ట్రాలకు రాజధానిగా వ్యవహరింపబడుతుంది.

4000 సంవత్సరాల పురాతన చరిత్రగల హర్యాణా వైదిక, హిందూ నాగరికతలకు పుట్టినిల్లు. 3000 సంవత్సరాల క్రితం ఇక్కడే శ్రీ కృష్ణభగవానుడు మహాభారతయుద్ధ ప్రారంభ సమయాన గీతను ప్రవచించాడు. మహాభారత యుద్ధమునకు మునుపు సరస్వతి లోయలోని, కురుక్షేత్ర ప్రాంతములో దశ చక్రవర్తుల యుద్ధం జరిగింది. మహాభారతములో (సా.శ..పూ.900) హర్యాణా బహుధాన్యక (సకల సంపదల భూమి) అని వ్యవహరింపబడింది. హరియానా అన్న పదం మొదట ఢిల్లీ మ్యూజియంలో ప్రదర్శించబడుతున్న 1328 ప్రాంతపు సంస్కృత శాసనములో కనిపిస్తుంది. ఈ శాసనములో ఈ ప్రాంతం భూతల స్వర్గముగా అభివర్ణించబడింది. ఆర్య సంస్కృతి ఇక్కడే పుట్టి పెరిగిన ప్రాంతం అని చాటుతుంది.

నౌరంగాబాద్, భివానీలోని మిత్తతల్, ఫతేబాద్ లోని కునాల్, హిస్సార్ దగ్గరి అగ్రోహా, జింద్ లోని రాఖీగర్హీ, రోతక్ లోని రూఖీ, సిర్సాలోని బనావలి మొదలైన ప్రాంతములలో జరిపిన పురావస్తు త్రవ్వకాలలో హరప్పా సంస్కృతి, హరప్పా పూర్వ సంస్కృతుల ఆధారాలు లభించాయి. కురుక్షేత్ర, పెహోవా, తిల్‌పట్, పానిపట్ ప్రాంతాలలో దొరకిన మట్టి కుండలు, శిల్పాలు, ఆభరణాలు మహాభారత కథకు చారిత్రతకు ఆధారాలు సమకూర్చాయి. ఈ ప్రాంతాలన్ని మహాభారతములో ప్రీతుదక (పెహోవ), తిలప్రస్థ (తిల్‌పట్), పానప్రస్థ (పానిపట్), సోనప్రస్థ (సోనిపట్) గా ఉల్లేఖించబడినవి.

రాష్ట్ర గణాంకాలు

మార్చు
  1. అవతరణ - 1966 నవంబరు 1 ,
  2. వైశాల్యం. 44,212 చ.కి.
  3. జనసంఖ్య -25,353,081, స్త్రీలు. 11,847,951 పురుషులు. 13,505,130, లింగనిష్పత్తి . 877
  4. జిల్లాల సంఖ్య -21
  5. గ్రామాలు - 6,764
  6. పట్టణాలు.106
  7. ప్రధాన భాషలు- హిందీ, పంజాబి
  8. ప్రధాన మతాలు- హిందు, ఇస్లాం, క్రిష్టియన్
  9. పార్లమెంటు సభ్యుల సంఖ్య - 10
  10. శాసన సభ్యుల సంఖ్య-90

హర్యానా జిల్లాలు

మార్చు
వ.సం. కోడ్ ‌జిల్లా ముఖ్య పట్టణం జనాభా (2011) విస్తీర్ణం (కి.మీ.²) జన సాంద్రత

(/కి.మీ.²)

1 AM అంబాలా అంబాలా 11,36,784 1,569 722
2 BH భివాని భివాని 16,29,109 5,140 341
3 CD చర్ఖీ దాద్రి ఛర్ఖి దాద్రి 5,02,276 1370 367
4 FR ఫరీదాబాద్ ఫరీదాబాద్ 17,98,954 783 2,298
5 FT ఫతేహాబాద్ ఫతేహాబాద్ 9,41,522 2,538 371
6 GU గుర్‌గావ్ గుర్‌గావ్ 15,14,085 1,258 1,241
7 HI హిసార్ హిస్సార్ 17,42,815 3,788 438
8 JH ఝజ్జర్ ఝజ్జర్ 9,56,907 1,868 522
9 JI జింద్ జింద్ 13,32,042 2,702 493
10 KT కైతల్ కైతల్ 10,72,861 2,799 467
11 KR కర్నాల్ కర్నాల్ 15,06,323 2,471 598
12 KU కురుక్షేత్ర కురుక్షేత్ర 9,64,231 1,530 630
13 MA మహేంద్రగఢ్ నార్నౌల్ 9,21,680 1,900 485
14 MW నూహ్ నూహ్ 10,89,406 1,765 729
15 PW పల్వల్ పల్వల్ 10,40,493 1,367 761
16 PK పంచ్‌కులా పంచ్‌కులా 5,58,890 816 622
17 PP పానిపట్ పానిపట్ 12,02,811 1,250 949
18 RE రేవారీ రేవారీ 8,96,129 1,559 562
19 RO రోహ్‌తక్ రోహ్‌తక్ 10,58,683 1,668 607
20 SI సిర్సా సిర్సా 12,95,114 4,276 303
21 SO సోనీపత్ సోనీపత్ 14,80,080 2,260 697
22 YN యమునా నగర్ యమునా నగర్ 12,14,162 1,756 687

ఇవి కూడా చూడండి

మార్చు

మూలాలు

మార్చు
  1. ↑ 1.0 1.1 "Haryana at a Glance". Government of Haryana. Archived from the original on 14 March 2016. Retrieved 1 March 2016.
  2. ↑ "Economic Survey of Haryana 2020-21" (PDF). Government of Haryana. 1 February 2022. pp. 2–3. Archived from the original (PDF) on 19 January 2022. Retrieved 1 February 2022.
  3. ↑ "Sub-national HDI - Area Database". Global Data Lab. Institute for Management Research, Radboud University. Archived from the original on 23 September 2018. Retrieved 24 October 2018.
  4. ↑ "Sex ratio of State and Union Territories of India as per National Health survey (2019-2021)" (PDF). Ministry of Health and Family Welfare, India.
  5. ↑ "Haryana State Budget 2017-18" (PDF). Haryana Finance Dept. Archived from the original (PDF) on 22 August 2017. Retrieved 7 October 2017.
  6. ↑ "This is NCR's new foodie magnet; have you been yet?". India Today. 26 March 2017. Archived from the original on 22 April 2017. Retrieved 21 April 2017.
  7. ↑ "Haryana State Budget 2017-18" (PDF). Haryana Finance Dept. Archived from the original (PDF) on 22 August 2017. Retrieved 7 October 2017.
  8. ↑ NIDM, p. 4.
  9. ↑ "Haryana State Budget 2017-18" (PDF). Haryana Finance Dept. Archived from the original (PDF) on 22 August 2017. Retrieved 7 October 2017.
  10. ↑ Industrial Development & Economic Growth in Haryana Archived 6 అక్టోబరు 2018 at the Wayback Machine, India Brand Equity Foundation, Nov 2017.
  11. ↑ "Gurugram among top 5 IT hubs in Asia Pacific". Hindustan Times. 28 May 2019. Retrieved 28 May 2019.
  12. ↑ Julka, Harsimran (30 September 2011). "IT firms looking beyond Gurgaon, Noida, Greater Noida to other cities in north India". The Economic Times. ET Bureau. Archived from the original on 5 November 2013. Retrieved 2 October 2013.
  13. ↑ Lal, Muni (1974). Haryana: On High Road to Prosperity. Vikas Publishing House. ISBN 978-0-7069-0290-7.
  14. ↑ Punia, Bijender K. (1994). Tourism Management: Problems and Prospects (in ఇంగ్లీష్). APH Publishing. ISBN 978-81-7024-643-5.
  15. ↑ Chopra, Pran Nath (1982). Religions and Communities of India (in ఇంగ్లీష్). Vision Books. ISBN 978-0-391-02748-0.
  16. ↑ Subramanian, T. S. (27 March 2014), "Rakhigarhi, the biggest Harappan site", The Hindu, archived from the original on 27 November 2016, retrieved 24 January 2016

బయటి లింకులు

మార్చు
"https://te.wikipedia.org/w/index.php?title=హర్యానా&oldid=4225246" నుండి వెలికితీశారు