మధ్య ప్రదేశ్

మధ్య ప్రదేశ్ (Madhya Pradesh) (హిందీ:मध्य प्रदेश) - పేరుకు తగినట్లే భారతదేశం మధ్యలో ఉన్న ఒక రాష్ట్రం. దీని రాజధాని నగరం భోపాల్. ఇంతకు పూర్వం దేశంలో వైశాల్యం ప్రకారం మధ్యప్రదేశ్ అతిపెద్ద రాష్ట్రంగా ఉండేది. కాని 2000 నవంబరు 1 న మధ్యప్రదేశ్‌లోని కొన్నిభాగాలను వేరుచేసి ఛత్తీస్‌గఢ్ రాష్ట్రాన్ని ఏర్పాటు చేశారు.

Madhya Pradesh
State
From top, left to right: UNESCO Temples at the Khajuraho Group of Monuments, Great Stupa of Sanchi, Chital deer at Kanha National Park, Marble Rocks near Jabalpur, Bhimbetka rock shelters and Jahaz Mahal in the ancient city of Mandu
Emblem of Madhya Pradesh
Etymology: Central Lands
Nickname:  "Heart of India"
Motto:  Satyameva Jayate (Truth alone triumphs)
Anthem: Mera Madhya Pradesh (My Madhya Pradesh)
Location of Madhya Pradesh in India
Country	India
Region	Central India
Before was	Madhya Bharat Vindhya Pradesh Bhopal state
Formation	1 November 1956
Capital	Bhopal
Largest City	Indore
Districts	52 (10 divisions)
Government
• Body	Government of Madhya Pradesh
• Governor	Mangubhai C. Patel
• Chief Minister	Shivraj Singh Chouhan (BJP)
State Legislature	Unicameral
• Assembly	Madhya Pradesh Legislative Assembly (230 seats)
National Parliament	Parliament of India
• Rajya Sabha	11 seats
• Lok Sabha	29 seats
High Court	Madhya Pradesh High Court
విస్తీర్ణం
• Total	3,08,245 కి.మీ2 (1,19,014 చ. మై)
• Rank	2nd
Dimensions
• Length	605 కి.మీ (376 మై.)
• Width	870 కి.మీ (540 మై.)
Elevation	500 మీ (1,600 అ.)
Highest elevation (Dhupgarh)	1,352 మీ (4,436 అ.)
Lowest elevation	90 మీ (300 అ.)
జనాభా  (2011)
• Total	7,26,26,809
• Rank	5th
• జనసాంద్రత	240/కి.మీ2 (600/చ. మై.)
• Urban	27.63%
• Rural	72.37%
Demonym	Madhya Pradeshis
Language
• Official	Hindi
• Official Script	Devanagari script
GDP
• Total (2021-22)	₹11.69 trillion (US$150 billion)
• Rank	10th
• Per capita	₹1,24,685 (US$1,600) (24th)
Time zone	UTC+05:30 (IST)
ISO 3166 code	IN-MP
Vehicle registration	Mp
HDI (2018)	0.606 Medium (34rd)
Literacy (2011)	70.6% (27th)
Sex ratio (2011)	970♀/1000 ♂ (15th)
Symbols of Madhya Pradesh
Emblem of Madhya Pradesh
Song	Mera Madhya Pradesh (My Madhya Pradesh)
Language	Hindi
Bird	Indian paradise flycatcher
Fish	Mahseer
Flower	White lily
Fruit	Mango
Mammal	Barasingha
Tree	Banyan Tree
State Highway Mark
State Highway of Madhya Pradesh MP SH1 - MP SH53
List of State Symbols

భౌగోళికం

మధ్యప్రదేశ్ భౌగోళిక స్వరూపంలో నర్మదా నది, వింధ్య పర్వతాలు, సాత్పూరా పర్వతాలు ప్రధాన అంశాలు. తూర్పు, పడమరలుగా విస్తరించిన ఈ రెండు పర్వతశ్రేణుల మధ్య నర్మదానది ప్రవహిస్తున్నది. ఉత్తర, దక్షిణ భారతదేశాలకు తరతరాలుగా ఈ కొండలు, నది హద్దులుగా పరిగణింపబడుతున్నాయి. మధ్యప్రదేశ్‌కు పశ్చిమాన గుజరాత్, వాయవ్యాన రాజస్థాన్, ఈశాన్యాన ఉత్తర ప్రదేశ్, తూర్పున ఛత్తీస్‌గఢ్, దక్షిణాన మహారాష్ట్ర రాష్ట్రాలతో హద్దులున్నాయి.

భాషా (యాస) పరంగాను, సాంస్కృతికంగాను మధ్యప్రదేశ్‌ను ఈ ప్రాంతాలుగా విభజింపవచ్చును.

• మాల్వా: వింధ్య పర్వతాలకు ఉత్తరాన ఉన్న పీఠభూమి. విశిష్టమైన భాష, సంస్కృతి కలిగి ఉంది. పెద్ద నగరం ఇండోర్. బుందేల్‌ఖండ్ ప్రాంతపు అంచున భోపాల్ నగరం ఉంది. మాల్వా ప్రాంతంలో ఉజ్జయిని ఒక చారిత్రాత్మక పట్టణం.
• నిమర్ (నేమార్): నర్మదానదీలోయ పశ్చిమభాగం, వింధ్యపర్వతాలకు దక్షిణాన ఉంది.
• బుందేల్‌ఖండ్: రాష్ట్రానికి ఉత్తరభాగాన ఉన్న కొండలు, సారవంతమైన మైదానాలు. ఈ ప్రాంతం క్రమంగా ఉత్తరాన ఉన్న గంగామైదానం వైపు ఏటవాలుగా ఉంటుంది. బుందేల్‌ఖండ్‌లో గ్వాలియర్ ముఖ్య నగరం.
• బాగెల్‌ఖండ్: రాష్ట్రానికి ఈశాన్యాన ఉన్న పర్వతమయప్రాతం. వింధ్యపర్వతాల తూర్పుభాగం బాగెల్‌ఖండ్‌లోనే ఉన్నాయి.
• మహాకోషల్ (మహాకౌశాల్): ఆగ్నేయ ప్రాంతం - నర్మదానది తూర్పు భాగం, తూర్పుసాత్పూరా పర్వతాలు ఈ ప్రాంతంలోనే ఉన్నాయి. మహాకోషల్‌లో ముఖ్యనగరం జబల్‌పూర్.

జిల్లాలు

మధ్య ప్రదేశ్‌లోని 48జిల్లాలను 9 డివిజన్‌లుగా విభజించారు. ఆ డివిజన్లు: భోపాల్, చంబల్, గ్వాలియర్, హోషంగాబాద్, ఇండోర్, జబల్‌పూర్, రేవా, సాగర్, ఉజ్జయిని.

చరిత్ర

ప్రాచీన చరిత్ర

ఉజ్జయిని ("అవంతీ నగరం" అనికూడా పేరు) ఒకప్పటి "మాల్వా" రాజ్యానికి రాజధాని. క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దిలోనే భారతదేశంలో నగరాలు, నాగరికత రూపుదిద్దుకొటున్న సమయంలో ఇది ఒక ప్రధాన నాగరిక కేంద్రంగా వర్ధిల్లింది. ధానికి తూర్పున బుందేల్‌ఖండ్ ప్రాంతంలో "ఛేది" రాజ్యం ఉండేది. క్రీ.పూ. 320లో చంద్రగుప్త మౌర్యుడు ఉత్తరభారతాన్ని అంతటినీ మౌర్య సామ్రాజ్యం క్రిందికి తెచ్చాడు. అందులో ఇప్పటి మధ్యప్రదేశ్ అంతా కలిసి ఉంది. క్రీ.పూ. 321 నుండి 185 వరకు సాగిన మౌర్యసామ్రాజ్యం అశోక చక్రవర్తి అనంతరం పతనమయ్యింది. అప్పుడు మధ్యభారతంపై ఆధిపత్యంకోసం శకులు, కుషాణులు, స్థానిక వంశాలు పోరుసాగించాయి.

క్రీ.పూ.1వ శతాబ్దం నాటికి పశ్చిమభారతంలో ఉజ్జయిని ప్రధాన వాణిజ్యకేంద్రం. గంగామైదానం ప్రాంతాలకు, అరేబియా సముద్రం తీరానికి మధ్యనున్న వాణిజ్యమార్గంలో ఉన్న నగరం. హిందూ, బౌద్ధ మతాల కేంద్రం. సా.శ. 1 నుండి మూడవ శతాబ్దం వరకు మధ్యప్రదేశ్‌లో కొంతభాగం శాతవాహనుల అధీనంలో ఉండేది. 4, 5 శతాబ్దాలలో ఉత్తరభారతదేశం గుప్త సామ్రాజ్యంలో స్వర్ణ యుగంగా వర్ధిల్లింది. అప్పుడు బంగాళాఖాతం, అరేబియా సముద్రం మధ్యభాగమైన దక్కన్ పీఠభూమిని పాలించే వాకాటకుల రాజ్యం గుప్తుల రాజ్యానికి దక్షిణపు హద్దు. 5వ శతాబ్దాంతానికి ఈ సామ్రాజ్యాలు పతనమయ్యాయి.

మధ్యయుగం చరిత్ర

"తెల్ల హూణుల" (Hephthalite) దండయాత్రలతో గుప్తసామ్రాజ్యం కూలిపోయింది. దానితో భారతదేశం చిన్న చిన్న దేశాలుగా విడిపోయింది. 528లో యశోధర్ముడు అనే మాళ్వా రాజు హూణులను ఓడించి, వారి రాజ్యవిస్తరణకు అడ్డుకట్టవేశాడు. తానేసార్‌కు చెందిన హర్షుడు అనే రాజు ఉత్తరభారతాన్ని కొద్దికాలం ఒకటిగా చేయగలిగాడు. ఆయన 647లో మరణించాడు. తరువాతికాలంలో రాజపుత్ర వంశాల ప్రాభవం మొదలయ్యింది. మాళ్వా పారమారులు, బుందేల్‌ఖండ్ చందేలులు వీరిలో ముఖ్యులు. సుమారు 1010-1060 మధ్య పాలించిన పారమఅర రాజు భోజుడు గొప్ప రచయిత, విజ్ఞాని (polymath). 950-1050 మధ్యలో చందేలులు ఖజురాహో మందిరాలను నిర్మించారు.

మహాకోసలలోని "గొండ్వానా"లో గోండ్ రాజ్యాలు నెలకొన్నాయి. 13వ శతాబ్దంలో ఢిల్లీ సుల్తానులు మధ్యప్రదేశ్‌ను జయించారు. ఢిల్లీ సుల్తానుల పతనం తరువాత మళ్ళీ కొంతకాలం స్థానిక స్వతంత్రరాజుల పాలన సాగింది. గ్వాలియర్‌లో తోమార రాజపుత్రులు, మాళ్వాలో ముస్లిం సులతానులు (వీరి రాజధాని "మండూ") రాజ్యం చేశారు. 1531లో మాళ్వా సులతానులను గుజరాత్ సుల్తానులు జయించారు.

ఆధునిక యుగ చరిత్ర

అక్బరు చక్రవర్తి (1542-1605) కాలంలో మధ్యప్రదేశ్‌లో అధికభాగం ముఘల్ సామ్రాజ్యం క్రిందికి వచ్చింది. గొండ్వానా, మహాకోసల రాజ్యాలు గోండ్‌‌రాజుల పాలనలోనే ఉన్నాయి. 1707లో ఔరంగజేబు మరణానంతరం ముఘల్ సామ్రాజ్యం బలహీనపడింది. అప్పుడే మధ్యభారతంలో మరాఠాలు తమ ప్రాభవాన్ని విస్తరింపజేసుకొనసాగారు. 1720-1760 మధ్య మధ్యప్రదేశ్ చాలాభాగం మరాఠాల అధీనంలోకి వచ్చింది. మరాఠా పేష్వాల అనుజ్ఞలకు లోబడి స్వతంత్ర మరాఠా రాజ్యాలు మధ్యప్రదేశ్‌లో నెలకొన్నాయి. ఇండోర్‌కు చెందిన హోల్కర్‌లు మాళ్వాను పాలించారు. నాగపూర్‌కు చెందిన భోంసలే‌లు మహాకోసల, గొండ్వానాలను, మహారాష్ట్రలోని విదర్భను పాలించారు. ఒక మరాఠా సేనాధిపతి ఝాన్సీ రాజ్యాన్ని స్థాపించాడు. ఆఫ్ఝన్‌ సేనాధిపతి దోస్త్ మొహమ్మద్ ఖాన్‌వంశానికి చెందిన వారు భోపాల్‌ను పాలించారు. 1761లో మూడవ పానిపట్టు యుద్ధం తరువాత మరాఠా విస్తరణకు కళ్ళెం పడింది.

ఆ కాలంలో బ్రిటిష్‌వారు బెంగాల్, బొంబాయి, మద్రాసులలో స్థావరాలు ఏర్పరచుకొని భారతదేశంలో తమ అధీనాన్ని విస్తరించుకొనసాగారు. తత్కారణంగా 1775 - 1818 మధ్య మూడు ఆంగ్ల-మరాఠా యుద్ధాలు జరిగాయి. మూడవ యుద్ధం తరువాత బ్రిటిష్‌వారి అధిపత్యానికి దాదాపు ఎదురులేకుండా పోయింది. మహాకోసల ప్రాంతం (సౌగార్, నెర్బుద్ద విభాగాలు) బ్రిటిష్ రాజ్యంలో కలిసిపోయింది. దీనిని మధ్య పరగణాలు (Central Provinces) అని పిలచేవారు. ఇండోర్, భోపాల్, నాగపూర్, రేవా, మరి చాలా చిన్న సంస్థానాలు బ్రిటిష్‌వారికి లోబడిన రాజ్య సంస్థానాలయ్యాయి. మధ్యప్రదేశ్‌లోని ఉత్తరభాగరాజసంస్థానాలు Central India Agency పాలనలో నడచేవి.

స్వాతంత్ర్యానంతర చరిత్ర

1950లో నాగపూర్ రాజధానిగా - మధ్యపరగణాలు, బేరార్, మక్రాయ్ సంస్థానాలు, ఛత్తీస్‌గఢ్‌లను కలిపి - మధ్యప్రదేశ్‌ను ఏర్పరచారు. Central India Agency ప్రాంతాన్ని మధ్యభారత్, వింధ్యప్రదేశ్‌రాష్ట్రాలుగా ఏర్పరచారు. 1956లో భోపాల్, మధ్యభారత్, వింధ్యభారత్‌లను కలిపి మధ్యప్రదేశ్ రాష్ట్రాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. మరాఠీ భాష మాట్లాడే దక్షిణప్రాంతమైన విదర్భను, నాగపూర్‌తో సహా, వేరుచేసి బొంబాయి రాష్ట్రంలో కలిపారు.

2000 నవంబరులో మధ్యప్రదేశ్ పునర్వ్యవస్థీకరణ చట్టం (Madhya Pradesh Reorganization Act) క్రింద, మధ్యప్రదేశ్‌లోని ఆగ్నేయ భాగం కొంత విడదీశి, ఛత్తీస్‌గఢ్ రాష్ట్రాన్ని ఏర్పరచారు.

చారిత్రిక నిర్మాణాలు

మధ్యప్రదేశ్‌లో ఎన్నో ప్రదేశాలు సహజసౌందర్యానికి, అద్భుతమైన నిర్మాణాలకు ప్రసిద్ధి చెందాయి. మూడు స్థలాలు ప్రపంచ వారసత్వ స్థలాలుగా (World Heritage Sites) ఐక్యరాజ్యసమితి విద్యా సాంస్కృతిక సంస్థ (UNESCO) చే గుర్తింపబడ్డాయి. అవి

• రాణి కమలపతి మహల్

• ఖజురాహో మందిరాలు (1986)
• సాంచి బౌద్ధారామాలు (1989)
• భింబెటక శిలావాసాలు (2003)

ఇంకా చారిత్రిక నిర్మాణాలకు పేరుపొందిన స్థలాలు

• అజయ్‌గఢ్
• అసిర్‌గఢ్
• భోపాల్
• ధార్
• గ్వాలియర్
• ఇండోర్
• మహేశ్వర్
• మండూ
• ఓర్చా
• పంచమర్హీ
• శివపురి
• ఉజ్జయిని

మధ్యప్రదేశ్‌లో పర్యటనకు సంబంధించిన వివరాలకోసం వికిట్రావెల్ చూడండి.

ప్రకృతి దృశ్యాలు

మధ్యప్రదేశ్‌లో ఎన్నో జాతీయ ఉద్యానవనాలు ఉన్నాయి. వాటిలో కొన్ని:

• బాంధవ్‌గఢ్ జాతీయ ఉద్యానవనం
• కన్హా జాతీయ ఉద్యానవనం
• సాత్పురా జాతీయ ఉద్యానవనం
• సంజయ్ జాతీయ ఉద్యానవనం
• మాధవ్ జాతీయ ఉద్యానవనం
• వనవిహార్ జాతీయ ఉద్యానవనం
• ఫాస్సిల్ జాతీయ ఉద్యానవనం
• పన్నా జాతీయ ఉద్యానవనం
• పెంచ్ జాతీయ ఉద్యానవనం

ఇంకా కొన్ని ప్రకృతిసహజ విశేషాలున్న స్థలాలు:

• బాఘ్ గుహలు
• బోరి
• పంచ్‌మర్హి
• పన్‌పఠా
• షికార్‌గంజ్
• కెన్ ఘరియల్
• ఘటీగావ్
• కునో పాల్‌పూర్
• నర్వార్
• చంబల్
• కుక్‌దేశ్వర్
• నర్సింగ్‌ఘర్
• నొరాదేహి

భాష

మధ్యప్రదేశ్‌లో ప్రధానంగా మాట్లాడే భాష హిందీ. ప్రామాణికమైన హిందీతోబాటు ఒకోప్రాంతంలో ఒకో విధమైన భాష మాట్లాడుతారు. ఈ భాషలను హిందీ మాండలికాలు అని కొందరూ, కాదు హిందీ పరివారానికి చెందిన ప్రత్యేకభాషలని కొందరూ భావిస్తారు. ఇలా మాట్లాడే భాషలు (యాసలు) : మాళ్వాలో మాల్వి, నిమర్‌లో నిమడి, బుందేల్‌ఖండ్‌లో బుందేలి, బాగెల్‌ఖండ్‌లో బాఘేలి. ఇంకా మధ్యప్రదేశ్‌లో మాట్లాడే భాషలు - భిలోడి భాష, గోండి భాష, కాల్తో భాష; ఇవన్నీ ఆదివాసుల భాషలు. మరాఠీ భాష మాట్లాడేవారు కూడా మధ్యప్రదేశ్‌లో గణనీయంగా ఉన్నారు.

రాష్ట్రం లోని జిల్లాలు

క్ర.సం.	కోడ్	‌జిల్లా	ముఖ్య పట్టణం	జనాభా (2011)	విస్తీర్ణం (కి.మీ.²)	జన సాంద్రత (/కి.మీ.²)
1	AG	అగర్	అగర్	–	2,785	–
2	AL	అలీరాజ్‌పూర్	అలీరాజ్‌పూర్	7,28,677	3,182	229
3	AP	అనుప్పూర్	అనుప్పూర్	7,49,521	3,747	200
4	BD	అశోక్‌నగర్	అశోక్‌నగర్	8,44,979	4,674	181
5	BL	బాలాఘాట్	బాలాఘాట్	17,01,156	9,229	184
6	BR	బర్వానీ	బర్వానీ	13,85,659	5,432	256
7	BE	బేతుల్	బేతుల్	15,75,247	10,043	157
8	BD	భిండ్	భిండ్	17,03,562	4,459	382
9	BP	భోపాల్	భోపాల్	23,68,145	2,772	854
10	BU	బుర్హాన్‌పూర్	బుర్హాన్‌పూర్	7,56,993	3,427	221
11	–	చచువారా-బీనాగంజ్	చచౌరా	–	–	–
12	CT	ఛతర్‌పూర్	ఛతర్‌పూర్	17,62,857	8,687	203
13	CN	ఛింద్వారా	ఛింద్వారా	20,90,306	11,815	177
14	DM	దమోహ్	దమోహ్	12,63,703	7,306	173
15	DT	దతియా	దతియా	7,86,375	2,694	292
16	DE	దేవాస్	దేవాస్	15,63,107	7,020	223
17	DH	ధార్	ధార్	21,84,672	8,153	268
18	DI	దిండోరీ	దిండోరి	7,04,218	7,427	94
19	GU	గునా	గునా	12,40,938	6,485	194
20	GW	గ్వాలియర్	గ్వాలియర్	20,30,543	5,465	445
21	HA	హర్దా	హర్దా	5,70,302	3,339	171
22	HO	హోషంగాబాద్	హోషంగాబాద్	12,40,975	6,698	185
23	IN	ఇండోర్	ఇండోర్	32,72,335	3,898	839
24	JA	జబల్‌పూర్	జబల్‌పూర్	24,60,714	5,210	472
25	JH	ఝాబువా	ఝాబువా	ఉవా10,24,091	6,782	285
26	KA	కట్నీ	కట్నీ	12,91,684	4,947	261
27	EN	ఖాండ్వా (ఈస్ట్ నిమార్)	ఖాండ్వా	13,09,443	7,349	178
28	WN	ఖర్‌గోన్ (వెస్ట్ నిమార్)	ఖర్‌గోన్	18,72,413	8,010	233
29	–	సాత్నా	సాత్నా	–	–	–
30	ML	మండ్లా	మండ్లా	10,53,522	5,805	182
31	MS	మంద్‌సౌర్	మంద్‌సౌర్	13,39,832	5,530	242
32	MO	మొరేనా	మొరేనా	19,65,137	4,991	394
33	NA	నర్సింగ్‌పూర్	నర్సింగ్‌పూర్	10,92,141	5,133	213
34	–	నాగ్దా	నాగ్దా	–	–	–
35	NE	నీమచ్	నీమచ్	8,25,958	4,267	194
36	–	నివారి	నివారి	4,04,807	1170	345
37	PA	పన్నా	పన్నా	10,16,028	7,135	142
38	RS	రాయ్‌సేన్	రాయ్‌సేన్	13,31,699	8,466	157
39	RG	రాజ్‌గఢ్	రాజ్‌గఢ్	15,46,541	6,143	251
40	RL	రత్లాం	రత్లాం	14,54,483	4,861	299
41	RE	రీవా	రీవా	23,63,744	6,314	374
42	SG	సాగర్	సాగర్	23,78,295	10,252	272
43	ST	సత్నా	సత్నా	22,28,619	7,502	297
44	SR	సీహోర్	సీహోర్	13,11,008	6,578	199
45	SO	సివ్‌నీ	సివ్‌నీ	13,78,876	8,758	157
46	SH	షాడోల్	షాడోల్	10,64,989	6,205	172
47	SJ	షాజాపూర్	షాజాపూర్	15,12,353	6,196	244
48	SP	షియోపూర్	షియోపూర్	6,87,952	6,585	104
49	SV	శివ్‌పురి	శివ్‌పురి	17,25,818	10,290	168
50	SI	సిద్ది	సిద్ది	11,26,515	10,520	232
51	SN	సింగ్రౌలి	వైధాన్	11,78,132	5,672	208
52	TI	టికంగఢ్	టికంగఢ్	14,44,920	5,055	286
53	UJ	ఉజ్జయిని	ఉజ్జయిని	19,86,864	6,091	356
54	UM	ఉమరియా	ఉమరియా	6,43,579	4,062	158
55	VI	విదిశ	విదిశ	14,58,212	7,362	198

బయటి లింకులు

• మధ్య ప్రదేశ్ పోర్టల్
• మధ్యప్రదేశ్ ప్రరభుత్వం
• మధ్యప్రదేశ్ పర్యాటక శాఖ
• మధ్యప్రదేశ్ పోలీసు
• మధ్యప్రదేశ్ మ్యాపు