వికీపీడియా

భారతరత్న

భారతదేశపు అత్యున్నత పౌర పురస్కారం
(భారత రత్న నుండి దారిమార్పు చెందింది)

భారతరత్న పురస్కారం భారతదేశంలో పౌరులకు అందే అత్యుత్తమ పురస్కారం. ఇది జనవరి 2, 1954లో భారతదేశ మొదటి రాష్ట్రపతి డా. రాజేంద్ర ప్రసాద్ చేత స్థాపించబడింది. ఈ పౌర పురస్కారం కళ, సాహిత్య, విజ్ఞాన, క్రీడారంగాలలో అత్యుత్తమ కృషికి ప్రధానం చేస్తారు. ఇప్పటివరకు నలభైఐదు మందికి ఈ పురస్కారాన్ని ప్రధానం చేశారు. వారిలో ఇద్దరు విదేశీయులు కూడా ఉన్నారు. ఈ పురస్కారం 1977 జూలై 13 నుండి 1980 జనవరి 26 వరకు జనతా పార్టీ పాలనలో కొద్దికాలం పాటు నిలిపివేయబడింది. ఒకే ఒక్కసారి 1992లో సుభాష్ చంద్రబోస్కు ఇవ్వబడిన పురస్కారం చట్టబద్ధ సాంకేతిక కారణాల వల్ల వెనుకకు తీసుకొనబడింది.

భారతరత్న
పురస్కారం గురించి
ఎలాంటి పురస్కారం జాతీయ పౌరపురస్కారం
మొదటి బహూకరణ 1954
క్రితం బహూకరణ 2024
మొత్తం బహూకరణలు 45
బహూకరించేవారు
భారత ప్రభుత్వం
ముఖభాగం రావి ఆకుపై సూర్యుడి చిత్రం, దేవనాగరి లిపిలో "భారతరత్న" అనే అక్షరాలు
వెనుకవైపు ప్లాటినం భారత జాతీయ చిహ్నందానిక్రింద దేవనాగరి లిపిలో వ్రాయబడ్డ సత్యమేవ జయతే అనే అక్షరాలు
రిబ్బను

ఎలాంటి జాతి, ఉద్యోగం, స్థాయి లేదా స్త్రీ పురుష వ్యత్యాసం లేకుండా ఈ పురస్కారం ఇవ్వబడుతుంది. ఈ పురస్కారగ్రహీతల జాబితాను ప్రధానమంత్రి రాష్ట్రపతికి సిఫారసు చేయవలసి ఉంటుంది. భారతరత్న పొందిన పౌరులకు 7వ స్థాయి గౌరవం లభిస్తుంది (మొదటిది ఆరూ- రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి, ప్రధానమంత్రి, రాష్ట్ర గవర్నర్లు, మాజీ రాష్ట్రపతులు, ఉపప్రధాన మంత్రి, ముఖ్య న్యాయాధీశులు). కానీ ఈ గౌరవం వలన ఎలాంటి అధికారాలు లేదా పేరు ముందు ప్రత్యేక బిరుదులూ రావు.

ఈ పురస్కారం పొందిన విదేశీయుల జాబితాలో సరిహద్దు గాంధిగా పేరుపొందిన ఖాన్ అబ్దుల్ గఫార్ ఖాన్ (1987), నెల్సన్ మండేలా (1990) ఉన్నారు.

చరిత్ర

1954, జనవరి 2వ తేదీన రెండు పౌర పురస్కారాలను ప్రారంభిస్తున్నట్లు భారత రాష్ట్రపతి కార్యదర్శి కార్యాలయం నుండి ఒక ప్రకటన జారీ అయ్యింది. వాటిలో మొదటిది అత్యున్నత పౌర పురస్కారం భారతరత్న కాగా, రెండవది దానికన్నా తక్కువ స్థాయి గల మూడంచెల పద్మవిభూషణ్ పురస్కారం. పద్మవిభూషణ్ పురస్కారం ప్రథమ, ద్వితీయ, తృతీయ వర్గాలుగా విభజించారు.[1] 1955, జనవరి 15న పద్మవిభూషణ్ పురస్కారాన్ని పద్మవిభూషణ్, పద్మభూషణ్, పద్మశ్రీ అనే మూడు వేర్వేరు పురస్కారాలుగా పునర్వర్గీకరించారు.[2]

భారతరత్న పురస్కారం కేవలం భారతీయులకే ప్రధానం చేయాలన్న నిబంధన ఏమీ లేదు. ఈ పురస్కారాన్ని భారత పౌరసత్వం స్వీకరించిన మదర్ థెరీసాకు 1980లో, మరో ఇద్దరు విదేశీయులు ఖాన్ అబ్దుల్ గఫార్ ఖాన్‌కు 1987లో, నెల్సన్ మండేలాకు 1990లో ప్రధానం చేశారు.[3]ప్రఖ్యాత క్రికెట్ క్రీడాకారుడు సచిన్ టెండూల్కర్‌కు తన 40వ యేట ఈ పురస్కారం లభించింది. ఈ పురస్కారం లభించినవారిలో ఇతనే అతి పిన్నవయస్కుడు, మొట్టమొదటి క్రీడాకారుడు.[4] సాధారణంగా భారతరత్న పురస్కార ప్రధాన సభ రాష్ట్రపతి భవన్, ఢిల్లీలో జరుగుతుంది. కానీ 1958, ఏప్రిల్ 18వ తేదీన బొంబాయిలో జరిగిన ఒక ప్రత్యేక కార్యక్రమంలో ధొండొ కేశవ కర్వేకు అతని 100వ జన్మదినం సందర్భంగా ఈ పురస్కారాన్ని అందజేశారు. ఇతడు జీవించి ఉండగా ఈ పురస్కారం అందుకున్నవారిలో అతి పెద్ద వయస్కుడు.[5] 2015 నాటికి ఈ పురస్కారాన్ని మొత్తం 45 మందికి అందజేయగా వారిలో 12 మందికి మరణానంతరం లభించింది[6].

చరిత్రలో ఈ పురస్కారం రెండుసార్లు రద్దు చేయబడింది[7]. మొదటి సారి మొరార్జీ దేశాయ్ ప్రధానమంత్రిగా గద్దెనెక్కిన తర్వాత 1977, జూలై 13వ తేదీన అన్ని పౌరపురస్కారాలను రద్దుచేశారు. తరువాత ఈ పురస్కారాలు 1980 జనవరి 25న ఇందిరాగాంధీ ప్రధాన మంత్రి అయిన తర్వాత పునరుద్ధరించబడ్డాయి.[8][9] 1992లో ఈ పురస్కారాల "రాజ్యాంగ సాధికారత"ను సవాలు చేస్తూ కేరళ, మధ్యప్రదేశ్ ఉన్నత న్యాయస్థానాలలో రెండు ప్రజాప్రయోజన వ్యాజ్యాలు దాఖలు కావడంతో ఈ పురస్కారాలను రెండవసారి రద్దు చేశారు. ఈ వ్యాజ్యాలకు ముగింపు పలుకుతూ 1995 డిసెంబరులో అత్యున్నత న్యాయస్థానం ఈ పురస్కారాలను మళ్ళీ పునరుద్ధరించింది[10][11].

నిబంధనలు

భారతరత్న పురస్కారం అత్యున్నత స్థాయిలో ప్రదర్శించిన కృషికి/చేసిన సేవకు గుర్తింపుగా ఎటువంటి జాతి, వృత్తి, స్థాయి, లింగ బేధాలను పాటించకుండా ప్రధానం చేయబడుతుంది.[12] 1954 నాటి నిబంధనల ప్రకారం ఈ పురస్కారం కళలు, సాహిత్యం, విజ్ఞానం, ప్రజాసేవ రంగాలలో కృషి చేసినవారికి ఇచ్చేవారు.[1] 2011, డిసెంబరులో ఈ నిబంధనలను మార్చి "మానవజాతి అభివృద్ధికి పాటుపడే ఏ రంగానికైనా" అనే పదాన్ని చేర్చారు.[13] 1954 నాటి నిబంధనలు మరణానంతరం ఈ పురస్కారం ప్రకటించడాన్ని అనుమతించేవి కావు. కానీ 1955 జనవరిలో ఈ నిబంధనను సడలించారు. 1966లో లాల్ బహదూర్ శాస్త్రి మొట్టమొదటి సారి మరణానంతరం ఈ పురస్కారాన్ని పొందాడు.[2][14] ఈ పురస్కారానికి ప్రతిపాదనలు చేసే పద్ధతి లేనప్పట్టికీ, ప్రధానమంత్రి మాత్రమే రాష్ట్రపతికి ఏడాదికి గరిష్ఠంగా ముగ్గురిని మాత్రం సిఫారసు చేయవచ్చు. కానీ 1999లో ఈ పురస్కారాన్ని నలుగురు వ్యక్తులకు ప్రధానం చేశారు. ఈ పురస్కార గ్రహీతలకు రాష్ట్రపతి తన సంతకంతో కూడిన ఒక "సనదు(పట్టా)", ఒక పతకం ప్రధానం చేస్తాడు. ఈ పురస్కారం క్రింద ఎలాంటి నగదు మంజూరు చేయరు. భారత రాజ్యాంగం ఆర్టికల్ 18 (1) ప్రకారం ఈ పురస్కార గ్రహీతలెవ్వరూ తమ పేరు ముందు, వెనుక భారతరత్న అని పేర్కొనరాదు,[12][15] భారతరత్న పొందిన పౌరులకు 7వ స్థాయి గౌరవం లభిస్తుంది.[16]

భారతరత్న పురస్కారం ప్రకటించినట్లు ఎన్ని ప్రకటనలు వెలువడినా, కేంద్ర పట్టణాభివృద్ధి మంత్రిత్వ శాఖ వారు ప్రచురించే గెజిట్‌లో అధికారికంగా ప్రకటించిన తర్వాతనే ఈ పురస్కారం అధికారికంగా లభించినట్లు భావిస్తారు.[1][2]

నిర్దేశాలు

1954 నిర్దేశాల ప్రకారం 1 3⁄8 ఇంచుల (35మిల్లీ మీటర్ల) వ్యాసార్థం కలిగిన వృత్తాకార బంగారు పతకాన్ని ఈ పురస్కార సమయంలో బహూకరిస్తారు. పతకం ముఖభాగంలో సూర్యుని బొమ్మ ఉండి, కింది భాగంలో వెండితో "భారత రత్న" అని దేవనాగరి లిపిలో రాసి ఉంటుంది. వెనకవైపు మధ్యభాగంలో ప్లాటినం లోహంలో భారత చిహ్నం, కింది భాగంలో వెండితో భారత జాతీయ నినాదం "సత్యమేవ జయతే" అని రాసి ఉంటుంది.[1]

ఒక ఏడాది తరువాత దీని రూపాన్ని మార్చారు. అప్పుడు మార్చిన దానినే ఇప్పటికీ వాడుతున్నారు. ఇప్పటి నకలు ప్రకారం రావి ఆకు ఆకారంలో ఉండి 2 5⁄16 ఇంచులు (59 మి.మీ.) పొడవు, 1 7⁄8 ఇంచుల (48 మి.మీ.) వెడల్పు and 1⁄8 ఇంచుల (మి.మీ.) మందం కలిగి ఉండి ప్లాటినం చట్రం కలిగి ఉంటుంది. పతకం ముందుభాగంలో మధ్యలో సూర్యుని బొమ్మ చిత్రీకరించబడి ఉంటుంది. ప్లాటినం లోహంతో తయారు చేసిన ఈ బొమ్మ 5⁄8 ఇంచుల (16 మి.మీ.) వ్యాసార్థం కలిగి ఉండి, సూర్యుని కేంద్ర బిందువు నుంచి 5⁄6 ఇంచులు (21 మి.మీ.) నుంచి 1⁄2 దాకా (13 మి.మీ.) కిరణాలు విస్తరించి ఉంటాయి. ముందుభాగంలో భారతరత్న అన్న పదాలు, వెనుక వైపు భారత జాతీయ చిహ్నం, నినాదం సత్యమేవ జయతే 1954 డిజైన్ లోనే ఉంచేశారు. మెడలో వేయడానికి వీలుగా 2 ఇంచ్ వెడల్పు, 51 ఎం.ఎం. గల తెలుపు రిబ్బన్ ను పతకానికి కడతారు.[2][7][17] 1957లో, వెండి పూత మార్చి ఎండిన కాంస్యం వాడటం ప్రారంభించారు.[1][18] భారత రత్న పతకాలను కలకత్తాలోని అలిపోర్ ప్రభుత్వ ముద్రణశాలలో ముద్రిస్తారు. పద్మ విభూషణ్, పద్మ భూషణ్, పద్మశ్రీ, పరమ వీర చక్ర, వంటి పౌర, సైనిక పురస్కారలకు ఇచ్చే పతకాలు కూడా ఇక్కడే ముద్రిస్తుంటారు.[19]

వివాదాలు

 
1992లో సుభాష్ చంద్రబోస్‌కు మరణానంతరం భారతరత్న పురస్కారం ప్రకటించినట్లు ఒక పత్రికా ప్రకటన వెలువడింది. తరువాత 1997లో అత్యున్నత న్యాయస్థానం దీనిని రద్దుచేసింది.

భారతరత్న పురస్కార ప్రధానంపై అనేక వివాదాలు ముసురుకున్నాయి. అనేక ప్రజా ప్రయోజన వ్యాజ్యాలు నమోదు కాబడ్డాయి[10][20][21][22][23].

సుభాష్ చంద్రబోస్ (1992)

1992, జనవరి 23వ తేదీన రాష్ట్రపతి కార్యదర్శి కార్యాలయం నుండి సుభాష్ చంద్రబోస్‌కు మరణానంతరం భారతరత్న పురస్కారం ప్రకటిస్తున్నట్లు ఒక పత్రికా ప్రకటన వెలువడింది. ఇది తీవ్ర విమర్శలకు దారితీసింది. కలకత్తా ఉన్నత న్యాయస్థానంలో ఈ పురస్కారాన్ని ఉపసంహరించుకోవాలని ఒక ప్రజా ప్రయోజన వ్యాజ్యం దాఖలయ్యింది. [20] 1945, ఆగష్టు 18 నాడు సుభాష్ చంద్రబోస్ మరణించాడనే విషయాన్ని భారతప్రభుత్వం ఇంతవరకూ అధికారికంగా అంగీకరించలేదని, అలాంటి సమయంలో అతనికి మరణానంతర పురస్కారం ఎలా ఇస్తారని ఫిర్యాది ప్రశ్నించాడు. సుభాస్ చంద్రబోస్ ఆచూకీని షానవాజ్ కమిటీ (1956), ఖోస్లా కమిషన్ (1970) నివేదికల ఆధారంగా కనిపెట్టాలని ఫిర్యాది తన వ్యాజ్యంలో అభ్యర్థించాడు. సుభాష్ చంద్రబోస్ కుటుంబీకులు ఈ పురస్కారాన్ని స్వీకరించడానికి విముఖత వ్యక్తం చేశారు.[24][25]

సుజాత వి.మనోహర్, జి.బి.పట్నాయక్‌లతో కూడిన అత్యున్నత న్యాయస్థాన ప్రత్యేక విభాగ ధర్మాసనం ఈ కేసును పరిశీలిస్తూ భారతరత్న, పద్మవిభూషణ్, పద్మభూషణ్, పద్మశ్రీ వంటి పురస్కారాల ప్రధానంలో కొన్ని నిబంధనలను పాటించడం లేదని గుర్తించింది. పురస్కార గ్రహీతల పేర్లు గెజిట్ ఆఫ్ ఇండియాలో తప్పక ప్రచురించాలని, రాష్ట్రపతి అజమాయిషీలో ఒక రిజిస్టర్ నిర్వహించాలనీ, దానిలో ఈ పురస్కార గ్రహీతల పేర్లు నమోదు చేయాలని స్పష్టం చేసింది.[1] అంతే కాక అప్పటి రాష్ట్రపతులు ఆర్.వెంకట్రామన్ (1987-92), శంకర్ దయాళ్ శర్మ (1992-97)లు వారి సంతకం, ముద్రలతో కూడిన "సనదు" (పట్టా)ను ప్రధానం చేయలేదని గుర్తించింది.[24]

1997, ఆగష్టు 4వ తేదీన అత్యున్నత న్యాయస్థానం తీర్పును ఇస్తూ, ఈ పురస్కార ప్రధానం జరగలేదు కాబట్టి, రాష్ట్రపతి కార్యదర్శి కార్యాలయం నుండి వెలువడిన ప్రకటనను కొట్టివేసింది. బోసు మరణం గురించి కాని, మరణానంతర ప్రస్తావన గురించి కాని ఎటువంటి వ్యాఖ్యలు చేయడానికి నిరాకరించింది.[24][26] "బిరుదులు"గా పౌరపురస్కారాలు (1992)

1992లో మధ్యప్రదేశ్ ఉన్నత న్యాయస్థానంలో ఒకటి, కేరళ ఉన్నత న్యాయస్థానంలో మరొకటి రెండు ప్రజాప్రయోజన వ్యాజ్యాలు దాఖలయ్యాయి. ఇద్దరు ఫిర్యాదుదారులూ భారత రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్ 18(1) ప్రకారం ఈ పౌరపురస్కారాలను బిరుదులుగా పరిగణించడాన్ని సవాలు చేశారు. 1992, ఆగష్టు 25వ తేదీన మధ్యప్రదేశ్ ఉన్నత న్యాయస్థానం ఉత్తర్వులను జారీ చేస్తూ అన్ని పౌరపురస్కారాలను తాత్కాలికంగా రద్దు చేసింది[10]. అత్యున్నత న్యాయస్థానంలో ఈ కేసుల గురించి ఎ.ఎం.అహ్మది, కుల్‌దీప్ సింగ్, బి.పి.జీవన్‌రెడ్డి, ఎన్.పి.సింగ్, ఎస్.సాఘిర్ అహ్మద్ అనే ఐదుగురు న్యాయమూర్తులతో కూడిన ప్రత్యేక విభాగ ధర్మాసనాన్ని ఏర్పాటు చేసింది. ఈ ప్రత్యేక విభాగ ధర్మాసనం 1995, డిసెంబరు 15న ఈ పౌరపురస్కారాలను పునరుద్ధరిస్తూ, ఈ పౌరపురస్కారాలు "బిరుదులు"గా పరిగణించరాదని పేర్కొంది.[11]

సి.ఎన్.ఆర్.రావు, సచిన్ టెండూల్కర్ (2013)

సి.ఎన్.ఆర్.రావు, సచిన్ టెండూల్కర్‌లకు భారతరత్న పురస్కారం ఇస్తున్నట్లు 2013, నవంబరులో ప్రకటన వెలువడగానే అనేక ప్రజాప్రయోజన వ్యాజ్యాలు వేయబడ్డాయి. సి.ఎన్.ఆర్. రావుకు వ్యతిరేకంగా వేయబడిన పిల్‌లో హోమీ భాభా, విక్రం సారాభాయ్ వంటి అనేక శాస్త్రజ్ఞులు రావు కంటే ఎక్కువ సేవలను అందించారని, 1400 పరిశోధనా పత్రాలను ప్రచురించినట్లు రావు చేస్తున్న దావా "భౌతికంగా అసాధ్యం" అని వాదించారు. రావు "భావ చౌర్యాని"కి పాల్పడినట్లు నిరూపితమైనదని, అతనికి భారతరత్న పురస్కారం ప్రధానం చేయరాదని, ఈ ప్రతిపాదనను కొట్టివేయాలని కోరారు.[21] టెండూల్కర్‌కు వ్యతిరేకంగా వేయబడిన వ్యాజ్యంలో అతడు భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ పార్టీ తరఫున రాజ్యసభకు నామినేట్ చేయబడిన సభ్యుడని, అతనికి భారతరత్న పురస్కార నిర్ణయం ఆ సమయంలో ఢిల్లీ, రాజస్థాన్, మధ్యప్రదేశ్, ఛత్తీస్ గడ్, మిజోరాంలలో జరుగుతున్న ఎన్నికలలో ఓటర్లను ప్రభావితం చేస్తుందని పేర్కొన్నారు.[22] టెండూల్కర్‌కు వ్యతిరేకంగా వేసిన మరొక వ్యాజ్యంలో భారత హాకీ క్రీడాకారుడు ధ్యాన్‌చంద్‌ను ఉద్దేశపూర్వకంగా విస్మరించారని ఆరోపించారు.[23][a]

2013, డిసెంబరు 4న ఎన్నికల కమిషన్ ఎన్నికలు జరుగని రాష్ట్రాలలోని ప్రజలకు పౌరపురస్కారాలు ప్రకటించడం ఎన్నికల నియమావళిని ఉల్లంఘించడం క్రింద రాదని పేర్కొంటూ వినతిని తిరస్కరించింది.[27] మిగిలిన ఉన్నత న్యాయస్థానాలు కూడా సి.ఎన్.ఆర్.రావు, టెండూల్కర్‌లకు వ్యతిరేకంగా వేసిన వ్యాజ్యాలను తిరస్కరించాయి.[28]

విమర్శలు

1988లో చలనచిత్రనటుడు, తమిళనాడు మాజీ ముఖ్యమంత్రి ఎం.జి.రామచంద్రన్‌కు భారతరత్న ప్రకటించడం త్వరలో జరగనున్న తమిళనాడు ఎన్నికలలో ఓటర్లను ప్రభావితం చేయడానికే అని అప్పటి ప్రధానమంత్రి రాజీవ్ గాంధీపై విమర్శలు వచ్చాయి.[29][30]బి.ఆర్.అంబేద్కర్, వల్లభభాయ్ పటేల్ వంటి స్వాతంత్ర్య సమరయోధుల కన్నా ముందే ఎం.జి.రామచంద్రన్‌కు భారతరత్న పురస్కారం ప్రకటించడం విమర్శలకు దారితీసింది.[31]రవిశంకర్ ఈ పురస్కారానికై పైరవీలు చేశాడని,[32] 1977లోకె.కామరాజ్‌కు ఈ పురస్కారాన్ని ఇవ్వాలని ఇందిరా గాంధీ నిర్ణయించడం తమిళ ఓటర్లను ప్రభావితం చేయడానికి అనే ఆరోపణలు వినిపించాయి. దళితులను ప్రసన్నం చేసుకోవడానికి వి.పి.సింగ్ అంబేద్కరుకు మరణానంతరం భారతరత్న ఇప్పించాడని విమర్శలు వెలువడ్డాయి.[33][29]

భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామానికంటే, అంటే 1947 కంటే ముందు, లేదా ఈ పురస్కారం ప్రారంభించిన ఏడాది 1954 కంటే ముందు మరణించిన వారికి ఈ పురస్కారాన్ని ప్రకటించడాన్ని పలువురు చరిత్రకారులు తప్పుబట్టారు.[34] ఇటువంటి ప్రధానాలు మౌర్య చక్రవర్తి అశోకుడు,[35] మొఘల్ చక్రవర్తి అక్బర్, మరాఠా వీరుడు శివాజీ, నోబెల్ బహుమతి గ్రహీత రవీంద్రనాథ్ ఠాగూర్,[36] హిందూ ఆధ్యాత్మికవాది స్వామి వివేకానంద,[37] స్వాతంత్ర్య యోధుడు బాలగంగాధర తిలక్[38] వంటి అనేకులకు భారతరత్న పురస్కారం ఇవ్వాలనే డిమాండ్లకు వీలు కల్పించాయి. అప్పటి ప్రధాన మంత్రి పి.వి.నరసింహారావు 1991లో వల్లభభాయి పటేల్‌కు అతడు మరణించిన 41 సంవత్సరాల తర్వాత ఈ పురస్కారం ప్రకటించడాన్ని, 1945 నుండి ఆచూకీ లేని సుభాష్ చంద్రబోస్‌కు 1992లో ప్రకటించడాన్ని విమర్శించారు.[38][39] అలాగే 2015లో నరేంద్ర మోడీ 1946లో మరణించిన మదన్ మోహన్ మాలవ్యాకు ఇవ్వాలని నిర్ణయించడాన్ని కాంగ్రెస్ పార్టీ నాయకుడు జనార్థన్ ద్వివేది తప్పుపట్టాడు. మాలవ్యా వారణాశిలో ఎక్కువగా పనిచేశాడని, మోడీ వారణాశి నియోజకవర్గం నుండి పార్లమెంటు సభ్యుడు కావాలని ఉద్దేశ పూర్వకంగా మాలవ్యాను ఈ పురస్కారానికి ఎంపిక చేశాడని ఆరోపించాడు.[40]

కొందరిని ప్రపంచం గుర్తించిన తర్వాత కాని ఈ పురస్కారానికి ఎంపిక చేయలేదనే విమర్శలు వెలువడ్డాయి.[41] మదర్ థెరెసాకు నోబెల్ శాంతి బహుమతి ఇచ్చిన తరువాతి సంవత్సరం భారతరత్న ప్రకటించారు. సత్యజిత్ రేకు ఆస్కార్ పురస్కారం అందిన తర్వాతనే భారతరత్న ప్రకటించారు.[42][43] అలాగే అమర్త్య సేన్‌కు నోబెల్ బహుమతి వచ్చిన తర్వాతనే భారతరత్న ఇవ్వబడింది.[44][45]

ప్రముఖ డిమాండ్లు

నిబంధనల ప్రకారం భారతరత్న పురస్కారానికి రాష్ట్రపతికి, ప్రధానమంత్రి మాత్రమే సిఫార్సులు చేసే హక్కు ఉంది.[12] వివిధ రాజకీయ పార్టీలు తమ ప్రముఖ నాయకుల పేర్లను ఎన్నోసార్లు సిఫార్సుకు డిమాండ్లు చేస్తూనే ఉన్నాయి. 2008 జనవరిలో, భారతీయ జనతా పార్టీ నాయకుడు ఎల్.కె.అద్వానీ, మాజీ ప్రధానమంత్రి అటల్ బిహారీ వాజపేయికు భారతరత్న ఇవ్వాలని డిమాండ్ చేస్తూ అప్పటి ప్రధానమంత్రి మన్మోహన్ సింగ్ కు లేఖ రాశారు.[46][47] ఇది జరిగిన వెంటనే కమ్యూనిస్టు పార్టీ ఆఫ్ ఇండియా (మార్కిస్టు) తమ నాయకుడు, బెంగాల్ మాజీ ముఖ్యమంత్రి జ్యోతి బసుకు ఇవ్వాలంటూ డిమాండ్ చేసింది. బసు భారతదేశంలోనే అత్యంత ఎక్కువసార్లు ముఖ్యమంత్రిగా పనిచేసిన నాయకునిగా చరిత్ర సృష్టించిన వ్యక్తి. అయితే తనకు భారత రత్న వద్దనీ, అందుకు తాను అర్హుణ్ణి కాదనీ, దాని వల్ల ఆ పురస్కారానికి గౌరవం తగ్గుతుంది అని వ్యాఖ్యానించారు.[48][49] తెలుగుదేశం పార్టీ, బహుజన్ సమాజ్ పార్టీ, శిరోమణి అకాలీ దళ్ వంటి ప్రాంతీయ రాజకీయ పార్టీలు కూడా తమ తమ నాయకులైన ఎన్.టి.రామారావు, కాన్షీరామ్, ప్రకాష్ సింగ్ బాదల్ లకు భారతరత్న ఇవ్వాలని డిమాండ్ చేస్తున్నాయి.[50] 2015 సెప్టెంబరులో, ప్రాంతీయ రాజకీయ పార్టీ అయిన శివసేన, ప్రముఖ స్వతంత్ర సమరయోధుడు వినాయక్ దామోదర్ సావర్కర్కు పురస్కారం ఇవ్వాలని డిమాండు చేసింది. అతనిని మునుపటి ప్రభుత్వాలు నిర్లక్ష్యం చేశాయని పేర్కొంది. అయితే వినాయక్ కుటుంబసభ్యులు ఈ అభ్యర్థనను తాము సమర్ధించబోమనీ, వినాయక్ కు పురస్కారం రావాలని తాము డిమాండు చేయట్లేదనీ, స్వాతంత్ర్యం కోసం దేశానికి అతను చేసిన సేవలను భారతరత్న ఇవ్వకపోతే జాతి మరచిపోదని స్పష్టం చేయడం విశేషం.[51]

గ్రహీతల జాబితా

Key
   + జన్మరీత్యా పౌరసత్వం గ్రహీత
   * పౌరుడు కాని గ్రహీత
   # మరణానంతరం గ్రహీత
భారతరత్న గ్రహీతల జాబితా[52]
సంవత్సరం చిత్తరువు గ్రహీత పేరు రాష్ట్రం / దేశం[b] జీవితకాలం గమనికలు
1954   చక్రవర్తి రాజగోపాలాచారి తమిళనాడు 1878–1972 రాజగోపాలాచారి ఒక స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు, అతను 1948 నుండి 50 వరకు భారతదేశానికి చివరి గవర్నరు జనరల్‌గా పనిచేశారు.[53] అంతకుముందు, అతను 1947–48లో పశ్చిమ బెంగాల్ మొదటి గవర్నర్‌గా పనిచేశారు.[54] 1950లో సర్దార్ వల్లభాయ్ పటేల్ తర్వాత వచ్చిన మొదటి నెహ్రూ మంత్రివర్గంలో అతను హోంమంత్రిగా ఉన్నారు.[55] 1937–39 వరకు మద్రాస్ ప్రెసిడెన్సీ ముఖ్యమంత్రిగా, తరువాత 1952, 1954 మధ్య తమిళనాడు ముఖ్యమంత్రిగా పనిచేశారు.[56] అతను 1959లో స్వతంత్ర పార్టీని స్థాపించారు.[57]
  సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్ తమిళనాడు 1888-1975 రాధాకృష్ణన్ 1952 నుండి 1962 వరకు భారతదేశానికి మొదటి ఉపరాష్ట్రపతిగా, 1962 నుండి 1967 వరకు భారతదేశానికి రెండవ రాష్ట్రపతిగా పనిచేశారు.[58][59] 1962 నుండి, అతను పుట్టినరోజు సెప్టెంబరు 5 ను భారతదేశంలో ప్రతి సంవత్సరం ఉపాధ్యాయ దినోత్సవంగా జరుపుకుంటారు.[60]
  సి.వి.రామన్ తమిళనాడు 1888-1970 రామన్ కాంతి పరిక్షేపణ రంగంలో చేసిన కృషికి ప్రసిద్ధి చెందిన భౌతిక శాస్త్రవేత్త.[61] రామన్ పరిక్షేపణ, రామన్ స్పెక్ట్రోస్కోపీ ఆవిష్కరణలకు అతను ప్రసిద్ధి చెందారు, 1930లో భౌతిక శాస్త్రంలో నోబెల్ బహుమతిని అందుకున్నారు.[62]
1955   భగవాన్ దాస్ ఉత్తర ప్రదేశ్ 1869-1958 భగవాన్ దాస్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, దివ్యజ్ఞాన శాస్త్రవేత్త, విద్యావేత్త. అతను కాశీ విద్యాపీఠాన్ని సహ-స్థాపించారు, బనారస్ హిందూ విశ్వవిద్యాలయాన్ని స్థాపించడానికి మదన్ మోహన్ మాలవ్యతో కలిసి పనిచేశారు.[63][64]
  మోక్షగుండం విశ్వేశ్వరయ్య కర్ణాటక 1861-1962 విశ్వేశ్వరయ్య ఒక సివిల్ ఇంజనీర్, రాజనీతిజ్ఞుడు. అతను 1912 నుండి 1918 వరకు మైసూరు 19వ దివాన్‌గా పనిచేశారు.[65] అతను పుట్టినరోజు, సెప్టెంబరు 15, భారతదేశంలో ప్రతి సంవత్సరం ఇంజనీర్ల దినోత్సవంగా జరుపుకుంటారు.[66]
  జవహర్ లాల్ నెహ్రూ ఉత్తర ప్రదేశ్ 1889-1964 నెహ్రూ ఒక స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు, రాజకీయవేత్త, అతను 1947 నుండి 1964 వరకు భారతదేశానికి మొదటి, ఎక్కువ కాలం పనిచేసిన ప్రధానమంత్రి.[67][68]
1957   గోవింద్ వల్లభ్ పంత్ ఉత్తర ప్రదేశ్ 1887-1961 పంత్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, రాజకీయవేత్త, అతను యునైటెడ్ ప్రావిన్సెస్ (1937–39, 1946–50) ప్రధానమంత్రిగా, 1950 నుండి 1954 వరకు ఉత్తరప్రదేశ్ మొదటి ముఖ్యమంత్రిగా పనిచేశాడు.[69] అతను 1955 నుండి 1961 వరకు కేంద్ర హోం మంత్రిగా పనిచేశాడు.[70]
1958   ధొండొ కేశవ కార్వే మహారాష్ట 1858-1962 కార్వే ఒక సామాజిక సంస్కర్త, విద్యావేత్త, మహిళలకు విద్య, హిందూ వితంతువుల పునర్వివాహాలపై చేసిన కృషికి ప్రసిద్ధి చెందారు. అతను వితంతు వివాహ సంఘం (1883), హిందూ వితంతువుల గృహం (1896)లను స్థాపించారు, 1916లో నాథిబాయి దామోదర్ థాకర్సే మహిళా విశ్వవిద్యాలయాన్ని ప్రారంభించారు.[71]
1961   బి.సి.రాయ్ పశ్చిమ బెంగాల్ 1882-1962 రాయ్ ఒక వైద్యుడు, రాజకీయవేత్త, విద్యావేత్త. అతను 1948 నుండి 1962 వరకు పశ్చిమ బెంగాల్ రెండవ ముఖ్యమంత్రిగా పనిచేశారు, "ఆధునిక పశ్చిమ బెంగాల్ నిర్మాత"గా ప్రసిద్ధి చెందారు.[72] అతను పుట్టినరోజు జూలై 1న భారతదేశంలో ప్రతి సంవత్సరం జాతీయ వైద్యుల దినోత్సవంగా జరుపుకుంటారు.[73]
  పురుషోత్తమ దాస్ టాండన్ ఉత్తర ప్రదేశ్ 1882-1962 టాండన్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, రాజకీయ నాయకుడు, 1937 నుండి 1950 వరకు ఉత్తర ప్రదేశ్ శాసనసభ స్పీకర్‌గా పనిచేశాడు.[74] హిందీకి అధికారిక భాషా హోదా పొందాలనే ప్రచారంలో అతను చురుకుగా పాల్గొన్నారు.[75]
1962   రాజేంద్ర ప్రసాద్ బీహార్ 1884-1963 ప్రసాద్ ఒక స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు, న్యాయవాది, రాజనీతిజ్ఞుడు, బీహార్‌లోని చంపారన్ సత్యాగ్రహం, సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమంలో మహాత్మా గాంధీతో కలిసి పాల్గొన్నారు.[76][77] భారత రాజ్యాంగ సభ అధ్యక్షుడయ్యాడుగా వ్యవహరించారు. తరువాత అతను భారతదేశ మొదటి రాష్ట్రపతిగా (1950–62) ఎన్నికయ్యారు.[58]
1963   జాకీర్ హుస్సేన్ తెలంగాణ 1897-1969 హుస్సేన్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, తత్వవేత్త, అతను అలీగఢ్ ముస్లిం విశ్వవిద్యాలయం (1948–56) వైస్ ఛాన్సలర్‌గా, బీహార్ గవర్నర్‌గా (1957–62) పనిచేశారు[78] తరువాత, అతను భారతదేశానికి రెండవ ఉపాధ్యక్షుడిగా (1962–67) ఎన్నికయ్యారు, భారతదేశానికి మూడవ రాష్ట్రపతిగా (1967–69) ఎన్నికయ్యారు.[58][59]
  పాండురంగ వామన్ కాణే మహారాష్ట 1880-1972 కేన్ ఒక ఇండాలజిస్ట్, సంస్కృత పండితుడు, అతను ఐదు సంపుటాల సాహిత్య రచన, హిస్టరీ ఆఫ్ ధర్మశాస్త్రం: ఏన్షియంట్ అండ్ మెడీవల్ రిలిజియస్ అండ్ సివిల్ లా ఇన్ ఇండియాకు ప్రసిద్ధి చెందారు.[79][80]
1966   లాల్ బహదూర్ శాస్త్రి# (మరణానంతరం) ఉత్తర ప్రదేశ్ 1904-1966 శాస్త్రి ఒక స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు, "జై జవాన్ జై కిసాన్" ("సైనికుడికి నమస్కారం, రైతుకు నమస్కారం") అనే నినాదంతో ప్రసిద్ధి చెందారు.[81] అతను భారతదేశానికి రెండవ ప్రధానమంత్రిగా (1964–66) పనిచేశారు, 1965 ఇండో-పాకిస్తాన్ యుద్ధంలో దేశాన్ని నడిపించారు.[67][82]
1971   ఇందిరాగాంధీ ఉత్తర ప్రదేశ్ 1917-1984 ఇందిరా గాంధీ 1966–77, 1980–84 మధ్య భారతదేశ ప్రధానమంత్రిగా పనిచేసారు.[67]1971 ఇండో-పాకిస్తాన్ యుద్ధం, బంగ్లాదేశ్ ఏర్పాటుకు దారితీసిన ఏకకాలిక బంగ్లాదేశ్ విముక్తి యుద్ధంలో భారతదేశానికి నాయకత్వం వహించినందున ఆమెను "భారతదేశ ఉక్కు మహిళ" అని పిలుస్తారు.[83][84]
1975   వి.వి.గిరి ఒడిశా 1894-1980 గిరి ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, అతను ట్రేడ్ యూనియన్లను నిర్వహించి, స్వాతంత్ర్య పోరాటంలో వారి భాగస్వామ్యాన్ని సులభతరం చేశారు. స్వాతంత్ర్యానంతరం, గిరి ఉత్తర ప్రదేశ్, కేరళ, మైసూర్ రాష్ట్ర గవర్నరు, ఇతర క్యాబినెట్ మంత్రిత్వ శాఖల పదవులను నిర్వహించారు.[85] అతను మొదటి తాత్కాలిక అధ్యక్షుడయ్యారు, చివరికి భారతదేశానికి నాల్గవ రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు, 1969 నుండి 1974 వరకు సేవలందించారు.[58][86]
1976   కె.కామరాజు# తమిళనాడు 1903-1975 కామరాజ్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు, రాజకీయ నాయకుడు, 1954, 1963 మధ్య తొమ్మిది సంవత్సరాలకు పైగా తమిళనాడు ముఖ్యమంత్రిగా పనిచేశాడు.[87] నెహ్రూ మరణం తరువాత లాల్ బహదూర్ శాస్త్రిని, శాస్త్రి మరణం తరువాత ఇందిరా గాంధీని ప్రధానమంత్రిగా ఎన్నుకున్నప్పుడు అతను భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ అధ్యక్షుడిగా ఉన్నారు. అతను భారత రాజకీయ పార్టీ ఇండియన్ నేషనల్ కాంగ్రెస్ (ఆర్గనైజేషన్) స్థాపకుడు.[88]
1980   మదర్ థెరీసా + పశ్చిమ బెంగాల్
(బి.స్కోప్జే, ఉత్తర మాసిడోనియా) 		1910-1997 మదర్ థెరిసా ఒక కాథలిక్ సన్యాసిని, మిషనరీస్ ఆఫ్ ఛారిటీ స్థాపకురాలు, ఇది వ్యాధిగ్రస్తుల గృహాలను నిర్వహించే ఒక మతపరమైన సంస్థ.[89] ఆమె 1979 లో తన మానవతా కృషికి నోబెల్ శాంతి బహుమతిని అందుకుంది.[90] 2016 సెప్టెంబరు 4 న పోప్ ఫ్రాన్సిస్ ఆమెను పవిత్రురాలుగా ప్రకటించారు.[91]
1983   వినోబా భావే# మహారాష్ట 1895-1982 భావే ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, సామాజిక సంస్కర్త, మహాత్మా గాంధీ సహచరుడు, భూదాన ఉద్యమానికి ప్రసిద్ధి చెందారు.[92][93] అతను "ఆచార్య" ("గురువు") అనే గౌరవ బిరుదుతో ప్రసిద్ధి చెందారు. అతను మానవతావాద కృషికి రామన్ మెగసెసే అవార్డు (1958) అందుకున్నారు.[94]
1987   ఖాన్ అబ్దుల్ గఫార్ ఖాన్ * పాకిస్థాన్ 1890-1988 ఖాన్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, మహాత్మా గాంధీ అనుచరుడు, ఉపఖండంలో హిందూ-ముస్లిం ఐక్యతకు మద్దతుదారుడు.[95] అతను "సరిహద్దు గాంధీ" అని పిలువబడ్డాడు.1920లో ఖిలాఫత్ ఉద్యమంలో భాగంగా ఉన్నాడు. 1929లో ఖుదై ఖిద్మత్గర్ ("ఎర్ర చొక్కా ఉద్యమం") ను స్థాపించాడు.[96][97][98]
1988   ఎం.జి.రామచంద్రన్[c]# తమిళనాడు 1917-1987 భారత గణతంత్రంలో ముఖ్యమంత్రి అయిన మొదటి నటుడు ఎం. జి. రామచంద్రన్ (ఎం.జి.ఆర్.), 1977, 1987 మధ్య పదేళ్లకు పైగా తమిళనాడు ముఖ్యమంత్రిగా పనిచేశారు.[87] రాష్ట్రంలోని గొప్ప రాజకీయ నాయకులు, నటులలో ఒకరిగా పరిగణించబడుతున్న అతను అనుచరులు అతనిని "పురచ్చి తలైవర్" (విప్లవాత్మక నాయకుడు)గా ఆరాధిస్తారు.[100] అతను భారత రాజకీయ పార్టీ ఆల్ ఇండియా అన్నా ద్రవిడ మున్నేట్ర కజగం స్థాపకుడు.
1990   బి.ఆర్.అంబేద్కర్# మధ్య ప్రదేశ్ 1891-1956 అంబేద్కర్ ఒక సామాజిక సంస్కర్త, న్యాయవాది, దళిత నాయకుడు, భారత రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించే కమిటీకి నాయకత్వం వహించాడు, తరువాత భారతదేశపు మొదటి న్యాయశాఖ మంత్రిగా పనిచేశాడు.[101][102] భారతదేశంలో దళితుల సామాజిక వివక్షత, కుల వ్యవస్థకు వ్యతిరేకంగా అంబేద్కర్ ప్రచారం చేశాడు.[103][104] 1956 అక్టోబరు 14న బౌద్ధమతంలోకి మారిన తర్వాత అతను దళిత బౌద్ధ ఉద్యమంతో సంబంధం కలిగి ఉన్నాడు.[105][106]
  నెల్సన్ మండేలా* సౌత్ ఆఫ్రికా 1918-2013 మండేలా దక్షిణాఫ్రికాలో వర్ణవివక్ష వ్యతిరేక ఉద్యమ నాయకుడు, తరువాత దక్షిణాఫ్రికా అధ్యక్షుడిగా (1994–99) పనిచేశాడు.[107][108] తరచుగా "దక్షిణాఫ్రికా గాంధీ" అని పిలువబడే మండేలా ఆఫ్రికన్ నేషనల్ కాంగ్రెస్ ఉద్యమం గాంధీ తత్వశాస్త్రం ద్వారా ప్రభావితమైంది.[109][110] 1993లో, అతనికి నోబెల్ శాంతి బహుమతి లభించింది..[111]
1991   రాజీవ్ గాంధీ# ఉత్తర ప్రదేశ్ 1944-1991 రాజీవ్ గాంధీ ఒక పైలట్ నుండి రాజకీయ నాయకుడిగా మారారు, 1984 నుండి 1989 వరకు భారతదేశానికి ఆరవ ప్రధానమంత్రిగా సేవలందించారు.[67]
  సర్దార్ వల్లభాయి పటేల్# గుజరాత్ 1875-1950 పటేల్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, భారతదేశపు మొదటి ఉప ప్రధాన మంత్రి (1947–50), హోం మంత్రిగా పనిచేశారు.[112][113] పటేల్‌ను "భారతదేశ ఉక్కు మనిషి" అని, "సర్దార్" ("నాయకుడు") పటేల్ అనే బిరుదులుతో పిలుస్తారు, రాచరిక రాష్ట్రాలను భారత యూనియన్‌లో చేర్చడంలో కీలక పాత్ర పోషించారు.[114][115][116]
  మొరార్జీ దేశాయి గుజరాత్ 1896-1995 దేశాయ్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, రాజకీయ నాయకుడు, అతను 1977 నుండి 1979 వరకు భారతదేశానికి నాల్గవ ప్రధానమంత్రిగా పనిచేశారు, భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ నుండి కాని మొదటి వ్యక్తి.[67] పాకిస్తాన్ ప్రభుత్వం ఇచ్చే రెండవ అత్యున్నత పౌర పురస్కారం అయిన నిషాన్-ఎ-పాకిస్తాన్‌ను కూడా అతనుకు ప్రదానం చేశారు.[117] దేశాయ్ ప్రధానమంత్రి పదవిలో ఉన్నప్పుడు ఈ అవార్డులను "విలువలేనిది , రాజకీయం చేయబడింది" అని రద్దు చేశారు.[118]
1992   మౌలానా అబుల్ కలామ్ ఆజాద్[d]# పశ్చిమ బెంగాల్ 1888-1958 ఆజాద్ ఒక స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు, రాజకీయ నాయకుడు, భారతదేశపు మొదటి విద్యా మంత్రిగా పనిచేశాడు.[121] అతను పుట్టినరోజు నవంబరు 11న భారతదేశంలో ప్రతి సంవత్సరం జాతీయ విద్యా దినోత్సవంగా జరుపుకుంటారు.[122]
  జె.ఆర్.డి.టాటా మహారాష్ట 1904-1993 టాటా ఒక పారిశ్రామికవేత్త, దాత, విమానయాన మార్గదర్శకుడు, అతను వ్యాపార సంస్థ టాటా గ్రూప్ ఛైర్మన్‌గా పనిచేశాడు. అతను వివిధ విద్యా, పరిశోధనా సంస్థలు, వ్యాపారాల స్థాపకుడు..[123][124]
  సత్యజిత్ రాయ్ పశ్చిమ బెంగాల్ 1922-1992 రే ఒక చిత్ర దర్శకుడు. అతను 1955లో తన మొదటి చిత్రం పథేర్ పాంచాలికి దర్శకత్వం వహించారు, భారతీయ సినిమాకు ప్రపంచ గుర్తింపు తెచ్చిపెట్టిన ఘనత అతనుకు దక్కింది.[125][126][127] 1984 లో, రాయ్ భారతదేశపు అత్యున్నత చలనచిత్ర పురస్కారం దాదాసాహెబ్ ఫాల్కే అవార్డును అందుకున్నారు, 1991లో, అతను అకాడమీ గౌరవ పురస్కారాన్ని అందుకున్నారు.[128][129]
1997   గుర్జారీలాల్ నందా పంజాబ్ 1898-1998 నందా ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, రాజకీయవేత్త, అతను 1964, 1966 లలో భారతదేశ తాత్కాలిక ప్రధానమంత్రిగా, ప్రణాళికా సంఘం డిప్యూటీ చైర్మన్‌గా పనిచేశారు..[67][130]
  అరుణా అసఫ్ అలీ# పశ్చిమ బెంగాల్ 1909-1996 అలీ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, 1942లో క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం సందర్భంగా బొంబాయిలో భారతదేశ త్రివర్ణ పతాకాన్ని ఎగుర వేసినందుకు ప్రసిద్ధి చెందారు. స్వాతంత్ర్యం తర్వాత, ఆమె 1958లో ఢిల్లీకి మొదటి మేయర్‌గా ఎన్నికయ్యారు.[131]
  ఏ.పి.జె.అబ్దుల్ కలామ్ తమిళనాడు 1931-2015 కలాం ఒక అంతరిక్ష, రక్షణ శాస్త్రవేత్త, తరువాత అతను 2002 నుండి 2007 వరకు భారతదేశ 11వ రాష్ట్రపతిగా పనిచేశారు.[58] అతను వివిధ అంతరిక్ష, రక్షణ పరిశోధన సంస్థలకు పనిచేస్తూనే భారతదేశపు మొట్టమొదటి ఉపగ్రహ ప్రయోగ వాహనం ఎస్.ఎల్.వి. III, ఇంటిగ్రేటెడ్ గైడెడ్ క్షిపణి అభివృద్ధి కార్యక్రమంలో పాల్గొన్నారు. అతను రక్షణ మంత్రికి శాస్త్రీయ సలహాదారుగా, రక్షణ పరిశోధన కార్యదర్శిగా, రక్షణ పరిశోధన, అభివృద్ధి సంస్థ డైరెక్టర్‌గా పనిచేశారు.[132]
1998   ఎం.ఎస్.సుబ్బలక్ష్మి తమిళనాడు 1916-2004 సుబ్బులక్ష్మి కర్ణాటక శాస్త్రీయ గాయని, ఆమె పాటలు, మతపరమైన శ్లోకాలు, కూర్పులకు ప్రసిద్ధి చెందింది.[133] ఆమె తన ప్రజా సేవకు రామన్ మెగసెసే అవార్డును అందుకున్న మొదటి భారతీయ సంగీత విద్వాంసురాలు.[134]
  సి.సుబ్రమణ్యం తమిళనాడు 1910-2000 సుబ్రమణ్యం ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, రాజకీయ నాయకుడు, 1964 నుండి 1966 వరకు వ్యవసాయ మంత్రిగా, తరువాత ఆర్థిక, రక్షణ మంత్రిగా పనిచేశారు. భారతదేశంలో హరిత విప్లవానికి అతను చేసిన కృషికి అతను ప్రసిద్ధి చెందారు.[135]
1999   జయప్రకాశ్ నారాయణ్ # బీహార్ 1902-1979 నారాయణ్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, సామాజిక సంస్కర్త. అతనిని సాధారణంగా "లోక్నాయక్" ("ప్రజా నాయకుడు") అని పిలుస్తారు, 1970ల మధ్యలో అప్పటి భారత ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా ప్రారంభించిన సంపూర్ణ విప్లవ ఉద్యమానికి ప్రసిద్ధి చెందారు.[136]
  అమర్త్య సేన్ పశ్చిమ బెంగాల్ 1933- సేన్ ఒక ఆర్థికవేత్త, 1998లో ఆర్థిక శాస్త్రాలలో నోబెల్ స్మారక బహుమతి గ్రహీత.[137][138]
  గోపీనాథ్ బొర్దొలాయి# అసోం 1890-1950 బోర్డోలోయ్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, రాజకీయవేత్త, అతను అసోం మొదటి ముఖ్యమంత్రిగా (1946–50) పనిచేశాడు.[139] అసోంలోని కొన్ని ప్రాంతాలు పాకిస్తాన్‌లో విలీనమవాలనుకున్నప్పుడు, అతను అసోం భారతదేశంతో ఏకం చేయడంలో కీలక పాత్ర పోషించారు.[140]
  రవి శంకర్ ఉత్తర ప్రదేశ్ 1920-2012 రవిశంకర్ ఒక సంగీతకారుడు, సితార్ వాద్యకారుడు. అతను నాలుగు గ్రామీ అవార్డులను గెలుచుకున్నారు. ప్రపంచంలోనే "హిందుస్తానీ శాస్త్రీయ సంగీతంలో అత్యంత ప్రసిద్ధ వ్యక్తి"గా పేరొందారు.[141][142]
2001   లతా మంగేష్కర్ మహారాష్ట 1929-2022 మంగేష్కర్ ఒక నేపథ్య గాయని, "భారతదేశపు కోకిల" అని పిలుస్తారు.[143] ఆమె తన కెరీర్‌ను 1940లలో ప్రారంభించింది. 36 భాషలలో పాటలు పాడింది.[144] 1989లో, మంగేష్కర్‌కు భారతదేశపు అత్యున్నత చలనచిత్ర పురస్కారమైన దాదాసాహెబ్ ఫాల్కే అవార్డు లభించింది.[145]
  బిస్మిల్లా ఖాన్ బీహార్ 1916-2006 ఖాన్ ఒక హిందూస్థానీ క్లాసికల్ షెహనాయ్ వాయించేవాడు, అతను ఎనిమిది దశాబ్దాలకు పైగా ఈ వాయిద్యాన్ని వాయించాడు. ఈ వాయిద్యాన్ని భారతీయ సంగీతంలో కేంద్ర దశకు తీసుకువచ్చిన ఘనత పొందాడు.[146]
2009   భీమ్ సేన్ జోషి కర్ణాటక 1922-2011 జోషి ఒక హిందుస్తానీ శాస్త్రీయ గాయకుడు, కిరణ ఘరానా శిష్యుడు, ఖ్యల్ గాన శైలికి విస్తృతంగా ప్రసిద్ధి చెందాడు.[147][148]
2014   సి. ఎన్. ఆర్. రావు కర్ణాటక 1934- రావు ఒక రసాయన శాస్త్రవేత్త, ఘన స్థితి రసాయన శాస్త్రంలో ప్రత్యేకత కలిగిన శాస్త్రవేత్త. అతనుకు 86 విశ్వవిద్యాలయాల నుండి గౌరవ డాక్టరేట్లు ఉన్నాయి, దాదాపు 1,800 పరిశోధన ప్రచురణలు, 56 పుస్తకాలను రచించారు.[149][150][151]
  సచిన్ టెండుల్కర్ మహారాష్ట 1973- టెండూల్కర్ ఒక క్రికెటర్, అతనిని అన్ని కాలాలలోనూ గొప్ప బ్యాటర్లలో ఒకరిగా పరిగణిస్తారు.[152][153] 1989 లో ఆరంగేట్రం చేసిన టెండూల్కర్ 664 అంతర్జాతీయ క్రికెట్ మ్యాచ్‌లు ఆడాడు. రెండు దశాబ్దాల పాటు సాగిన తన కెరీర్‌లో 34,000 కంటే ఎక్కువ పరుగులు చేశాడు, వివిధ క్రికెట్ రికార్డులను కలిగి ఉన్నాడు.[154][155]
2015   అటల్ బిహారీ వాజపేయి మధ్య ప్రదేశ్ 1924-2018 వాజ్‌పేయి ఒక రాజకీయ నాయకుడు, 1996, 1998, 1999 నుండి 2004 వరకు మూడుసార్లు భారత ప్రధానమంత్రిగా పనిచేశారు.[67] అతను నాలుగు దశాబ్దాలకు పైగా పార్లమెంటేరియన్‌గా ఉన్నారు. తొమ్మిది సార్లు లోక్‌సభకు, రెండుసార్లు రాజ్యసభకు ఎన్నికయ్యారు, 1977–79 మధ్య కాలంలో విదేశాంగ మంత్రిగా కూడా పనిచేశారు.[156][157]
  మదన్ మోహన్ మాలవ్యా# ఉత్తర ప్రదేశ్ 1861-1946 మాలవ్య ఒక పండితుడు, విద్యా సంస్కర్త, అతను అఖిల భారతీయ హిందూ మహాసభ (1906), బనారస్ హిందూ విశ్వవిద్యాలయాన్ని స్థాపించారు. 1919 నుండి 1938 వరకు విశ్వవిద్యాలయ వైస్-ఛాన్సలర్‌గా పనిచేశారు.[158] అతను నాలుగు పర్యాయాలు భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ అధ్యక్షుడిగా, 1924 నుండి 1946 వరకు హిందూస్తాన్ టైమ్స్‌కు ఛైర్మన్‌గా ఉన్నారు.[159][160]
2019   ప్రణబ్ ముఖర్జీ పశ్చిమ బెంగాల్ 1935-2020 ముఖర్జీ 2012 నుండి 2017 వరకు భారతదేశ 13వ రాష్ట్రపతిగా పనిచేసిన రాజకీయ నాయకుడు.[58] ఐదు దశాబ్దాల పాటు కొనసాగిన తన కెరీర్‌లో, ముఖర్జీ భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ నాయకుడిగా ఉన్నారు, భారత ప్రభుత్వంలో అనేక మంత్రిత్వ శాఖలను నిర్వహించారు. రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యే ముందు, అతను 2009 నుండి 2012 వరకు ఆర్థిక మంత్రిగా ఉన్నారు.[161]
  భూపెన్ హజారిక# అసోం 1926-2011 హజారికా ఒక నేపథ్య గాయకుడు, గీత రచయిత, సంగీతకారుడు, కవి, చిత్రనిర్మాత, సుధాకాంతగా విస్తృతంగా సుపరిచితుడు.[162] అతను పాటలు, ప్రధానంగా అస్సామీ భాషలో స్వయంగా వ్రాసి పాడారు. ఇవి సార్వత్రిక న్యాయం, శాంతి చుట్టూ ఇతివృత్తంగా ఉన్నాయి, అనేక భాషలలోకి అనువదించబడి పాడబడ్డాయి.[163]
  నానాజీ దేశ్‌ముఖ్# మహారాష్ట 1916-2010 దేశ్‌ముఖ్ ఒక సామాజిక కార్యకర్త, రాజకీయ నాయకుడు, విద్య, ఆరోగ్యం, గ్రామీణ స్వావలంబన రంగాలలో పనిచేశారు. అతను భారతీయ జనసంఘ్ నాయకుడు, రాజ్యసభ సభ్యుడిగా కూడా పనిచేశారు.[164][165]
2024[166]   కర్పూరీ ఠాకూర్# బీహార్ 1924-1988 ఠాకూర్ ఒక రాజకీయ నాయకుడు, 1970 నుండి 1971 వరకు, 1977 నుండి 1979 వరకు బీహార్ 11వ ముఖ్యమంత్రిగా రెండు పర్యాయాలు పనిచేశాడు. 1978లో, రాష్ట్ర ప్రభుత్వ ఉద్యోగాలలో రిజర్వేషన్ విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టాడు.[167][168]
  లాల్ కృష్ణ అద్వానీ ఢిల్లీ 1927- అద్వానీ 2002 నుండి 2004 వరకు భారతదేశ 7వ ఉప ప్రధానమంత్రిగా పనిచేసిన రాజకీయ నాయకుడు.[169] అతను భారతీయ జనతా పార్టీ సహ వ్యవస్థాపకులలో ఒకరు, రామ జన్మభూమి ఉద్యమం ద్వారా బిజెపి ఒక ప్రధాన రాజకీయ శక్తిగా ఎదగడానికి స్క్రిప్ట్ రాసిన ఘనత అతనికే దక్కుతుంది.[170] అతను "లోహ్ పురుష్" (ఉక్కు మనిషి) గా ప్రసిద్ధి చెందారు.[171]
  పి.వి. నరసింహారావు# తెలంగాణ 1921-2004 నరసింహారావు, ఒక భారతీయ న్యాయవాది, రాజకీయవేత్త, 1991 నుండి 1996 వరకు 9వ ప్రధానమంత్రిగా పనిచేశారు.[67] అతను దక్షిణ భారతదేశం నుండి వచ్చిన మొదటి ప్రధానమంత్రి.[172] అతను భారతదేశ ఆర్థిక వ్యవస్థకు వివిధ ఉదారవాద సంస్కరణలను ప్రవేశపెట్టినందుకు ప్రసిద్ధి చెందారు.[173]
  చౌదరి చరణ్ సింగ్# ఉత్తర ప్రదేశ్ 1902-1987 చరణ్ సింగ్ ఒక భారతీయ రాజకీయ నాయకుడు, స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, 1979 నుండి 1980 వరకు 5వ ప్రధానమంత్రిగా పనిచేశాడు.[67][174] అతనిని "భారతదేశ రైతుల ఛాంపియన్" అని పిలుస్తారు.[175] అతను వ్యవసాయ రంగంలో రాడికల్ భూ సంస్కరణల చర్యలు, ఏకరూపతను తీసుకువచ్చినందుకు ఘనత పొందారు. ఈ సంస్కరణలు రుణ విముక్తి బిల్లు, భూమి యాజమాన్య చట్టం, జమీందారీ రద్దు చట్టం ద్వారా అమలు చేయబడ్డాయి.[176] wఅతను 1980లో లోక్‌దళ్ అనే రాజకీయ పార్టీని స్థాపించారు.[177]
  యం.యస్. స్వామినాధన్# తమిళనాడు 1925-2023 స్వామినాథన్ ఒక భారతీయ వ్యవసాయ శాస్త్రవేత్త, జన్యు శాస్త్రవేత్త, నిర్వాహకుడు, అతను ప్రపంచ హరిత విప్లవ నాయకుడిగా పేరుగాంచాడు.[178] అతను భారతదేశంలో హరిత విప్లవ ప్రధాన వాస్తుశిల్పులలో ఒకడు, గోధుమ, వరి లాంటి అధిక దిగుబడినిచ్చే రకాలను పరిచయం చేయడంలో, మరింత అభివృద్ధి చేయడంలో తన నాయకత్వం పాత్ర ప్రసిద్ధి చెందాడు.[179][180]

ఇవి కూడా చూడండి

మూలాలు

  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 Lal, Shavax A. (1954). "The Gazette of India—Extraordinary—Part I" (PDF). The Gazette of India. The President's Secretariat (published 2 January 1954): 2. Archived from the original (PDF) on 14 May 2014. Retrieved 12 May 2014. The President is pleased to institute an award to be designated Bharat Ratna and to make the following Regulations
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Ayyar, N. M. (1955). "The Gazette of India—Extraordinary—Part I" (PDF). The Gazette of India. The President's Secretariat (published 15 January 1955): 8. Archived from the original (PDF) on 18 May 2014. Retrieved 18 May 2014. The President is pleased to make the following revised regulations for the award of the decoration Bharat Ratna in supersession of those published in Notification No. 1-Pres./54, dated the 2nd January, 1954
  3. ↑ Guha 2001, p. 176.
  4. ↑ "Tendulkar receives Bharat Ratna". ESPNcricinfo. 4 February 2014. Archived from the original on 26 June 2014. Retrieved 20 May 2014.
  5. ↑ "Profile: Dhondo Keshav Karve". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 1 December 2011. Retrieved 20 May 2014.
  6. ↑ "List of recipients of Bharat Ratna (1954–2015)" (PDF). Ministry of Home Affairs (India). Archived from the original (PDF) on 9 ఫిబ్రవరి 2018. Retrieved 28 మార్చి 2018.
  7. ↑ 7.0 7.1 Hoiberg & Ramchandani 2000, p. 96.
  8. ↑ Madappa, K. C. (1980). "The Gazette of India—Extraordinary—Part I" (PDF). The Gazette of India. The President's Secretariat (published 25 జనవరి 1980): 2. Archived from the original (PDF) on 19 జూన్ 2016. Retrieved 19 జూన్ 2016. The President is pleased to cancel the President's Secretariat Notification No. 65-Pres/77 dated the 8th August, 1977 by which the Civilian Awards "Bharat Ratna', 'Padma Vibhushan', 'Padma Bhushan' and 'Padma Shri' were cancelled and to direct that the said Awards shall be re-instituted with immediate effect.
  9. ↑ Bhattacherje 2009, p. A253.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 Edgar 2011, p. C-105.
  11. ↑ 11.0 11.1 "Balaji Raghavan S. P. Anand Vs. Union of India: Transfer Case (civil) 9 of 1994". Supreme Court of India. 4 August 1997. Archived from the original on 19 May 2014. Retrieved 14 May 2014.
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 "Bharat Ratna Scheme" (PDF). Ministry of Home Affairs (India). Archived from the original (PDF) on 9 ఫిబ్రవరి 2018. Retrieved 28 మార్చి 2018.
  13. ↑ "Govt changes criteria for Bharat Ratna; now open for all". The Hindu. New Delhi. Press Trust of India. 16 December 2011. Archived from the original on 28 December 2013. Retrieved 16 December 2011.
  14. ↑ Gundevia, Y. D. (1966). "The Gazette of India—Extraordinary—Part I" (PDF). The Gazette of India. The President's Secretariat (published 11 January 1966): 2. Archived from the original (PDF) on 14 May 2014. Retrieved 12 May 2014. The President is pleased to award the Bharat Ratna posthumously to:—Shri Lal Bahadur Shastri
  15. ↑ "The Constitution of India" (PDF). Ministry of Law and Justice (India). p. 36. Archived from the original (PDF) on 9 September 2014. Retrieved 19 May 2014.
  16. ↑ "Indian order of precedence" (PDF). Rajya Sabha Secretariat. p. 1. Archived from the original (PDF) on 4 July 2014. Retrieved 19 May 2014.
  17. ↑ "Crafting Bharat Ratna, Padma Medals at Kolkata Mint" (Press release). Press Information Bureau (PIB), India. 21 January 2014. Archived from the original on 17 May 2014. Retrieved 13 May 2014.
  18. ↑ Sainty 2011.
  19. ↑ "Crafting Bharat Ratna, Padma Medals at Kolkata Mint". Press Information Bureau. 26 జనవరి 2014. Archived from the original on 8 డిసెంబరు 2015. Retrieved 5 నవంబరు 2015.
  20. ↑ 20.0 20.1 Basu 2010, p. 132.
  21. ↑ 21.0 21.1 Haque, Amir (5 December 2013). "PIL against Bharat Ratna to CNR Rao dismissed, petitioners warned". Headlines Today. New Delhi: India Today. Archived from the original on 17 May 2014. Retrieved 16 May 2014.
  22. ↑ 22.0 22.1 Sengupta, Subhajit (19 November 2013). "RTI activist moves EC against Sachin Tendulkar getting Bharat Ratna". IBN Live. Archived from the original on 19 December 2013. Retrieved 16 May 2014.
  23. ↑ 23.0 23.1 "Case filed against Bharat Ratna award to Tendulkar". Rediff.com. 19 November 2013. Archived from the original on 17 May 2014. Retrieved 16 May 2014.
  24. ↑ 24.0 24.1 24.2 "Union of India Vs. Bijan Ghosh and ORS: Special Leave Petition (civil) 628 of 1994". Supreme Court of India. 4 August 1997. Archived from the original on 14 May 2014. Retrieved 14 May 2014.
  25. ↑ Basu 2010, p. 102.
  26. ↑ "SC cancels note on Bharat Ratna for Subhash Bose". Press Trust of India. New Delhi: The Indian Express. 5 August 1997. Archived from the original on 18 December 2013. Retrieved 17 November 2013.
  27. ↑ "Govt didn't violate model code in naming Sachin for Bharat Ratna: EC". Hindustan Times. New Delhi. 4 December 2013. Archived from the original on 22 December 2013. Retrieved 16 May 2014.
  28. ↑ "Court reserves order on Sachin Tendulkar's Bharat Ratna". Daily News and Analysis. Lucknow. Indo-Asian News Service. 25 November 2013. Archived from the original on 17 May 2014. Retrieved 16 May 2014.
  29. ↑ 29.0 29.1 Guha 2001, p. 169.
  30. ↑ Hattangadi, Shekhar (11 February 2011). "It's time to junk the sullied Padma awards". Daily News and Analysis. Mumbai. Archived from the original on 18 October 2014. Retrieved 17 May 2014.
  31. ↑ Patranobis, Sutirtho (13 January 2008). "'Politicking' over the Bharat Ratna award". Hindustan Times. New Delhi. Archived from the original on 18 October 2014. Retrieved 16 May 2014.
  32. ↑ 32.0 32.1 Ramachandran, Sudha (24 January 2008). "India's top award misses congeniality". Asia Times Online. Bangalore. Archived from the original on 16 అక్టోబరు 2014. Retrieved 28 మార్చి 2018. ఉల్లేఖన లోపం: చెల్లని <ref> ట్యాగు; "aticon" అనే పేరును విభిన్న కంటెంటుతో అనేక సార్లు నిర్వచించారు
  33. ↑ Chatterjee, Saibal; Prakash, Amit (1996). "An Honourable Judgement: A Supreme Court ruling aims to restore the sanctity of the nation's highest awards". Outlook (published 10 January 1996). Archived from the original on 15 May 2014. Retrieved 14 May 2014.
  34. ↑ "The Needler: Bharat Ratna to Pandit Malviya can lead to more demands". Mail Today. 27 డిసెంబరు 2014. Archived from the original on 8 డిసెంబరు 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  35. ↑ Sharma, Sandipan (25 డిసెంబరు 2014). "Bharat Ratna for Vajpayee, Malaviya: Govt needs to stop politicising the reward". Firstpost. Archived from the original on 26 జనవరి 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  36. ↑ Sopariwala, Dorab R. (28 జనవరి 2015). "A Bharat Ratna for Mahatma Gandhi?". NDTV. Archived from the original on 29 అక్టోబరు 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  37. ↑ Ramaswami, T. R. (7 January 2012). "Let us not degrade country's highest civilian honour Bharat Ratna". The Economic Times. Archived from the original on 5 మార్చి 2016. Retrieved 8 November 2015.
  38. ↑ 38.0 38.1 Diwanji, Amberish K. (24 డిసెంబరు 2014). "Mr Modi, why not a Bharat Ratna for the Mahatma?". Rediff.com. Archived from the original on 19 నవంబరు 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  39. ↑ ""Netaji stature bigger than Bharat Ratna": Kin say best way to honour him is to declassify govt files on his disappearance". The Indian Express. Kolkata. 11 ఆగస్టు 2014. Archived from the original on 8 డిసెంబరు 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  40. ↑ Agnihotri, Amit (5 జనవరి 2015). "'No posthumous Bharat Ratna should be given' says Congress veteran Dwivedi". DailyMail. Archived from the original on 8 డిసెంబరు 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  41. ↑ "Bharat Ratna cry for Bose". The Telegraph (Calcutta). New Delhi. 6 September 2012. Archived from the original on 19 May 2014. Retrieved 18 May 2014.
  42. ↑ Guha 2001, p. 170.
  43. ↑ "Acceptance Speeches: Satyajit Ray". Academy of Motion Picture Arts and Sciences. Archived from the original on 9 June 2014. Retrieved 18 May 2014.
  44. ↑ "Bharat Ratna for Amartya Sen". Frontline. 16 (3). The Hindu. 1999. Archived from the original on 19 May 2014. Retrieved 18 May 2014.
  45. ↑ Tripathi, Salil (23 August 2013). "Freedom of Expression: Indians are Becoming Increasingly Intolerant". Forbes India Magazine. Archived from the original on 19 May 2014. Retrieved 18 May 2014.
  46. ↑ "Prime Ministers of India". Prime Minister's Office (India). Archived from the original on 9 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  47. ↑ Chatterjee, Manini (10 January 2008). "Uneasy lies crown that awaits Ratna—Advani proposes Vajpayee's name, method and timing fuel murmurs". The Telegraph (Calcutta). Calcutta. Archived from the original on 21 May 2014. Retrieved 19 May 2014.
  48. ↑ "Premiers/Chief Ministers of West Bengal". West Bengal Legislative Assembly. Archived from the original on 12 May 2014. Retrieved 10 May 2014.
  49. ↑ "Jyoti Basu can be given Bharat Ratna: CPI (M)". Kolkata: Daily News and Analysis. Press Trust of India. 11 January 2008. Archived from the original on 21 May 2014. Retrieved 19 May 2014.
  50. ↑ "Bharat Ratna losing its sanctity?". The Statesman. 24 November 2013. Archived from the original on 20 May 2014. Retrieved 19 May 2014.
  51. ↑ "Shiv Sena starts drive to collect 10 lakh signatures to get Bharat Ratna for Vinayak Damodar Savarkar". The Economic Times. 15 September 2015. Archived from the original on 9 జూన్ 2016. Retrieved 7 November 2015.
  52. ↑ List of recipients of Bharat Ratna (1954–2019) (PDF) (Report). Ministry of Home Affairs (India). Archived (PDF) from the original on 13 జూన్ 2022. Retrieved 13 జూన్ 2022.
  53. ↑ Raman, Mohan V. (25 November 2013). "All's in a letter". The Hindu. ISSN 0971-751X. Retrieved 31 July 2021.
  54. ↑ "Profile: Chakravarti Rajagopalachari". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 10 మార్చి 2016. Retrieved 12 సెప్టెంబరు 2015.
  55. ↑ Ghose, Sankar (1993). Jawaharlal Nehru, a Biography: A Biography. Allied Publishers. p. 331. ISBN 978-81-702-3369-5.
  56. ↑ "Chief Ministers of Tamil Nadu since 1920". Government of Tamil Nadu. Archived from the original on 23 April 2013. Retrieved 12 September 2015.
  57. ↑ Erdman, Howard Loyd (2008) [1967]. The Swatantra Party and Indian Conservatism. Harvard University. p. 66. ISBN 978-0-521-04980-1.
  58. ↑ 58.0 58.1 58.2 58.3 58.4 58.5 "Former Presidents of India". Government of India. Archived from the original on 16 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  59. ↑ 59.0 59.1 "Former Vice Presidents of India". Government of India. Archived from the original on 17 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  60. ↑ "Dr. Sarvepalli Radhakrishnan: The Philosopher President" (Press release). Press Information Bureau (PIB), Government of India. Archived from the original on 28 ఆగస్టు 2015. Retrieved 12 సెప్టెంబరు 2015.
  61. ↑ "Sir Venkata Raman Facts". Nobel Foundation. Archived from the original on 17 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 12 సెప్టెంబరు 2015.
  62. ↑ "The Nobel Prize in Physics 1930". Nobel Foundation. Archived from the original on 11 October 2014. Retrieved 8 May 2014.
  63. ↑ "About Us—Mahatma Gandhi Kashi Vidyapith Varanasi". Mahatma Gandhi Kashi Vidyapith. Archived from the original on 26 June 2014. Retrieved 8 May 2014.
  64. ↑ Masih, Niha (1 జనవరి 2015). "Varanasi: The City of Bharat Ratnas". NDTV. Archived from the original on 3 అక్టోబరు 2015. Retrieved 12 సెప్టెంబరు 2015.
  65. ↑ "Diwans take over". The Hindu. 15 August 2002. Archived from the original on 22 June 2003.
  66. ↑ "Engineer's Day in India: celebrating M. Visvesvaraya's birthday". IBN Live. New Delhi. 15 సెప్టెంబరు 2012. Archived from the original on 16 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 12 సెప్టెంబరు 2015.
  67. ↑ 67.0 67.1 67.2 67.3 67.4 67.5 67.6 67.7 67.8 "Prime Ministers of India". Prime Minister's Office, Government of India. Archived from the original on 9 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  68. ↑ Guha, Ramachandra (11 జనవరి 2014). "Leave it to history: India's best and worst prime ministerse". The Telegraph. Calcutta. Archived from the original on 4 మార్చి 2016. Retrieved 12 సెప్టెంబరు 2015.
  69. ↑ "Chief Minister of Uttar Pradesh". Uttar Pradesh Legislative Assembly. Archived from the original on 21 July 2014. Retrieved 9 May 2014.
  70. ↑ "Nation pays homage to Pandit Govind Ballabh Pant on his 127th birth anniversary". Business Standard. New Delhi. 10 సెప్టెంబరు 2014. Archived from the original on 5 మార్చి 2016. Retrieved 12 సెప్టెంబరు 2015.
  71. ↑ "Remembering Maharshi Karve, the man who set up India's first university for women". India Today. 18 April 2016. Retrieved 21 May 2023.
  72. ↑ Kalra, R.N. (3 July 2011). "A doctor par excellence". The Hindu. Archived from the original on 12 September 2015. Retrieved 12 September 2015.
  73. ↑ "Premiers/Chief Ministers of West Bengal". West Bengal Legislative Assembly. Archived from the original on 12 May 2014. Retrieved 10 May 2014.
  74. ↑ "Profile: Purushottam Das Tandon". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 19 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 12 సెప్టెంబరు 2015.
  75. ↑ Saraf, Nandini (2012). The Life and Times of Lokmanya Tilak. Prabhat Prakashan. p. 279. ISBN 978-81-8430-152-6.
  76. ↑ Weber 2004, p. 138.
  77. ↑ "Profile: Rajendra Prasad". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 9 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 12 సెప్టెంబరు 2015.
  78. ↑ Taneja 2000, p. 167.
  79. ↑ "From the Bookshelves of IGNCA: Texts on Dharmashastra wellspring of Indian code for life". Indira Gandhi National Centre of the Arts. Archived from the original on 4 మార్చి 2016. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  80. ↑ "Mumbai University Alumni". University of Mumbai. Archived from the original on 4 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  81. ↑ "Gallery of Prime Ministers of India" (Press release). Press Information Bureau (PIB). Archived from the original on 4 ఆగస్టు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  82. ↑ "Profile: Lal Bahadur Shastri". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  83. ↑ Thelikorala, Sulakshi (18 నవంబరు 2011). "Indira Gandhi: Iron Lady of India". Asian Tribune. World Institute For Asian Studies. Archived from the original on 1 జనవరి 2016. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  84. ↑ "Profile: Indira Gandhi". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 5 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  85. ↑ Mansingh, Surjit (2006). Historical Dictionary of India. Scarecrow Press. p. 240. ISBN 978-0-8108-6502-0. Archived from the original on 28 ఫిబ్రవరి 2018.
  86. ↑ Dubey, Scharada (2009). First among equals President of India. Westland. pp. 37–44. ISBN 978-81-89975-53-1. Archived from the original on 7 జూలై 2014.
  87. ↑ 87.0 87.1 "Details of terms of successive legislative assemblies constituted under the constitution of India". Tamil Nadu Legislative Assembly. Archived from the original on 6 October 2014. Retrieved 10 May 2014.
  88. ↑ "Profile: Kumaraswami Kamaraj". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  89. ↑ "The Nobel Peace Prize 1979". Nobel Foundation. Archived from the original on 16 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  90. ↑ "Mother Teresa—Biographical". Nobel Foundation. Archived from the original on 11 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  91. ↑ "Profile: Blessed Mother Teresa". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.మూస:Tertiary source inline
  92. ↑ "The King of Kindness: Vinoba Bhave and His Nonviolent Revolution". Markshep. Archived from the original on 14 January 2010. Retrieved 13 June 2012.
  93. ↑ "Profile: Vinoba Bhave". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  94. ↑ "Ramon Magsaysay Award winners". Ramon Magsaysay Award Foundation. Archived from the original on 12 May 2014. Retrieved 12 May 2014.
  95. ↑ Talbot, Phillips (2007). An American Witness to India's Partition. Sage Publications. ISBN 978-0-7619-3618-3.
  96. ↑ "Profile: Abdul Ghaffar Khan". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 18 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  97. ↑ Service, Tribune News. "Uttarakhand journalist gave Frontier Gandhi title to Abdul Gaffar Khan, claims book". Tribuneindia News Service (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 8 April 2021.
  98. ↑ Burrell, David B. (2014-01-07). Towards a Jewish-Christian-Muslim Theology. John Wiley & Sons. p. 137. ISBN 978-1-118-72411-8.
  99. ↑ "The chequered history of our national honours". Rediff.com. 1 February 2010. Archived from the original on 18 May 2014. Retrieved 17 May 2014.
  100. ↑ "Chennai Central renamed after Puratchi Thalaivar Dr M G Ramachandran". The Times of India. 26 June 2019. Retrieved 1 December 2023.
  101. ↑ "Some Facts of Constituent Assembly". Parliament of India. National Informatics Centre. Archived from the original on 11 May 2011. Retrieved 12 May 2014.
  102. ↑ "Profile: Bhimrao Ramji Ambedkar". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 7 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  103. ↑ Jain, Anurodh Lalit (14 ఏప్రిల్ 2013). "Let's help realise the vision of Ambedkar for Dalits". The Hindu. Archived from the original on 14 డిసెంబరు 2016. Retrieved 7 నవంబరు 2015.
  104. ↑ "Untouchability, The Dead Cow And The Brahmin". Outlook. 22 అక్టోబరు 2002. Archived from the original on 9 నవంబరు 2015. Retrieved 7 నవంబరు 2015.
  105. ↑ Vajpeyi, Ananya (27 ఆగస్టు 2015). "Owning Ambedkar sans his views". The Hindu. Archived from the original on 7 జనవరి 2016. Retrieved 7 నవంబరు 2015.
  106. ↑ Srivastava, Kanchan (8 అక్టోబరు 2015). "Gautam Buddha's ashes to travel from Sri Lanka to Maharashtra next week". Daily News Analysis. Archived from the original on 20 అక్టోబరు 2015. Retrieved 7 నవంబరు 2015.
  107. ↑ "Nelson Mandela—Biographical". Nobel Foundation. Archived from the original on 17 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  108. ↑ "Profile: Nelson Mandela". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 5 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  109. ↑ "Nelson Mandela, the 'Gandhi of South Africa', had strong Indian connections". Deccan Chronicle. Johannesburg. Press Trust of India. 7 డిసెంబరు 2013. Archived from the original on 5 మార్చి 2016. Retrieved 7 నవంబరు 2015.
  110. ↑ Mandela, Nelson (6 జూన్ 1993). "Nelson Mandela's speech at unveiling of Gandhi Memorial". Pietermaritzburg: African National Congress. Archived from the original on 8 September 2015. Retrieved 7 November 2015.
  111. ↑ "The Nobel Peace Prize 1993". Nobel Foundation. Archived from the original on 16 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  112. ↑ "PM Modi pays tributes to Sardar Patel on his death anniversary". New Delhi: IBN Live. 15 డిసెంబరు 2014. Archived from the original on 26 డిసెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  113. ↑ "Profile: Vallabhbhai Jhaverbhai Patel". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 2 నవంబరు 2015. Retrieved 11 అక్టోబరు 2015.
  114. ↑ "Patel's communalism—a documented record". Frontline. 13 డిసెంబరు 2013. Archived from the original on 5 నవంబరు 2021. Retrieved 6 నవంబరు 2015.
  115. ↑ "Sardar Patel: Builder of a Steel Strong India". Press Information Bureau. Archived from the original on 5 నవంబరు 2015. Retrieved 6 నవంబరు 2015.
  116. ↑ "Who betrayed Sardar Patel?". The Hindu. 19 నవంబరు 2013. Archived from the original on 8 ఆగస్టు 2016. Retrieved 6 నవంబరు 2015.
  117. ↑ Bhatia, Shyam (11 జూలై 2001). "When India and Pakistan almost made peace". Rediff.com. Archived from the original on 10 జూలై 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  118. ↑ Mukul, Akshaya (20 January 2008). "The great Bharat Ratna race". The Times of India. Archived from the original on 17 May 2014. Retrieved 17 May 2014.
  119. ↑ "Those who said no to top awards". The Times of India. 20 జనవరి 2008. Archived from the original on 24 నవంబరు 2013. Retrieved 14 మే 2014.
  120. ↑ "List of former Ministers in charge of Education/HRD". Ministry of Human Resource Development. Archived from the original on 18 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  121. ↑ Sharma, Arun Kumar (7 నవంబరు 2010). "Visionary educationist". The Tribune. Archived from the original on 4 మార్చి 2016. Retrieved 11 అక్టోబరు 2015.
  122. ↑ "National Education Day celebrated". The Hindu. Krishnagiri. 14 నవంబరు 2011. Archived from the original on 25 మార్చి 2014. Retrieved 11 అక్టోబరు 2015.
  123. ↑ Shah, Shashank; Ramamoorthy, V.E. (2013). Soulful Corporations: A Values-Based Perspective on Corporate Social Responsibility. Springer Science & Business Media. p. 149. ISBN 978-81-322-1275-1. Archived from the original on 28 ఫిబ్రవరి 2018.
  124. ↑ "Profile: J.R.D. Tata". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 24 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  125. ↑ Gulzar, Nihalani & Chatterjee 2003, p. 612.
  126. ↑ "Sight and Sound Poll 1992: Critics". California Institute of Technology. Archived from the original on 16 October 2013. Retrieved 3 February 2013.
  127. ↑ Kevin Lee (5 సెప్టెంబరు 2002). "A Slanted Canon". Asian American Film Commentary. Archived from the original on 25 మే 2012. Retrieved 3 ఫిబ్రవరి 2013.
  128. ↑ "Dadasaheb Phalke Awards". Directorate of Film Festivals. Archived from the original on 26 మే 2016. Retrieved 6 మే 2012.
  129. ↑ "Satyajit Ray: The Lesser-known Facts About the First Indian to Win Honorary Oscar". News18. 23 May 2019. Retrieved 7 February 2022.
  130. ↑ "Former PM Gulzarilal Nanda dead". Rediff.com. 15 జనవరి 1998. Archived from the original on 4 మార్చి 2016. Retrieved 14 సెప్టెంబరు 2015.
  131. ↑ Singh, Kuldeep (31 జూలై 1996). "Obituary: Aruna Asaf Ali". The Independent. Archived from the original on 25 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 14 సెప్టెంబరు 2015.
  132. ↑ "Bio-data: Avul Pakir Jainulabden Abdul Kalam" (Press release). Press Information Bureau (PIB). 26 July 2002. Archived from the original on 13 May 2014. Retrieved 12 May 2014.
  133. ↑ "M. S. Subbulakshmi commemorated with a doodle". Rediff.com. 16 September 2013. Archived from the original on 23 December 2013. Retrieved 30 October 2015.
  134. ↑ "M S Subbulakshmi: 'Nightingale' of Carnatic music". Rediff.com. 12 December 2004. Archived from the original on 8 July 2015. Retrieved 23 September 2015.
  135. ↑ "C Subramaniam awarded Bharat Ratna". Rediff.com. 18 February 1998. Archived from the original on 3 February 2014. Retrieved 12 May 2014.
  136. ↑ Merchant, Minhaz; Bobb, Dilip; Louis, Arul B.; Sethi, Sunil; Chawla, Prabhu; Ahmed, Farzand (6 మార్చి 2014). "Jayapraksh Narayan: A leader betrayed". India Today. Archived from the original on 6 జూలై 2015. Retrieved 17 సెప్టెంబరు 2015.
  137. ↑ "The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1998". Nobel Foundation. Archived from the original on 11 October 2014. Retrieved 9 May 2014.
  138. ↑ "Biographical note: Amartya Sen: Thomas W. Lamont University Professor, and Professor of Economics and Philosophy". Harvard University. Archived from the original on 9 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 17 సెప్టెంబరు 2015.
  139. ↑ "Assam Legislative Assembly—Chief Ministers since 1937". Assam Legislative Assembly. Archived from the original on 16 January 2014. Retrieved 10 May 2014.
  140. ↑ Phukan, Sandeep (8 ఫిబ్రవరి 2014). "In Assam, Narendra Modi describes how Congress 'betrayed' it". Guwahati: NDTV. Archived from the original on 27 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 17 సెప్టెంబరు 2015.
  141. ↑ "Profile: Ravi Shankar". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 23 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 17 సెప్టెంబరు 2015.
  142. ↑ Lavezzoli, Peter (2006). The Dawn of Indian Music in the West. A&C Black. p. 48. ISBN 978-0-8264-1815-9.
  143. ↑ "India's Nightingale Lata Mangeshkar turns 82 today". Firstpost. 28 September 2011. Archived from the original on 30 January 2012. Retrieved 9 June 2014.
  144. ↑ Gulzar, Nihalani & Chatterjee 2003, pp. 486, 487.
  145. ↑ "Dadasaheb Phalke Awards". Directorate of Film Festivals. Archived from the original on 26 మే 2016. Retrieved 6 మే 2012.
  146. ↑ "Indian music's soulful maestro". BBC News. 21 ఆగస్టు 2006. Archived from the original on 17 నవంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  147. ↑ Jamkhandi, Gururaj (26 జనవరి 2011). "Torch-bearers of kirana gharana, and their followers". The Times of India. Hubli. Archived from the original on 3 ఫిబ్రవరి 2011. Retrieved 9 మే 2014.
  148. ↑ "Haunting melodic grace of Pandit Bhimsen Joshiji". Deccan Herald. 24 January 2011.
  149. ↑ "CNR Rao, profile". Indian Research Information Network System. Retrieved 1 December 2023.
  150. ↑ Sathyamurthy, N.; Rao, C. N. R. (2019). "Face to Face with Professor C N R Rao". Resonance (in ఇంగ్లీష్). 24 (7): 775–791. doi:10.1007/s12045-019-0840-2. S2CID 201041154.
  151. ↑ Pulakkat, Hari (18 November 2013). "Bharat Ratna nominee CNR Rao won all possible awards but the Nobel prize". The Economic Times. Retrieved 1 April 2014.
  152. ↑ "Sachin Tendulkar is greatest cricketer in history – Brian Lara". BBC Sport. 12 November 2013. Archived from the original on 16 November 2013. Retrieved 19 November 2013.
  153. ↑ "Sachin Tendulkar greatest batsman to have played cricket: Dennis Lillee". The Times of India. 26 June 2012. Retrieved 5 December 2017.
  154. ↑ "Profile: Sachin Tendulkar". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 18 సెప్టెంబరు 2015.
  155. ↑ "Records/Combined Test, ODI and T20I records/Batting records; Most runs in career". ESPNcricinfo. 13 సెప్టెంబరు 2015. Archived from the original on 21 నవంబరు 2013. Retrieved 18 సెప్టెంబరు 2015.
  156. ↑ "Profile of Shri Atal Behari Bajpayee" (Press release). Press Information Bureau (PIB). Archived from the original on 10 ఆగస్టు 2015. Retrieved 18 సెప్టెంబరు 2015.
  157. ↑ "Profile: Shri Atal Bihari Vajpayee: March 19, 1998 – May 22, 2004 [Bhartiya Janta Party]". Prime Minister's Office. Archived from the original on 17 నవంబరు 2015. Retrieved 6 నవంబరు 2015.
  158. ↑ "History of BHU: The Capital of all Knowledge". Banaras Hindu University. 23 ఆగస్టు 2011. Archived from the original on 23 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 18 సెప్టెంబరు 2015.
  159. ↑ "Profile: Madan Mohan Malaviya". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 18 సెప్టెంబరు 2015.
  160. ↑ "Speech of Prime Minister at the Commemoration of 150th Birth Anniversary of Mahamana Madan Mohan Malaviya inaugural function". Press Information Bureau. 27 డిసెంబరు 2011. Archived from the original on 6 ఆగస్టు 2016. Retrieved 6 నవంబరు 2015.
  161. ↑ "Bharat Ratna for Pranab Mukherjee fitting recognition for his service to nation: PM Modi". The Hindu (in Indian English). PTI. 9 August 2019. ISSN 0971-751X. Archived from the original on 8 November 2020. Retrieved 4 December 2020.
  162. ↑ "Who is Bharat Ratna Bhupen Hazarika? Key things to know about him". India Today (in ఇంగ్లీష్).
  163. ↑ "Bhupen Hazarika: The Bard of Brahmaputra". Hindustan Times (in ఇంగ్లీష్). 17 September 2019.
  164. ↑ "Bharat Ratna for Pranab Mukherjee, Nanaji Deshmukh and Bhupen Hazarika". Times Now. 25 January 2019. Archived from the original on 31 August 2020. Retrieved 25 January 2019.
  165. ↑ "Who was Nanaji Deshmukh?". The Indian Express. Retrieved 11 October 2017.
  166. ↑ Andhrajyothy (9 February 2024). "15 రోజుల్లో ఐదుగురికి భారతరత్న.. దేశ చరిత్రలోనే సరికొత్త రికార్డ్..!". Archived from the original on 9 February 2024. Retrieved 9 February 2024.
  167. ↑ "Two-time Bihar CM Karpoori Thakur to be conferred Bharat Ratna posthumously". The Indian Express (in ఇంగ్లీష్). 23 January 2024. Archived from the original on 23 January 2024. Retrieved 23 January 2024.
  168. ↑ "Socialist icon Karpoori Thakur awarded Bharat Ratna, a day before centenary". The Hindu (in ఇంగ్లీష్). 23 January 2024. Archived from the original on 23 January 2024. Retrieved 23 January 2024.
  169. ↑ "Advani appointed deputy prime minister". The Times of India. 29 June 2002. Retrieved 10 May 2020.
  170. ↑ "LK Advani: The man who scripted the rise of India's BJP". BBC. 30 September 2020.
  171. ↑ "LK Advani: Iron Man who found a gentler side". NDTV. 18 December 2009.
  172. ↑ "Bharat Ratna for former PMs PV Narasimha Rao, Chaudhary Charan Singh and scientist MS Swaminathan: PM Modi". Hindustan Times. 9 February 2024. Retrieved 9 February 2024.
  173. ↑ Dean, Adam (2022). India's Middle Path: Preventive Arrests and General Strikes. Political Economy of Institutions and Decisions. Cambridge University Press. pp. 86–112. doi:10.1017/9781108777964.006. ISBN 978-1-108-47851-9. Archived from the original on 9 February 2024. Retrieved 29 October 2022.
  174. ↑ "Bharat Ratna for P.V. Narasimha Rao, M.S. Swaminathan, Charan Singh". The Hindu. 9 February 2024. ISSN 0971-751X. Retrieved 9 February 2024.
  175. ↑ Byres, Terence J. (1 January 1988). "Charan Singh, 1902–87: An assessment". The Journal of Peasant Studies. 15 (2): 139–189. doi:10.1080/03066158808438356.
  176. ↑ "Why BJP has given Bharat Ratna to Chaudhary Charan Singh". India Today. 9 February 2024. Retrieved 9 February 2024.
  177. ↑ Brass, Paul R. (1993). "Chaudhuri Charan Singh: An Indian Political Life". Economic and Political Weekly. 28 (39): 2087–2090. JSTOR 4400204.
  178. ↑ Cabral, Lídia; Pandey, Poonam; Xu, Xiuli (3 July 2021). "Epic narratives of the Green Revolution in Brazil, China, and India" (PDF). Agriculture and Human Values. 39: 249–267. doi:10.1007/s10460-021-10241-x. S2CID 237804269. Archived from the original (PDF) on 20 ఏప్రిల్ 2024. Retrieved 31 జనవరి 2025.
  179. ↑ Spaeth, Anthony (23–30 August 1999). "Asians of the Century: A Tale of Titans. M.S. Swaminathan". Time 100. Vol. 154, no. 7/8. Archived from the original on 25 January 2001.{{cite news}}: CS1 maint: date format (link)
  180. ↑ "PM's Big Announcement: Bharat Ratna For Two Former PMs Charan Singh, PV Narasimha Rao". News18. 9 February 2024. Retrieved 9 February 2024.
  1. ↑ ప్రజాప్రయోజన వ్యాజ్యం అప్పటి ప్రధానమంత్రి మన్‌మోహన్ సింగ్, హోం మంత్రి సుశీల్ కుమార్ షిండే, క్రీడామంత్రి భన్వర్ జితేంద్ర సింగ్, కేంద్ర హోంశాఖ కార్యదర్శిలపై నిందారోపణ చేసింది.
  2. ↑ For people born in India, it represents the current Indian state/UT corresponding to the birthplace. For naturalized citizens, it represents the state of domicile. For foreign recipients, it lists the country of citizenship.
  3. ↑ In 1960, Ramachandran was awarded the Padma Shri, the fourth highest civilian award, but declined as the invitation was written in the Devanagari script and not Tamil.[99]
  4. ↑ Earlier, Abul Kalam Azad had refused the Bharat Ratna while he was the Education Minister of India (1947–58) citing that the selection committee members should not themselves be the recipients.[32][119][120]

గ్రంథసూచి

 
Wikimedia Commons has media related to Bharat Ratna.


"https://te.wikipedia.org/w/index.php?title=భారతరత్న&oldid=4505160" నుండి వెలికితీశారు